معرفی کتاب: از افلاطونیان تا «اطلس ایران قبل از اسلام»

هفته نامه صدا: در این مطلب به معرفی ۴ کتاب جدید بازار نشر می پردازیم. آخرین کتاب کریم مجتهدی برای آشنایی با جریان های افلاطونی و نوافلاطونی، «اطلس تاریخی ایران» شامل ۴۵۰ سال آخر تاریخ ایران قبل از اسلام، یک کتاب عجیب در حوزه علوم انسانی یعنی «قانون اساسی زمینشهر» و مجموعه چهار مقاله از مرحوم نصر حامد ابوزید را برای شما در نظر گرفته ایم. در ادامه مطلب همراه ما باشید.

ترجمه: نوسازی به سبک نومعتزله

• نوسازی، تحریم و تاویل
• نصر حامد ابوزید
• ترجمه محسن آرمین
• نشر نی/ 20000 تومان
  

نوسازی نیازی همیشگی و روند اجتماعی و سیاسی و فرهنگی است. در غیاب آن زندگی از حرکت باز می ایستد و شادابی و پویایی خود را از دست می دهد و فرهنگ به مرگ و زوال می گراید. نوسازی با آرزو و خواسته شخصی این یا آن متفکر شکل نمی گیرد بلکه زمینه های تاریخی- اجتماعی، سیاسی و فکری خاص خود را دارد. آن گاه که بحران تمامی عرصه های حیات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را فرا می گیرد و خود را در اندیشه و نشاط علمی باز می تاباند، نوسازی به یک ضرورت بدل می شود.

ما اکنون دیرزمانی است که در بحران زیست می کنیم، بحرانی که با ضعف مقاومت جامعه به نوعی رکود بدل شده و تنها چیزی که باقی مانده بازگویی دستاوردها و توفیقات گذشتگان است. کتاب «نوسازی، تحریم و تاویل» مجموعه چهار مقاله مرحوم نصر حامد ابوزید و آخرین اثر منتشر شده این متفکر پرآوازه مصری است. این مقالات به رغم این که در زمان های مختلف و به مناسبت های گوناگون تحریر شده اند، به نحوی مستقیم و غیرمستقیم به موضوع بازسازی گفتمان دینی مربوط هستند.

در فصل اول کتاب ابوزید به تشریح اولین پاره از سه گانه نوآوری، تحریم و تاویل، یعنی نوآوری می پردازد. عنوان فصل، پرسش از چرایی لزوم نوسازی گفتار دینی است. ابوزید از بحران رکود و انحطاط و رنج های ملت های عرب، از جمله سینه سپر کردن فلسطینی ها برابر نظام تحمیلگر یهودی، وجود بحرانی عام را نتیجه می گیرد که تغییر و تکان را لاجرم می کند.

ابوزید واپس گرایی و جمود اندیشه را لایه زیرین و ریشه پریشانی و رکود ملت های عربی می داند و نوآوری و تحول معرفتی را کلید گشایش آن. یعنی برای اثبات توقف فکری و اندیشگی ملت های عرب مسلمان، اوضاع بیرونی نامساعدشان را برای شهادت این امر کافی می داند.

در ادامه ابوزید، سد مقاوم و بازدارنده این نوآوری را روحانیت دینی ای می داند که به علت پنداشت انحصار اندیشه دینی؛ در برابر آرای نوپدید و نوآوری های فکری مقاومت می کند و در این کارزار با سلام تکفیر و تحریم، تلاش های نوآورانه را به تسلیم و بازگشت وا می دارد.

ابوزید این مقاومت تکفیرپوش که گهگاه در همنوایی با قدرت سیاسی است را نقد جدی می کند. شاهد مثال تاریخی اش، سرکوب طرفداران نظریه قدیم بودن قرآن و تحمیل نظریه خلق قرآن (محنت) در دوران خلافت عباسیان است. سرکوبی که از نظر او آمیخته با نظر ارباب قدرت و همنوایی با محافظه کاری های ایدئولوژیک ناشی از آن است که هیچ نسبتی با خلاقیت و حقیقت جویی ندارد.

ابوزید در ادامه باز به تاکیدش بر تاویل به عنوان تجلی اندیشه ورزی باز می گردد و دلایل هراس و رد تاویل های معاصرین را رد می کند. در فصل دوم، ابوزید با صراحت بیشتر به مصاف گفتار تحریم می رود. او در برابر سپاه تحریم و تکفیر، بیرق هنر را می افرازد و هنر را تجلی و بالاترین تحقق آزادی ای می داند که رویاروی مستقیم گفتار تحریمی است. تحریم هنر را جلوه هراس از آزادی می داند و بر این عقیده می شورد که چرا هر وقت سخن از آزادی به میان می آید، بیشتر از ضابطه ها و مرزها سخن گفته می شود. فصل سوم، ابوزید به سراغ سومین پاره از نام کتاب، یعنی «تاویل» می رود. تبیین و تاکید بر تاویل، جان مایه بسیاری از نوشته ها و گفتارهای ابوزید بوده است.

تالیف: یک رساله کلاسیک

• قانون اساسی زمین شهر
• موسی اکرمی
• انتشارات نگاه معاصر
• ۱۱۰۰۰ تومان

قانون اساسی زمینشهر یکی از عجیب و غریب ترین کتاب های منتشرشده از سوی یک نویسنده ایرانی در حوزه علوم انسانی است. این کتاب علی رغم یک پیشگفتار و مقدمه از دوازده فصل و یک پیوست قانون اساسی زمینشهر تشکیل شده است.

در فصل یکم که کلیات کتاب است مواردی از این قبیل آمده است: اصل 1- زمینشهر، به مثابه «زیستشهر یگانه زمینی»، متشکل از چندین ایالت به هم پیوسته، به صورت «ایالات متحد زمین» (در فراگیری کامل زمین، بی هیچ استثنایی در بخشی از آن)، با شیوه مدیریتی شورایی در همه سطوح خرد و کلان، و برخورداری همه شهروندان آن از مالکیت مشاع همه زمین و ابزارهای تولید و امکانات خدمات جمعی، در چارچوب این قانون اساسی، نتیجه فعالیت نظری و عملی بیشترین شمار انسان ها است، که، با ساختار اقتصادی- اجتماعی- زمینشهرداریِ شایسته، عدالت در ابعاد گوناگون آن، و همچنین حقوق اساسی زمینشهروندان، و آزادی های اساسی آنان را تضمین می کند، و اشخاص حقیقی و حقوقی وظایف راستین خود را به درستی انجام می دهند تا جامعه بزرگ انسانی روی کره پاک و سالم زمین همواره بتواند در خور زیست شایسته همه انسان ها و حتی دیگر گونه های زیستی، باشد. تبصره؛ برخورداری انسان ها از زیست شناسی های گوناگون نشان دهنده بی عدالتی و تبعیض زیست شناختی نخواهدبود.

در این مورد اولا همه انسان ها، با هر زیست شناسی ای، از حقوق اساسی و آزادی های اساسی و وظایف اساسی یکسان برخوردارند، ثانیا برای از میان بردن نقص زیست شناختی افراد از هیچ گونه کوشش علمی و فن شناختی رایگان دریغ نخواهدشد، و ثالثا اگر برخوردی از زیست شناسی بالاتر از سطح میانگین حقوق ویژه ای را ایجاد می کند به ازای آن وظایف ویژه ای را نیز پدید می آورد، بی آن که فرد برخوردار از چنان زیست شناسی ای اجازه نقص حقوق و آزادی های قانونی دیگران را پیدا کند.

اصل 2- در زمینشهر تنها قانون اساسی واحد، پایتخت زمینشهری واحد، پول واحد و پرچم زمینشهری واحد وجود دارد. به منظور آسانی مکاتبات میان شوراها و نهادهای گوناگون از یک سو و میان تک تک شهروندان در سراسر زمینشهر از سوی دیگر، وجود زبان واحد کنار زبان های بومی ترویج شود.

به جز این موارد هیچ گونه رسمیت انحصاری زمینشهری ای برای هیچ گروه یا دسته بندی یا جمعیت فکری/ عقیدتی خاص یا هیچ آموزه اخلاقی یا دینی یا فلسفی یا نگرش عرفانی یا نظریه علمی یا گونه و سبک هنری یا نوع ورزشی وجود ندارد.

تبصره 1: زندگی جمعی تراز زمینشهری ضمن برخورداری از مولفه های نمونه های زندگی اشتراکی گوناگون پیشاتاریخی تفاوت های مهمی در چندی و چونی با آن ها دارد تا در سامانه زمینشهری، با برخورداری از پیچیدگی های فزاینده بالقوه، و بهره گیری از درس آموزی ها در تاریخ و دستادورهای مادی و معنوی، هم پاسخگوی نیازهای جسمی و مادی و روانی و معنوی تک تک افراد و هم هماهنگ کننده همه آنان در ساختار اندام وار جامعه باشد؛ به گونه ای که هر یک از انسان ها برای همگان باشد و همگان برای هر یک از انسان ها.

تبصره ۲: در زمینشهر چیزی به نام «ملت» و چیزی با صفت «ملی» وجود ندارد؛ این د و مانند «دولت» و «دولتی» متعلق به پیشاتاریخ انسان، یعنی دوران پیشازمینشهری، بوده اند و در زمینشهر معنایی ندارند.

اطلس: فراز و فرودهای ایران

• اطلس تاریخی ایران
• رضا فرنود
• نشر نی
• ۲۴۰۰۰تومان

«اطلس تاریخی ایران» عنوان کتابی است که به تازگی از سوی نشر نی روانه بازار نشر شده است. کتابی نوشته «رضا فرنود» که به اطلس تاریخی ایران در دوران ساسانی می پردازد. رضا فرنود متولد سال 1343 در مشهد و فارغ التحصیل مقطع دکتری بیوشیمی از دانشگاه پاریس است. وی هم اکنون پژوهشگری دارویی بالینی در رشته قلب و عروق است.

نویسنده این کتاب که پیش از این از او کتاب «اطلس تاریخی ایران از ظهور اسلام تا دوران سلجوقی» منتشر شده و در آن به 450 سال اول تاریخ ایران بعد از اسلام پرداخته است، در این کتاب دورانی را بررسی می کند که شامل 450 سال آخر تاریخ ایران قبل از اسلام می شود.

کتاب حاضر اطلسی از تاریخ منطقه ایران است که از تاسیس پادشاهی ساسانی (حدود ۲۲۰ م) شروع می شود و با استیلای اعراب مسلمان (حدود ۶۷۰ م) به پایان می رسد. پادشاهی ساسانی طولانی ترین حکومت تاریخ ایرانی و از تاثیرگذارترین دوره های آن است. ساسانیان موفق شدند حکومت منسجم و متمرکزی را در ایران تاسیس کنند و میراث هخامنشیان را پاس بدارند.

حکومت ساسانی که در پی حکومت یونانی زبان سلوکی و حکمرانی نامنسجم اشکانی روی کارآمد، دوره پیشرفت دوباره تمدن و فرهنگ ایران است. در این دوره مذهب زرتشتی تدوین و تبدیل به مذهب دولتی ساسانی شد. این کتاب اطلس تاریخی است. یعنی وقایع این دوره به شکل مجموعه ای از نقشه های تاریخی ارائه شده اند. هر نقشه با متن نسبتا کوتاهی همراه است که در آن وقایع تاریخی مهم آن دوره را شرح می دهد.

برای خواننده ای که با تاریخ این دوره آشنا نیست این کتاب پیش درآمدی برای مطالعات دقیق تر است و برای خواننده آشنا با تاریخ این دوره چه بسا مکمل مناسبی برای مطالعات تاریخی اش باشد. نمایش وقایع و حوادث تاریخی روی نقشه به درک بهتر بعد مکانی این حوادث کمک کرد و تداخل و تاثیر متقابل شان را بر یکدیگر نشان می دهد.

یکی از ویژگی های مهم این کتاب، آن است که در ترسیم نقشه های آن برای مشخص کردن و تمایزگذاری میان حکومت های منطقه از روش تقسیم بندی حکومت ها براساس زبان گفتاری حکمرانان شان استفاده شده است. این روش که در بسیاری از اطلس های تاریخی به کار می رود، حکومت یا کشورهای یک منطقه را براساس بارزترین مولفه های فرهنگی یعنی زبان گفتارشان متمایز می کند.

براساس این تقسیم بندی، می توان در هر مرحله از یک دوره تاریخی محدوده های فرهنگی جمعیت های انسانی را در منطقه مورد نظر مشاهده و تحولاتشان را پیگیری کرد.

یکی دیگر از ویژگی های این کتاب آن است که علاوه بر نقشه های سیاسی، از هشت نقشه دیگر نیز درباره بعضی از داده ای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دوره مورد مطالعه استفاده شده است. دو نقشه از راه های عمده و شهرهای مهم بازرگانی منطقه ایرانی در ابتدا و انتهای دوره مورد مطالعه و چهار نقشه از گسترش آیین زردشتی، آیین مانوی، مذاهب مسیحی و جنبش مزدکی در ایران و... آمده است.

بدون شک بررسی نقشه های تاریخی یکی از مهم ترین وجوه شناسایی تاریخ ایران زمین است و از همین رو اطلس های تاریخی و این کتاب می توانند عاملی مهم برای شناسایی تاریخ ایران باشند.

فلسفه: افلاطون به مثابه سنت

• افلاطونیان متاخر
• کریم مجتهدی
• پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
• ۳۵۰۰۰ تومان

آخرین کتاب کریم مجتهدی، اثری برای آشنایی با جریان های افلاطونی و نوافلاطونی و شناخت برخی چهره های مهم در این حوزه و مشاهده روند پرفراز و نشیب این ماجرای فکری- فلسفی در طول تاریخ است. کتاب در دو بخش عمده تدوین شده است؛ بخش اول و مفصل تر، شامل فصولی است درباره شخصیت های نامدار افلاطونی و نوافلاطونی در روزگاران متقدم تر، از اندکی پیش از میلاد مسیح تا پانصد سالی پس از میلاد.

بخش دوم و مختصرتر دربردارنده مطالبی است از قرن پنج و شش میلادی تا قرن نوزدهم. بخش نخست با فصلی درباره ادریوس اهل اسکندریه و نومنیوس اهل آپامه آغاز می شود و با فصلی درباره آمونیاس ساکاس ادامه می یابد. سپس بحث مفصلی می آید درباره افلوطین و نظام فکری او که در آن نظریه صدور محوریت دارد. افلوطین شاگرد آمونیاس ساکاس بوده است و استاد فرفریوس. بنابراین در ادامه این فصول بخشی هم به فرفریوس اختصاص یافته است که برا اهل منطق به عنوان نویسنده ایساغوجی شناخته شده و تدوین کننده تاسوعات افلوطین نیز بوده است.

پس از فرفریوس از متفکر مشهور دیگر جاملیک/ یامبلیخوس سخن گفته شده که در اندیشه او جنبه های فیثاغورسی و غنوصی برجستگی بیشتری یافته است. سپس بخش مفصلی از کتاب (بیش از صد و شصت صفحه) به بحث در مورد ابرقلس (پروکلس) اختصاص پیدا کرده است. این بخش را احتمالا می توان مفصل ترین تک نگاری در زبان فارسی درباره این متفکر به لحاظ تاریخی بسیار بااهمیت دانست که مفسر آثار افلاطون بر اساس رویکردهای فکری خود بوده است.

در ادامه این بخش مفصل، گزارش مجملی آمده است از زندگانی و افکار داماسکیوس. او از جمله فلاسفه ای است که در زمان خسرو انوشیروان به ایران پناه آورده بوده و زندگی او از این جهت نیز برای ما ایرانیان جالب توجه است.

قسمت انتهایی بخش نخست، بحثی است درباره تقابل و تعامل سنت های فکری افلاطونی با مسیحیت که رفته رفته در امپراتوری رومی استقرار و تفوق می یابد؛ نظام فکری مسیحیت با اندیشه نوافلاطونی تعامل داشته (که نمونه بارز این تعامل مثلا بخش هایی از انجیل یوحناست) و از سوی دیگر میانشان رقابتی سخت و تقابلی چشمگیر برقرار بوده است.

بخش دوم با بحثی درباره بوئتیوس نویسنده کتاب مشهور «تسلای فلسفه» آغاز می شود و با گزارشی تاریخی ادامه پیدا می کند در مورد نهضت سیاسی- فرهنگی شارلمانی، نهضت فرهنگی کارولنژین و اشخاصی مانند آلکویین اهل یورک، رابن مور، ژان اسکوت اریژن (که درباره او و از جمله نسبت فلسفه اش با فلسفه ابن سینا در کتاب نسبتا با تفصیل بیشتر بحث شده) و مارگریت پورت.

سپس فصلی آمده است تحت عنوان «نگاهی اجمالی به سیر تحولی افکار افلاطونیان متاخر در جهان غرب تا عصر حاضر» و در آن مختصرا از پسلوس، مدرسان مکتب شارتر (فولبر، ایو شارتر، ژیلبر لاپوره، تیاری شارتر، گیوم کونش، ژان سالزبوری، برنار سیلوستر)، گروس تست، مایستر اکهارت، افلاطونیان فلورانس، شارل بویه، فرانسیسکو پاتریزی، افلاطونیان کمبریج، شلایر ماخر، و بالاخره ویکتور کوزن سخن گفته شده است. کتاب به روال دیگر کتاب های کریم مجتهدی مقدمه و موخره ای هم دارد تحت عنوان های «سخنی کوتاه با خوانندگان» و «چند نکته پایانی» که هر دو خواندنی است و آموزنده.