چگونه كتاب‌های خوب را از بد تشخیص دهیم؟

همشهری شش و هفت : برای سال‌های طولانی باورداشتیم كه: اگر در كوله پشتی هر سرباز یك كتاب بود هر گز جنگی در نمی‌گرفت اما حالا، در دنیای واقعی، می‌بینیم در كوله پشتی بسیاری از جنگجو‌های بی‌رحم در جنگ‌های بی‌منطق می‌شود كتاب‌هایی پیدا كرد كه بی‌رحمی را توجیه و یا حتی توصیه می‌كند. پس! می‌بینیم كه همه كتاب‌ها آن قدرها معصوم و قابل اعتماد نیستند.كتاب‌ها، همان قدر كه می‌توانند كودكان ما را به آدم‌های بهتر و موفق تری تبدیل كنند، توانایی آن را هم دارند كه به روان و رفتار آنها صدمه‌های ماندگار بزنند و این ابدا توصیفی اغراق آمیز برای تشویق شما به خواندن این متن نیست، اما چطور كتاب‌های خوب را از بد تشخیص بدهیم؟

در كلاس‌ها یا كارگاه‌ها حتی آن‌هایی كه شركت كنندگانش مربیان و كتابداران هستند، همیشه این سؤال مهم از من پرسیده می‌شود كه چه معیار‌هایی برای انتخاب كتاب‌های خوب وجود دارد ؟ همه به‌دنبال راه میان بری برای پیدا كردن مناسب‌ترین كتاب‌ها هستند. هر چند در اینجا راه‌های عملی انتخاب كتاب را با هم مرور خواهیم كرد، اما واقعیت این است كه هوشمندانه‌ترین میانبر‌های دنیا هم والدین یا مربیان را از خواندن كتاب‌هایی كه می‌خواهند به بچه‌ها معرفی كنند بی‌نیاز نمی‌كند؛ زیرا در نهایت از میان تعداد بسیار زیاد كتاب‌های خوب، این شما هستید كه باید تشخیص بدهید كدامیك برای فرزند یا شاگرد شما مناسب است. هیچ راه و كلیدی جای تشخیص فردی شمارا نخواهد گرفت. هر چند معیار‌ها كمك می‌كنند تا این تشخیص فردی، دقیق و مطابق با معیارهای صحیح كتابخوانی باشد.

كودكان را از این كتاب‌ها دور كنید!

اگر موفق شدید بچه‌ها را به مطالعه عادت بدهید می‌توانید برای بقیه عمرتان با خیال راحت بنشینید و فرزندتان را تماشا كنید كه می‌تواند با دیگران ارتباط بهتری برقرار كند(زیرا خواندن رمان به او كمك می‌كند كه آدم‌ها را عمیق‌تر بشناسد و آنها را بهتر درك كند) می‌تواند برای مشكلاتش بهترین راه‌حل را پیدا كند (چرا كه یاد گرفته با كمك كتاب‌ها همیشه بهترین متخصص‌ها را در دسترس داشته باشد) همچنین هوش درسی و اجتماعی بالاتری دارد و توانایی‌های بسیار دیگری كه به او كمك می‌كنند به قول معروف؛ تا حد قابل‌قبولی به تنهایی گلیم اش را از آب بیرون بكشد. با این همه از یاد نبریم كه مهم‌ترین مانع بر سر راه عادت دادن كودك به مطالعه، خود كتاب‌ها هستند !

كسالت‌آورها

كودك را از كتاب‌های خسته‌كننده و كسالت آور دور كنید! این توصیه‌ای بسیار جدی است. اگر نخستین مواجهه‌های كودك با كتاب به جای احساس لذت و سرگرمی، خستگی و كسالت باشد می‌توانید مطمئن باشید كه او دیگر هر گز به میل خود به سراغ كتاب نخواهد رفت.

بچه‌ها را، دست‌كم در اوایل كار از كتاب‌هایی كه صرفا جنبه آموزشی دارند و همچنین داستان‌هایی كه كند و خسته كننده‌اند دور نگه دارید. یادتان باشد كودك باید از خواندن لذت ببرد. این مهم‌ترین قدم در انتخاب نخستین كتاب‌هاست وگر نه بخت داشتن راهنمای خوبی مثل كتاب را در مابقی عمر از كودك‌تان دریغ كرده‌اید. كتاب را مناسب سن كودك انتخاب كنید. معمولا در پشت جلد كتاب‌ها گروه سنی مخاطب كتاب درج شده است. هر چند اگر كودك كتابخوان حرفه‌ای باشد، می‌تواند كتاب‌های گروه‌های سنی بالا‌تر را هم بخواند (تعداد بسیار زیادی از خواننده‌های مجموعه هری پاتر نه بچه‌های راهنمایی كه بچه‌های كلاس دوم و سوم دبستان بوده‌اند).

خشن‌ها!

متأسفانه كتاب‌های زیادی هستند كه در قالب داستان كارهای خشونت آمیز را امری روزمره جلوه می‌دهند، مثل چوپانی كه سگش را می‌زند یا پیرزنی كه دم گربه‌اش را می‌چیند. عادی‌سازی‌ خشونت به‌خصوص برای كودكان، تأثیر مستقیم بررفتارهای پرخاشگرانه و دگر آزارانه خواهد داشت.

پیش فرض‌های ثابت

این اسم‌ها را بخوانید و به نخستین صفتی كه پس از خواندن آنها به ذهن‌تان می‌آید توجه كنید: گرگ، خرس، روباه... معمولا نخستین صفاتی كه با خواندن این اسم‌ها به ذهن ما می‌آیند از این قرارند: گرگ بدجنس، خرس شكمو، روباه مكار. گمان نمی‌كنم تعداد زیادی ازما با گرگ‌ها، خرس‌ها یا روباه‌ها از نزدیك بر خوردی داشته‌ایم. در‌واقع؛پیش فرض‌های ما را داستان‌هایی كه در كودكی خوانده‌ایم ساخته‌اند، اما این موضوع چه اهمیتی دارد؟ داشتن پیش فرض ذهن ما را به قضاوت‌های شتاب زده عادت می‌دهد.

كودكی كه ذهنش عادت كرده تا همه گرگ‌ها را بد جنس و روباه‌ها را مكار بداند راحت‌تر در دام نژاد پرستی، رفتار‌های افراطی و قضاوت علیه هر كسی كه با او متفاوت است، خواهد افتاد. بر چسب زدن به گروهی از مردم یكی از مصداق‌های نژاد پرستی است. اینكه مردم فلان شهر چنین هستند یا فلان قوم چنین و چنان شاید در دوران بی‌تنش صلح مشكل چندانی ایجاد نكند، اما در بزنگاه‌های تاریخی می‌تواند آتش جنگ‌های قومی را مشتعل كند. فردی كه از كودكی تفاوت‌ها را شناخته و احترام به آن را آموخته باشد به راحتی علیه گروه دیگر برانگیخته نخواهد شد.

تقسیم بندی‌های جنسیتی

كتاب‌هایی كه پسران و دختران را از تجربه‌های مختلف منع می‌كنند یا توانایی، خُلق، یا رفتار خاصی را به یك جنس نسبت می‌دهند دنیای كودكان را به دو بخش زنانه ومردانه تقسیم می‌كنند و معمولا باعث آسیب‌های شخصیتی عمیقی در كودكان خواهند شد. یادمان باشد كه بر پایه برخی از نظریه‌های روانشناسی هر مردی در روانش نیمه‌ای زنانه دارد و هر زنی نیمه‌ای مردانه.

كودكان به‌خصوص پیش از سن بلوغ نیازمند رشد هر دو نیمه هستند تا در بزرگسالی به مردانی با توانایی مهر ورزیدن، مراقبت كردن و انجام رفتارهای همدلانه تبدیل شوند و توانایی درك زنان را نیز داشته باشند (كه یكی از مهم‌ترین نكته‌ها در پایداری زندگی خانوادگی است) و دختران نیز نیازمند رشد نیمه مردانه خود هستند تا در آینده تبدیل به افرادی مستقل، كار آمد و با توانایی استدلال و تصمیم‌گیری بشوند و نیز بتوانند با مردان تعاملی انسانی و سازنده داشته باشند.

داستان‌های فولكلور و هنجار‌های اجتماعی

اغلب داستان‌های فولكلور نه‌تنها برای سر گرمی بلكه آموزش هنجار‌های اجتماعی زمانه خود به كودكان ساخته شده‌اند. این داستان‌ها شیرین و دوست داشتنی هستند و همچنان در میان كتاب‌های كودكان حضور پر رنگی دارند. نكته قابل تامل اینجاست كه بسیاری از این هنجار‌ها تغییر كرده و یا منسوخ شده‌اند، اما داستان‌ها تغییر نكرده اند؛ مثلا خاله سوسكه در اصل داستانی برای آموزش هنجار‌های زندگی خانوادگی به كودكان بوده است. این داستان به دختران می‌آموزد كه تنها راه برای دستیابی به خانه و ایوان و قلیان و..، ازدواج با مردی است كه اینها را فراهم كند (خود خاله سوسكه تنها مصرف‌كننده است) و البته مردان زن های‌شان را كتك می‌زنند.

پس بهتر است تو كسی را انتخاب كنی كه ملایم‌تر كتك خواهد زد! از آن سو؛ این داستان به پسران می‌آموزد كه زنان مصرف كننده‌اند و تو باید آنها را تأمین كنی و در عوض حق داری آنها را كتك بزنی اما زیاده روی نكن! خیلی از ماها این داستان را از روی بازنویسی‌های متعدد آن برای كودكان‌مان خوانده‌ایم درحالی‌كه واقعا نمی‌خواهیم فرزندان‌مان را با چنین هنجار‌هایی بزرگ كنیم. پس در انتخاب داستان‌هایی كه هنجار‌های اجتماعی را به كودك آموزش می‌دهند، دقت كنیم.

فهرست‌های راهنما

شاید پر رونق‌ترین بخش بازار كتاب ایران، كتاب‌های كودكان باشد. حتی اگر خودمان اهل مطالعه نباشیم معمولا برای فرزندان‌مان كم یا زیاد كتاب می‌خریم همین رونق باعث می‌شود تا كتاب‌های بی‌كیفیت و بی‌معنا در بازار كتاب كودكان بسیار زیاد باشد. در این بازار آشفته یكی از میان بر‌های پیدا كردن كتاب‌های خوب مراجعه به فهرست‌های كتاب‌های برگزیده است.

شورای كتاب كودك

یكی از قدیمی‌ترین جاهایی است كه با تمركز بر پایش كتاب‌هایی كه برای كودكان و نوجوانان منتشر می‌شود، هر ساله فهرست كتاب‌های خوب و برگزیده‌اش را منتشر می‌كند. این كتاب‌ها با چندین مرحله داوری در گروه‌های تخصصی انتخاب و معرفی می‌شوند. این فهرست برای استفاده عموم در سایت‌های فرهنگی و نشریات منتشر می‌شود.

كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان

كانون هم در یك داوری چند مرحله‌ای در رشته‌های مختلف كتاب‌های منتشر شده سالانه خود را بررسی می‌كند و بهترین آنها را در نشریه‌ها و سایت رسمی خود معرفی می‌كند.

كتاب‌های رشد

مؤسسه رشد وابسته به آموزش و پرورش هم با بررسی كتاب‌های منتشر شده هر ساله خود، فهرستی از كتاب‌های برگزیده و قابل خواندن را منتشر می‌كند. این فهرست در سایت رسمی رشد قابل دسترسی است.

لاك پشت پرنده

منتقدان و متخصصان ادبیات كودك و نوجوان با بررسی كتاب‌های كودكان و نوجوانان آنها را با رده‌بندی كیفی معرفی می‌كنند. فهرست مفصلی كه حاصل این بررسی است، هرسال منتشر می‌شود.

جوایز

جز موارد بالا جوایزی مثل كتاب سال، جایزه مهدی آذر یزدی (برای باز نویسی و باز آفرینی ادبیات كهن ایران) سپیدار (جایزه‌ای برای كتاب‌هایی با محتوای زیست‌-محیطی) جایزه شهید غنی پور و شهید شاهی هم نشان می‌دهند كه كتاب‌های انتخاب شده از داوری‌های زیاد سر بلند بیرون آمده‌اند و می‌توانید تا حد زیادی به آنها اعتماد كنید.