طاهر یارویسی؛ میراث‌دار و راوی مقامات تنبور

ماهنامه هنر موسیقی: تنبور از جمله سازهای زخمه ای به شمار می رود که قدمت نوازندگی آن در منطقه گوران- که جزئی از منطقه کردنشین غرب ایران است- به بیش از هزار سال پیش می رسد. این ساز مقدس در زمان شاه خوشین لرستانی (قرن پنجم هجری) که یکی از بزرگان یارسان است، رونقی دوباره گرفت و از آن زمان تاکنون مردم یارسان منطقه گوران و توابع آن تا قسمت هایی از عراق، سوریه، ترکیه و در ایران تا استان های لرستان، تبریز و همدان، حافظ و پاسدار این موسیقی اصیل و بکر ایرانیان بوده اند.

تنبور مرسوم این منطقه دارای کاسه ای گلابی شکل است که جنس چوب کاسه و صفحه آن از چوب توت و جنس دسته از چوب گردو ساخته می شود و روی دسته آن بین 13 تا 14 پرده که دستان نامیده می شود، قرار دارد که از روده فرآوری شده حیوانات تهیه شده و امروزه تعداد این پرده ها به 17 عدد افزایش یافته است.

تنبور یک خرک از جنس چوب روی کاسه و خرک دیگری از جنس شاخ حیوانات در امتداد و بالای دسته دارد. سه گوشی چوبی که در بالای دسته و بعد از خرک قرار دارند برای بستن، نگهداری و کوک کردن سیم ها استفاده می شوند. سیم گیری نیز از جنس شاخ ته کاسه قرار می گیرد.

تنبور سازی است مربوط به موسیقی نواحی مقامی و ۷۲ مقام دارد که منحصر به این ساز است و تمامی این مقام ها به صورت باکلام اجرا می شوند. نواختن تنبور در مراسم مختلف با همراهی اشعاری از دفاتر مکتوب یارسان یا سایر شعرای بزرگ کُرد همراه می شود. این ساز فاصله موسیقایی یک اکتاو و نیم (با توجه به ۱۷ پرده بودن آن) را دربر دارد و فاصله پرده های آن به صورت کروماتیک تعیین شده است.

نواختن تنبور به صورت پنجه و با مضراب های بسیار متنوع و زیبایی اجرا می شود که از آن میان می توان به مضراب ریز، گلریز، دراب، غنچه و... اشاره کرد. در حال حاضر تنبور دارای سه سیم از جنس آلیاژ فولاد یا مس و برنج است که در قدیم ابریشم خام تابیده شده به جای آن به کار می رفته و در وتر آن بسته می شده است، سیم بالایی (واخوان) به صورت تکی و دو سیم هم کوک که معمولا سفید هستند.

تنبور دو کوک اصلی دارد که ته رز (پایین) و برز (بالا) نامیده می شوند. در کودک «ته رز» دو دسته سیم فاصله چهارم درست کوک می شوند (دو فا) که دلیل این نام گذاری مقام «سه ر ته رز» است که از شاخص ترین مقاماتی است که در این کوک نواخته می شود و شاید بتوان گفت سخت ترین، تکنیکی ترین و یکی از زیباترین در بین مقامات است که در کوک پنج (ته رز) نواخته می شود و در کوک برز دو دسته سیم به صورت فاصله پنجم درست (دو سل) کوک می شوند.

در کل رپرتوار موسیقی تنبور شامل ۷۲ مقام است که منحصر به ساز تنبور بوده و نزد طایفه یارسان تقدس خاصی دارد. می توان چنین اذعان داشت که این قوم در طول تاریخ و با وجود همه ناملایمات و سختی هایی که با آن مواجه بوده اند، این فرهنگ موسیقایی را زنده نگه داشته اند و همچنان بکرترین، اصیل ترین و درست ترین شکل این نوع موسیقی را به دلیل ویژگی های خاص منطقه گوران از جمله، دسترسی سخت به منطقه، اعتقادات آیینی مذهبی و مردم و وجود بهترین استادان ۳۰۰ سال گذشته در منطقه، با مرکزیت گهواره از زبان مردم ساکن این منطقه می توان شنید؛ به طوری که تک تک مردم گوران تمام این نغمات را با حسی درونی و به تعبیری ناخودآگاه در تمامی اوقات با خود زمزمه می کنند و چون تنها نوایی که از طفولیت به گوششان رسیده همین مقامات تنبور بوده است، با این نواهای روحانی عجین شده اند.

با توجه به روند پیشرفت تکنولوژی در تمام دنیا و کم رنگ شدن اغلب فرهنگ های کهن در حوزه میراث ناملموس، این فرهنگ موسیقایی نیز روز به روز بیشتر در معرض خطر از بین رفتن قرار گرفته است و جلوگیری از این روند اقدامات اساسی تری را از سوی مسئولان حوزه میراث فرهنگی و موسیقی طلب می کند.

در این میان تنها راه حل این مشکل ثبت، ضبط و حمایت از بازماندگان این میراث های کهن است که می تواند باعث ماندگاری فرهنگ های کهن و اصیل آن شود.

در این منطقه تنبورنوازان و مقام دانان بسیاری رشد و نمو کرده اند که امروزه به جز نام نیک و چند آلبومی که در محافل خصوصی از صدای ایشان ضبط شده است، آثار دیگری از داشته های ارزشمند آن ها در دسترس نیست.

در این میان طاهر یارویسی را می توان یکی از استادان متبحر در زمینه موسیقی مقامی تنبور و نیز در زمینه تحلیل و تفسیر مقامات، نوازندگی و خوانندگی دانست که متاسفانه به دلیل کهولت سن و بیماری در شرایط مناسبی به سر نمی برد. استادی پیر و کهن سال که از کهولت سن، بیماری های متعدد و مشکلات معیشتی رنج می برد؛ ولی همچنان به آب و خاک اجدادیش وابسته و دلگرم مانده و بعد از گذشت هفت دهه از عمر گران مایه اش هنوز در این منطقه زندگی می کند.

در گفتار پیش رو به فعالیت های هنری او نگاهی داریم و برایش آرزوی سلامتی می کنیم.

طاهر یارویسی؛ میراث‌دار و راوی مقامات تنبور

طاهر یارویسی متولد دهم دی ماه ۱۳۱۹ در گوران کرمانشاه و روستای گهواره از توابع شهرستان دالاهو است که نواختن تنبور را از سنین جوانی آغاز کرده و از محضر استادان بزرگ تنبور زمان خویش مانند: سید ولی حسینی، چنگیز فرمانی و لالوبه یه ر خان زرده ای بهره های فراوان برده است.

وی در حال حاضر نزدیک ترین صدا و سبک را به صدای استاد مسلم تنبور صد سال اخیر، سید ولی حسینی دارد. وی طی پنج دهه گذشته همنشین استادان منطقه از جمله سید ولی حسینی، کاکی اله مراد حمیدی، سید محمود علوی، کاکی مهدی خان شفیعی، میرزا سید علی کفاشیان، درویش مرادخانه نظری، سید صفر رسایی و دیگر استادان مقام دان گوران بوده که توسط علاقه مندان به صورت خصوصی از این مجالس نوارهایی ضبط شده و با بررسی این نوارها، تبحر و استعداد فراوان ایشان در اجرای این نوع موسیقی مقامی آشکار است.

طاهر یارویسی تمام طول عمر خود را در روستای گهواره ساکن بوده است و سبک و فرم اجرایش، چه در کلام خوانی و چه در نوازندگی همچنان بکر و دور از فرم موسیقی شهری باقی مانده است. گفتنی است که هم دوره ای های او هیچ یک در قید حیات نیستند؛ بنابراین وی مسن ترین استادی است که در موسیقی مقامی تنبور بنا بر شیوه و اصول پیشینیانش در منطقه گهواره، نغمه ها را می خواند و می نوازد.

او 72 مقام تنبور را در دهه 40 از استادان خود فراگرفته و این نغمه های کهن را تا به امروز در ذهن و ضمیر خویش حفظ کرده است. ایشان طی چند سال اخیر شاگردانی را در سراسر ایران تربیت کرده و در جشنواره ها و همایش های فراوانی برای معرفی موسیقی مقامی تنبور در داخل و خارج ایران شرکت داشته است و همچنین منبع پژوهشی قابل ارجاعی برای بسیاری از پژوهشگرانی است که از دیگر نقاط جهان در این منطقه حضور یافته اند.

در این میان می توان به کتاب های «زمینه شناخت تنبور» از حیدر کاکی، «تبنور از دیرباز تاکنون» از سید خلیل عالی نژاد و «پایان نامه دکتر پرتو هوشمند راد» از دانشگاه برکلی آمریکا اشاره کرد. یارویسی از سال ۱۳۴۵ در کنار نوازندگی تنبور شروع به فراگیری ساخت این ساز در کارگاه استاد چنگیز فرمانی کرد. این کارگاه با قدمت بیش از ۲۵۰ سال در حال حاضر توسط استاد اسدالله فرمانی، نوه استاد چنگیز اداره می شود و تنبورهایی با شهرت جهانی به نام «اسدالله گهواره» در این مکان ساخته می شود (بازگیر، ۱۳۹۵: ۴۹-۴۷).

طاهر یارویسی جزو نخستین شاگردان این کارگاه است که از شیوه غنی نوازندگی استاد چنگیز نیز بهره برده است و از آن زمان تاکنون تنبورهایی با الگوی تبنورهای این کارگاه می سازند. وی همچنین در کنار نوازندگی و کلام خوانی و ساخت تنبور به حرفه های مختلفی از جمله نمدمالی، نجاری و مسگری برای گذران زندگی مشغول بوده که در حال حاضر مغازه و کارگاهش در منزل شخصی برقرار است و با وجود کهولت سن و بیماری های مختلف، همچنان مشغول کار در کارگاه و مغازه است.

با توجه به اینکه استعدادها و استادان صاحب سبک و حاذق این موسیقی طی سده های اخیر در این منطقه رشد و نمو کرده اند، اما هیچ گاه صدا یا اثری از ایشان ثبت و ضبط نشده است به جز یک اثر مقامی از طاهر یارویسی به نام «مجنونی» که با مشقت های فراوان منتشر شده است. در این آلبوم می توان صدایی زیبا و پخته و همچنین نوازندگی دل نشین در عین سادگی را شنید و گفت که صدای ناب او طی نیم قرن اخیر الگویی برای جوانان و علاقه مندانی بوده که رهرو یادگیری این موسیقی کهن بوده اند.۱

از نگاهی دیگر طاهر یارویسی تنها نماینده تنبورنوازان نسل خویش است که به همان سبک و سیاق استادان صد سال پیش خود چه از نظر خوانندگی و چه از نظر شیوه نوازندگی در جایگاه خود، در قید حیات است و آشنایی وی با دفاتر مقدس یارسان و نحوه تفسیر و ویرایش این دفاتر در منطقه گوران به عهده ایشان است.

در نهایت با توجه به آثاری که طی پنج دهه اخیر توسط علاقه مندان در مجالس مختلف به همراه اغلب استادان صد سال اخیر منطقه گوران از ایشان ضبط شده است می توان چنین نتیجه گیری کرد که:

• طاهر یارویسی چه از نظر کلام خوانی (نواختن و خواندن مقام های تنبور توسط نوازنده و نوع بیان آن) و چه از نظر سبک و سطح نوازندگی والای ایشان می توان به عنوان تنها راوی باقی مانده استادان نسل گذشته تنبور معرفی شود که از ایشان هیچ اثر یا آلبوم رسمی منتشر نشده است.

• با توجه به اینکه در این منطقه هنوز کلام خوانان دیگر هم‌سن و هم‌‎‌دوره ایشان هستند، اما هیچ یک از نظر سطح نوازندگی قابل قیاس با ایشان نیستند،۲ و توانایی و سطح موسیقایی ایشان را ندارند؛ اگرچه به دلیل غنا و ارزش این موسیقی در منطقه می توان نمونه های زیادی که توانایی مقبولی در خواندن مقامات تنبور دارند، مشاهده کرد.

• ایشان مسن ترین استاد در زمینه موسیقی مقامی تنبور هستند که طبقه شیوه و اصول استادان قدیم خود و نیز منطقه گوران این نغمه ها را بیان می کنند و کل 72 مقام تنبور را در دهه 40 از استادان خود فراگرفته و این نغمه ها را بیان می کنند و کل 72 مقام تنبور را در دهه 40 از استادان خود فراگرفته و این نغمه های کهن را تا به امروز در ضمیر خود از حفظ دارند. طاهر یارویسی راوی درست سبک و شیوه قبلی استادان نامبرده شده نسل قبل خود است و به این دلیل که از محضر دیگر آن استادان بهره های فراوانی کسب کرده (سایر استادانِ حال حاضر به جز ایشان از حضور دو یا سه استاد استفاده کرده اند)، می توان ایشان را میراث دار و راوی اصل این مقامات دانست.

• به اعتقاد دیگر استان و مردم منطقه، یارویسی بهترین کلام خوانِ حال حاضر نسل خویش است. خصوصیت اصلی ایشان این است که نزدیک ترین سبک و صدا را به مرحوم سید ولی حسینی۳ دارد.

• یکی از دلایل درک و یادگیری و در نهایت اجرای منحصر به فرد طاهر یارویسی در مقام خوانی، تسلط و درک والای وی در تحلیل و تفسیر دفاتر یارسان و دیگر شعرای کُردزبان است و با توجه به اینکه در مقام خوانی از این اشعار استفاده می شود، در طی چهار دهه گذشته اغلب نویسندگان این دفاتر از ویراستاری ایشان بهره برده اند.

• در کنار نوع خوانندگی خاص و صاحب سبک ایشان، نوازندگی تنبور ایشان نیز سبک خاصی دارد که دیگر هنرجویان و مردم منطقه از آن بهره می گیرند. نحوه اجرای ریزها توسط ایشان۴ از خصوصیات نوازندگی طاهر یارویسی است.

بنابراین ثبت و ضبط و انتشار آثار این هنرمند کهنسال با ساز تنبور و روایات کهن آن به ماندگاری شیوه قدیم استادان ایشان و این ساز آیینی، کمک شایانی خواهدکرد.

پی نوشت ها:

۱. گفتنی است که آثار منتشرشده علی اکبر مرادی تنها آثار ضبط شده از مقامات تنبور هستند که در دسترس علاقه مندان و پژوهشگران قرار دارد.

2. به دلیل اینکه طی سالیان گذشته در این منطقه هدف از کلام خوانی و تنبورنوازی اغلب بیان اشعار دفاتر کهن یارسان بوده و نوازندگان این ساز از تعلیمات صحیح بهره نبرده اند، معمولا بیشتر مقام خوانی و بیان کلام بر نوازندگی این ساز اولویت داشته است؛ ولی طی چند دهه اخیر با تلاش ها و زحمات تنبورنواز برجسته کشورمان علی اکبر مرادی، در آموزش این ساز و تالیف کتاب ارزشمند صد درس توسط ایشان برای تدریس تنبور، سطح نوازندگی علاقه مندان کیفیت بهتری پیدا کرده است.

۳. سید ولی حسینی از بهترین و قابل ارجاع ترین استاد مقام دان و مقام خوان طی صد سال گذشته بود که در سال ۱۳۷۷ دار فانی را وداع گفت.

4. ریز در تنبور یکی از مضراب های دست راست است که به وسیله پنجه نواخته می شود.

منابع:

۱. بازگیر، فرزاد، (۱۳۹۵)، «کارگاه عشق؛ کارگاه تنبورسازی اسداله گهواره (فرمانی)»، هنر موسیقی، سال ۱۹، شماره ۱۶۱، آبان، ص ۴۹-۴۷.

2. گفت و گوی نگارنده با طاهر یارویسی.