«رستاخیز»؛ فیلمی که دیگر رنگ پرده را نخواهد دید

روزنامه آسمان آبی - سجاد صداقت: اخیرا، سید عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت دوازدهم برای نخستین بار مقابل خبرنگاران نشست. او درباره بخش های مختلف کاری وزارت تحت مدیریت خود حرف زد و از ساختارها و کلیات گفت. وقتی هم که آقای وزیر به بحث درباره سینما رسید، درباره فیلم های توقیفی و ساختارهای تازه وزارت برای جلوگیری از به وجود آمدن فیلم های توقیفی جدید سخن گفت، اما با همه این اوصاف، گویا آقای وزیر و سایر مسئولان وزارت، زمانی که مشغول برنامه ریزی برای این نشست خبری بودند به این نکته توجه نداشتند که برگزار کردن نشست خبری در ماه محرم، مساوی خواهدبود با سوالاتی درباره فیلم «رستاخیز».

«رستاخیز» آخرین ساخته احمدرضا درویش است و از زمانی که در سی و دومین جشنواره فیلم فجر در سال 92 اکران شد، انواع و اقسام اتفاقات را تجربه کرد تا اینکه سیدعباس صالحی، وزیر تازه فرهنگ و ارشاد اسلامی در حاشیه نشست خبری خود با سوالات متعدد خبرنگاران مجبور به صحبت درباره سرنوشت این فیلم شد؛ فیلمی که در ایران جز در اکران های جشنوراه، چند اکران محدود در جشنواره هایی چون جشنواره فیلم های دینی «رویش»، اکران های خصوصی و یک اکران عمومی یک روزه، دیگر رنگ پرده را به خود ندید.

این در حالی است که در سینما همیشه جای خالی فیلم هایی که با موضوع عاشورا احساس می شود. در همه این سال ها فیلم «روز واقعه» با فیلمنامه ای از بهرام بیضایی تنها داشته عاشورایی سینمای ایران بوده است. بخشی از این مساله به حساسیت های موضوع بر می گردد؛ حساسیت هایی که مستقیم و غیرمستقیم گریبان فیلم رستاخیز را نیز گرفت. حالا سیدعباس صالحی از پایان احتمالی سرنوشت این فیلم در ایران خبر داده است. در حالی که این سرنوشت احتمالی برای فیلم درویش رقم می خورد که اکران آن در خارج از ایران ادامه دارد.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در حاشیه این نشست رسانه ای به اصرار اهالی رسانه و با توجه به مناسبت ماه محرم درباره سرنوشت «رستاخیز» اظهارنظر کرد و عملا گفت که فعلا این فیلم در ایران اکران نخواهدشد: «سازمان سینمایی گفت و گویی با تهیه کننده فیلم داشته و به جمع بندی رسیده اند.

الان هم مثل هر قراردادی که امضا می کنند بر آن مبنا عمل می کنند. درواقع آن چه اتفاق می افتد براساس این گفت و گو میان سازمان سینمایی و تهیه کننده در ماه های اخیر دولت یازدهم است و این قرارداد در حال اجراست. به عنوان مشارکتی که از قبل داشتند، مبلغی به تهیه کننده فیلم پرداخت شده و اکنون هم نمایش خارجی اش را انجام می دهد، ولی برای نمایش داخلی هنوز اقدامی انجام نمی شود. با این حال تفصیل ماجرا را سازمان سینمایی ارائه خواهدکرد.»

با این جملات وزیر ارشاد و انجام نشدن اقدامی برایاکران این فیلم در ایران به نظر می رسد پرونده یکی از مهم ترین آثار سینمایی ایران در حال سپرده شدن به دست سرنوشت است؛ سرنوشتی که بازخوانی چگونگی رقم خوردن آن داستانی بند به درازای فیلم هایی است که اساس درباره واقعه عاشورا در ایران ساخته شده است.

رستاخیز چگونه ساخته شد؟

احمدرضا درویش پس از آن که در سال ۱۳۸۲ فیلم «دوئل» را ساخت، مطالعات ساخت فیلم جدیدی را آغاز کرد که به نظر می رسید می تواند ییک از بزرگ ترین پروژه های مذهبی کشور باشد. خود درویش درباره چگونگی نوشته شدن فیلمنامه این فیلم در سی و دومین جشنواره فیلم فجر گفت: «حدود ۱۴ سال قبل به اتفاق دوست گرامی ام احمد مسجدجامعی (عضو شورای شهر تهران) سفری به دمشق داشتم که در حین برگشت از زیارت مزار حضرت معصومه در یک جمعه بارانی غم انگیز، گفت و گوی دو ساعته ای با او داشتم. در آنجا پس از بحث درباره سینمای ایران و تاریخ صدر اسلام گفتم که یکی از آرزوهای من این است که اثری درباره عاشورا در کارنامه ام باشد.»

تهیه کننده فیلم، تقی علیقلی زاده است و سرمایه گذاران آن موسسه فرهنگ تماشا، شرکت دلتا مدیا و شرکت آکو افالز از کشورهای ایران، کویت و انگلستان هستند. پس از یک سال پیش تولید از شانزدهم بهمن 1388 همزمان با اربعین حسینی، فیلمبرداری فیلم در شهرستان بم آغاز شد و پس از پشت سر گذاشتن بیش از 250 جلسه فیلمبرداری در شهرهایی چون بم و شهداد، کرمان، شاهرود، اصفهان، رباط کریم، کاشان، فومن و تهران در تاریخ 12 دی ماه 1389 فیلمبرداری به پایان رسید و در سال 1391 آماده نمایش شد.

تدوین این فیلم توسط طارق انور، تدوینگری که نامزدی اسکار را در کارنامه داشت، صورت گرفت. تمام مراحل فنی و تکنیکی این فیلم در استودیو مولینار در لندن انجام شد. همچنین موسیقی فیلم توسط استفن واربک، آهنگساز برجسته و برنده جایزه اسکار بهترین موسیقی فیلم «شکسپیر عاشق» نوشته شد و اجرای آن را ارکستر فیلارمونیک بلژیک برعهده داشت. «رستاخیز» قرار بود به سه زبان و با سه نام متفاوت (به عربی: القربان) و (به انگلیسی: Hussein Who Said No) به نمایش درآید؛ اتفاقی که امروز تقریبا مطمئن هستیم برای نسخه زبان فارسی فیلم نخواهدافتاد.

«رستاخیز»ی پر از سیمرغ

نخستین اکران این فیلم، روز 16 بهمن 1392 و در سی و دومین جشنواره فیلم فجر اتفاق افتاد. فیلم در نسخه ای سه ساعته آماده شده بود و در نخستین جشنواره فیلم فجر که دولت یازدهم آن را برگزار می کرد، به نمایش در می آمد. با این اوصاف اما تماشای فیلم واکنش های متفاوتی را به بار آورد. درویش در فیلم خود چهره حضرت ابوالفضل (ع) را نورانی نکرده بود و این می توانست آغاز اتفاقات بعدی برای فیلم باشد.

این نکته از آنجا بود که داوود میرباقری در سریال مختارنامه به همین دلیل مجبور شده بود بخشی از بزرگ ترین و مهم ترین سکانس های سریال را حذف کند، نشان می داد که روزهای سختی در انتظار درویش برای اکران عمومی «رستاخیز» خواهدبود. درویش در همان نشست خبری پس از پخش فیلم در جشنواره فیلم فجر درباره نشان دادن چهره حضرت ابوالفضل گفت: «بعد از گفت و گوهای زیاد به شخصیت حضرت عباس (ع) رسیدم و گفتم او جزو معصومین نیست و چرا نباید تصویر او را نشان دهیم؟! چون مخالفم با اینکه هاله نور استفاده شود یا دوربین به جای او قرار گیرد.»

آخرین روزهای خوب فیلم درویش در همان جشنواره اتفاق افتاد و «رستاخیز» که در 11 رشته نامزد شده بود، در هشت رشته موفق به دریافت سیمرغ شد.

آغاز اکران عمومی و حاشیه ها

اکران «رستاخیز» آن گونه که درویش ابراز امیدواری کرده بود نه تنها پیش از محرم سال ۹۳ انجام نشد، بلکه کار اکران آن به سال ۹۴ کشید. در این مدت رایزنی های فراوانی از سوی نهادهای مختلف برای انجام تغییراتی در این فیلم انجام شد که درویش به بخشی از آن ها تن داد. فیلم در اسفند سال ۹۳ در جشنواره فیلم دینی «رویش» حوزه هنری اکران شد و درویش در نسخه جدید، بخش های زیادی از موارد انتقاد شده در برابر نسخه جشنواره را حذف کرده بود. هرچند که همچنان چهره حضرت ابوالفضل (ع) بدون هاله نور به نمایش درآمد، اما باز هم فیلم تازه که حدود دو ساعت و ۴۰ دقیقه بود بامشکلاتی رو به رو شد.

با همه این اوصاف در اردیبهشت سال 1394 تکلیف اکران فیلم «رستاخیز» مشخص و قرار شد این فیلم همزمان با عید فطر آن سال اکران شود. روز 22 تیر 1394 اکران افتتاحیه این فیلم در باغ موزه دفاع مقدس آغاز شد. نسخه ای که در برای اکران جشنواره در نظر گرفته شده بود، دو ساعت و 20 دقیقه و عملا 40 دقیقه آن کوتاه شده بود، اما از همان مراسم رونمایی مشخص بود که این فیلم مشکلات فراوانی برای اکران خواهدداشت.

در این مراسم که ابتدا قرار بود فیلم نمایش داده شود، دقایقی پس از شروع فیلم، مسئولان محل برپایی مراسم از ادامه نمایش، جلوگیری و نمایش «رستاخیز» را متوقف کردند. این جلوگیری که بیش از 20 دقیقه به طول انجامید سرانجام با پادرمیانی درویش و دیگر دست اندرکاران فیلم و پخش آن و نشان دادن مجوزهای اکران فیلم، ختم به خیر و هنر نمایش فیلم از سر گرفته شد، اما درحالی که روز 23 تیر قرار بود اکران عمومی فیلم آغاز شود با اعتراض مراجع و برگزاری تجمعاتی در مقابل برخی از سینماهای کشور این فیلم از پرده پایین کشیده شد. این در حالی بود که در همان روز جشنواره بین المللی بغداد با «رستاخیز» افتتاح شد.

در این میان درویش در پاسخ به انتقاد درباره به تصویر کشیدن چهره حضرت ابوالفضل (ع) تاکید می کرد که در این باره موظف است به نظر مرجع تقلید خود دقت کند و همین کار را هم کرده است. فردای آن روز هم سازمان سینمایی طی اطلاعیه ای اعلام کرد که اکران فیلم سینمایی «رستاخیز» تا تامین نظر برخی از مراجع بزرگوار تقلید به تعویق می افتد. تصمیمی شتابزده در شرایط بحرانی از سوی سازمان سینمایی به ریاست حجت الله ایوبی که پش از آن نیز نشان داده بود که در شرایط بحرانی بهترین راه حل را پایین کشیدن فیلم از پرده می داند.

حواشی بعدی و سال هایی که می گذشت

عوامل فیلم «رستاخیز» از همان روز اول معتقد بودند که توقف اکران این فیلم اقدامی غیرقانونی بوده و از راه های متفاوتی تلاش کردند تا این موضوع را پیگیری کنند. صف بندی موافقان و مخالفان فیلم در روزهای پس از توقف اکران این فیلم نیز باعث شده که به تدریج «رستاخیز» نیز در فهرست فیلم های توقیفی دسته بندی شود؛ البته با این تفاوت که عوامل رستاخیز چندان خود را وابسته به تصمیمات وزارت ارشاد نمی دیدند. پس از توقف اکران «رستاخیز» تا زمانی که علی جنتی به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی حضور داشت معمولا حواشی اتفاقات پیراموناین فیلم از حرف های حسین نوش آبادی، سخنگوی وقت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و واکنش های عوامل فیلم نسبت به آن نشأت می گرفت.

نوش آبادی در نخستین واکنش به توقف اکران فیلم، گذاشتن هاله نور روی صورت بازیگر حضرت ابوالفضل (ع) را راه حل مشکل می دانست؛ مسئله ای که درباره این فیلم، گاهی مطرح می شد و ضمن دادن تمام حق ها به کارگردان فیلم این نکته نیز مطرح بود که راه اکران عمومی «هاله نور» خواهدبود. در همین زمان علی جنتی نیز در گفت و گویی با اشاره به این مسئله که «رستاخیز» را بهانه کرده اند تا به دولت حمله کنند، بحث را از سویه فرهنگی به سویه سیاسی نیز گسترش داد.

جنتی در اظهارنظر دیگری یک ماه پس از توقف اکران «رستاخیز» ملاک وزارت را درباره موضوعاتی این چنینی مشخص کرد: «در مورد فیلم هایی مانند «رستاخیز»... ملاک ما فتوای مقام معظم رهبری است، اما در عین حال خود را ملزم می دانیم تا به فتوای سایر مراجع که با این موضوع مخالف هستند، احترام بگذاریم.» قول ها برای اکران این فیلم و اتفاقات پس از آن سرنوشت مبهم «رستاخیز» را به میانه سال 96 کشاند.

شکایت عوامل فیلم از وزارت ارشاد

اما آنچه «رستاخیز» را دوباره به صدر اخبار در انتهای سال ۹۴ بازگرداند، صحبت های نوش آبادی بود. او در یکی از نشست های رسانه ای خود با اشاره به این مسئله که «رستاخیز» در بسیاری از کشورهای منطقه اکران شده و با جاذبه های خود، مخاطبانش را پیداک رده، گفت: «حالا توپ در زمین کارگردان و تهیه کننده «رستاخیز» است که همکاری کنند تا این فیلم در ایران هم اکران شود.»

این حرف ها با واکنش تند احمدرضا درویش رو به رو شد: «وقتی یک تیم وارد بازی می شود مسئولان باید در نظر بگیرند که آنان مجوزها را صادر کرده اند و این مجوزها تبعات قانونی دارد و هر نوع تصمیم گیری برخلاف مفاد مجوز صادره می تواند خسارت و تبعات معنوی و مادی داشته باشد. تمام فرصت های نمایش فیلم «رستاخیز» در داخل و خارجاز کشور با تصمیم وزارت ارشاد نابود شده است.»

در میانه سال ۹۶ اتفاق مهمی به وقوع پیوست. عوامل فیلم از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دلیل خسارتی که به این فیلم وارد کرده اند، شکایت کردند؛ شکایتی که به دلیل مشارکت بنیاد سینمایی فارابی در این فیلم شکل گرفته بود.

این شکایت اما در شهریور 1395 با واکنش تند علی جنتی رو به رو شد: «عوامل این فیلم از ابتدا به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام کردند که در مورد این فیلم، نظریه تمام مراجع را کسب کرده اند، در حالی که بعدا مشخص شد که این صحبت آن ها صحت نداشت و تنها نظر چند نفر اخذ شده بود... عوامل این فیلم می گویند شورا مجوز داده و بعد در چند سینما اکران شده و شما آن را لغو کرده اید که ادعای خسارتشان در مورد این ماجراست.»

اما این حرف ها چندان تغییری در حکم دیوان عدالت اداری ایجاد نکرد و برخی رسانه ها مدعی شدند که وزارت ملزم به جبران سارت ۴۰ میلیارد تومانی شده است. فردای همان روز روابط عمومی فیلم در بیانیه ای مشخص کرد «حکم شماره ۱۱۱۴ دادگاه دیوان عدالت اداری در مورد شکایت تهیه کننده فیلم «رستاخیز» از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» صادر شده و مصاحبه جنتی نیز به این دلیل بوده است.

تشکیل کمیته حکمیت برای رستاخیز

با روی کار آمدن رضا صالحی امیری به نظر می رسید وزارت ارشاد رویکرد تازه ای در برابر فیلم «رستاخیز» دارد. نخستین اتفاق نیز خبر وزیر درباره تشکیل کمیته حکمیت برای رستاخیز بود: «فیلم «رستاخیز» را به یک کمیته حکمیت سپردیم تا پس از بررسی ابعاد آن را به ما گزارش دهند. در این راستا سه نفر از اصحاب مطرح سینما انتخاب شدند و در حال بررسی نحوه اقدام ما برای چگونگی برخورد با فیلم «رستاخیز» هستیم.»

این شرایط تا پایان خرداد امسال پیرامون این فیلم ادامه داشت تا این که بنیاد سینمایی فارابی در اطلاعیه ای مفصل از حل و فصل موضوع خبر داد: «در فرآیند تولید فیلم سینمایی «رستاخیز» که در دهه ۸۰ و در بخش خصوصی آغاز شد، بنیاد سینمایی فارابی طی توافقنامه ای در سال ۱۳۸۵ را در ازای ۴۵ درصد مشارکت (مالکیت و همه حقوق فیلم)، در دستور کار خویش قرار دهد.»

گفته شده که وزارت ارشاد بابت این 45 درصد، 13 میلیارد تومان برای صاحبان «رستاخیز» در نظر گرفته است. به نظر می رسد با حرف های روز گذشته سید عباس صالحی همان اتفاق به وقوع پیوسته و اکنون می توان گفت «رستاخیز» به این زودی ها در ایران اکران نخواهدشد. چرا که سهم آن از اکران ایران توسط بنیاد سینمایی فارابی خریداری شده است و به قول سید عباس صالحی «برای نمایش داخلی هنوز اقدامی انجام نمی شود.»