سیاسی ترین کارگردانان سینمای ایران

روزنامه هفت صبح - احمد رنجبر: کارنامه شش کارگردان که بیش از دیگران به فیلم های سیاسی گریز زده اند؛ ساخته های شان را می توان منطبق با ژانر دانست یا آثاری اجتماعی اند که از اتفاقات سیاسی روز بهره می برند؟

در سینمای ایران تعریف واحدی از ژانر سیاسی وجود ندارد؛ فیلم های اجتماعی که تعریضی به سیاست و اتفاق های روز می زنند هم در این گونه جا می گیرند. حال آنکه طبق تعریف ژانر، فیلم های سیاسی به آن سوی سیاست و زندگی سیاسیون سرک می کشد و شانی افشاگرانه دارند. فارغ از تعریف، در این پرونده کارنامه شش فیلمساز که ساخته های شان به نوعی در زمره آثار سیاسی جاگرفته واکاوی شده است. به جای رد کامل، فیلم های آن ها را از این منظر بازخوانی کرده ایم تا مشخص شود نسبت شان با سیاست چیست.

بیشتر آن ها را می توان فیلم هایی اجتماعی دانست که به مسائل سیاسی روز اشاره داشته اند و تحت تاثیر این وقایع هستند. به این جمع می توان برخی فیلم ها از جمله «پل چوبی» را هم اضافه کرد. فیلم هایی مثل «ماجرای نیمروز» و «سیانور» که درباره تاریخ معاصر ساخته شده اند در تعریف فیلم سیاسی نمی گنجند که اگر این بود با صف طویلی از فیلم ها رو به رو بودیم.

مسعود کیمیایی

• نام فیلم: گوزن ها
• سال ساخت: ۱۳۵۳

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: از «گوزن ها» به عنوان سیاسی ترین فیلم مسعود کیمیایی یاد می شود. فیلم بلافاصله بعد از اکران با تعابیر فرامتنی مواجه شد که مهمترینش دیالوگ هایی از فیلم است که حکایت از آرمانخواهی و چریک بودن داشت. «گوزن ها» به شرط حذف و جرح و تعدیل صحنه هایی از فیلم و جایگزین شدن، پروانه نمایش گرفت. معروف ترینش که دو بار فیلمبرداری شد نمای پایانی است که قدرت تسلیم می شود.

• نام فیلم: ضیافت
• سال ساخت: 1374

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: مسعود کیمیایی در میانه دهه هفتاد و در شرایطی که شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه در حال پوست اندازی بود، «ضیافت» را ساخت. سنگ بنای فیلم دغدغه همیشگی او یعنی اصول و مرام رفاقت است اما خمیرمایه داستان تاثیری است که مناسبات قدرت بعد از چند سال روی آن ها گذشته و باعث شده به حکم جایگاه یکی رو به روی دیگر بایستد.

• نام فیلم: اعتراض
• سال ساخت: 1378

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: دوره اصلاحات است و فضای سیاسی و به تبع آن پرداختن به مسائل روز باز شده. مسعود کیمیایی در «اعتراض»، هم به آن چه بر کشور گذشته اعتراض دارد و هم به صراحت دغدغه های سیاسی جوان ها را که متاثر از دوم خرداد است نشان می دهد.

• نام فیلم: قاتل اهلی
• سال ساخت: 1394

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: سال پیش در جشنواره فجر رونمایی شد؛ در میان کشمکش کیمیایی و تهیه کننده اش. «قاتل اهلی» اشاره مستقیم به اختلاس های سال های اخیر دارد و کاملا صریح مناسبات سران قدرت را افشا می کند. بماند که در این راه به اندازه آثار متقدمش موفق نیست اما اگر حاشیه ها نمی بود. چه بسا با بهترین فیلم کیمیایی در سال های اخیر رو به رو بودیم.

نکته: در غالب فیلم های کیمیایی رگه هایی از نقد قدرت دیده می شود که برگرفته از اتفاقات مهم و البته روز جامعه هستند، مثل «سفر سنگ»، «خط قرمز»، «سرب» و «سلطان».

ابراهیم حاتمی کیا

• نام فیلم: آژانس شیشه ای
• سال ساخت: 1376

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: «آژانس شیشه ای» اعتراضی ترین فیلم ابراهیم حاتمی کیا است که چپ و راست بر سر آن توافق دارند. عباس در جنگ مجروح شده و حالا برای درمان دستش از هر امکانی کوتاه است. حاج کاظم سرگرم زندگی است که عباس به او پناه می آورد اما تکاپو برای بهبود عباس نتیجه ای جز تعارض ندارد.

«آژانس شیشه ای» به معنا متعارف در ژانر سیاسی نمی گنجد و اثری اجتماعی است اما هستند عدهای که این فیلم را در دسته آثار سیاسی قرار می دهند. «آژانس شیشه ای» در جشنواره بیست و ششم جوایز اصلی از جمله بهترین فیلم و فیلمنامه و کارگردانی را از آن خود کرد.

• نام فیلم: به رنگ ارغوان
• سال ساخت: 1383

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: تم سیاسی «به رنگ ارغوان» پررنگ است و می توان آسوده تر این فیلم را در ژانر سیاسی جا داد. فعالیت مامور وزارت اطلاعات در پوشش یک دانشجو، برخورداری از ابزار پیشرفته برای به دام انداختن یکی از اعضای گروهک ضدانقلاب و دیگر المان هایی که فیلم از آن بهره می برد در قواره ژانر سیاسی می گنجد. از نظر ساخت هم حاتمی کیا نیم نگاهی به این گونه آثار داشته است. «به رنگ ارغوان» در آستانه جشنواره بیست و سوم فجر توقیف شد و در جشنواره بیست و هشتم رفع توقیف. فیلم سیمرغ بلورین را به دست آورد اما در گیشه موفق نبود.

• نام فیلم: گزارش یک جشن
• سال ساخت: 1389

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: این فیلم را حاتمی کیا بعد از التهابات سال 88 ساخت؛ داستان «گزارش یک جشن» سرنوشت چند نفر است که در یک موسسه مشاوره در امور ازدواج فعال هستند. لایه زیرین فیلم اما برگرفته از حوادث سال 88 است. فیلم در دوره قبل توسط فارابی خریداری شد و به بایگانی رفت.

• نام فیلم: بادیگارد
• سال ساخت: 1394

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: او این بار داستان ترور دانشمندان هسته ای کشورمان را محور قرار داد و البته در خلال آن کنایه ای اساسی به مناسبات قدرت زد. پرویز پرستویی برای این فیلم سیمرغ بهترین بازیگر را گرفت.

کمال تبریزی

• نام فیلم: از رییس جمهور پاداش نگیرید
• سال ساخت: ۱۳۸۷

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: کمال تبریزی طبق عادت، دیرینه دوست داشت با رییس جمهور وقت و اطرافیانش شوخی کند. «از رییس جمهور پاداش نگیرید» با نام قبلی «پاداش» داستان یکی از مدیران میانی است که پاداش او رفتن به حج است اما در عربستان از کاروان جدا می افتد و در می یابد قدرت و ثروت ارزشی برایش ندارد. فیلم تا سال 94 توقیف بود و با حذف برخی صحنه ها و فیلمبرداری مجدد اکران عمومی شد. نتیجه اما ضعیف و غیرقابل دفاع است و اشاره های سیاسی اش در حد شوخی های سطح پایین کلامی است. تبریزی خودش عقیده دارد ممیزی نفس فیلم را گرفته.

• نام فیلم: خیابان های آرام
• سال ساخت: 1389

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: تبریزی می خواست یک بار دیگر خط شکنی کند و با زبان مطایبه به استقبال حوادث سال 88 برود. او «خیابان های آرام» را در ارمنستان فیلمبرداری کرد؛ لوکیشن ربطی به کشورمان ندارد اما اتفاقات داستان برگرفته از حوادث سال 88 است. فیلم در جشنواره بیست و نهم رونمایی شد تا سیاسی ترین فیلم کمال تبریزی توسط منتقدان و اصحاب رسانه محک بخورد.

«خیابان های آرام» با وقایع ملتهب کشورمان شوخی می کند و در خلق لحظات خنده دار موفق عمل کرده است. برخی معتقد بودند زبان شوخ فیلم به رفع عصبیت جامعه کمک می کند و می گوید اصل امنیت کشور و وفاق ملی است اما در مقابل عده ای آن را خلاف مصالح ملی می دانستند.

«خیابان های آرام» توقیف شد و زمانی مجوز نمایش گرفت که کارگردان عقیده داشت تایم مرده اکران است. «ظاهرا فیلم اجازه اکران عمومی ندارد و مراجع خارج از وزارت ارشاد باید درباره سرنوشت آن تصمیم بگیرند.

نکته: کمال تبریزی دو فیلم با رگه های سیاسی دیگر هم ساخته است: «امکان مینا و دونده زمین.» دومی بعد از چند سال ماندن در صف، سال پیش در گروه هنر و تجربه اکران عمومی شد و مورد اعتراض برخی قرار گرفت گه چرا تبریزی مملکت مان و آدم هایش را تحقیر کرده و این قدر مستقیم حرفش را زده است. «امکان مینا» هم فیلمی است درباره گروهک منافقین و در درسته آثار تاریخی قرار می گیرد. هر دو فیلم از نظر ساختاری جزو آثار ضعیف کمال تبریزی هستند.

ابوالحسن داودی

• نام فیلم: نان، عشق و موتور 1000
• سال ساخت: 1380

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: در فیلم «نان، عشق و موتور ۱۰۰۰» سیاست هست اما فیلم را نمی توان منطبق با قواعد ژانر سیاسی نامید. ابوالحسن داودی یک کمدی اجتماعی ساخته که رگه های تند سیاسی اش بالا است. چندی پیش روزنامه بانی فیلم تعبیری جالب برای فیلم به کار برد که مرورش خالی از لطف نیست: در فیلم «نان، عشق و موتور ۱۰۰۰» که طنز سیاسی ابعادی گسترده تر یافته، به مرجعی بالاتر از سینما یعنی مقام ریاست جمهوری ادای دین می شود!

این فیلم با اینکه سعی دارد هجویه ای صرفا اجتماعی باشد، با واسطه یکسری ویژگی ها و همچنین شرایط و زمان اکران آن، شوخی های سیاسی نسبت به سایر ابعاد فیلم برجسته تر است. نشریات آن زمان درخصوص نقد فیلم چنین تیتری را برگزیدند: ادای دین به رییس جمهور

• نام فیلم: زادبوم
• سال ساخت: ۱۳۸۷

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: وقتی در جشنواره بیست و هفتم «زادبوم» رونمایی شد کمتر کسی گمان می کرد به بایگانی برود. خاصه آنکه فیلم برگزیده مردم شد و سیمرغ فیلمنامه را به دست آورد. آن چه اکران فیلم را به تاخیر انداخته تعابیر فرامتنی است؛ مثلا خبرنامه دانشجویان ایران این طور درباره اش نوشته: «زادبوم یک فیلم نمادین است؛ از آن دست فیلم هایی است که برای توضیح آن باید گفت که منظور از فلان چیز این است و منظور از بهمان چیز، آن است و حملات مستقیمی به جریان ارزشی دارد.

زادبوم خلاصه حرفش این است که سیاستمدار ایرانی خوب، سیاستمدار پشیمان است؛ یک رجل سیاسی پس از پشیمانی از انقلابی گری که در نهایت به قدرت طلبی ختم شد، با همکاری همان افرادی که به دلیل کارهایش از کشور گریخته بودند (مهاجران) زمینه را برای بازگشت ایرانیانی که ۳۰ سال پیش از کشور فرار کردند، فراهم می کند. البته این پیام را در قالب روایت نمادین لاک پشت ها ارائه نموده است؛ جانورانی که پس از ۳۰ سال، مجددا به همان محلی که در آن متولد شده اند بر می گردند.»

نگارنده که فیلم را در جشنواره دیده چنین برداشتی ندارد. فیلم نقد تندی است به سیاست زدگی در جامعه و البته «زادبوم» را نمی توان در ژانر سیاسی گنجاند چون اساسا اثری است اجتماعی با رگه های سیاسی.

سامان مقدم

• نام فیلم: پارتی
• سال ساخت: ۱۳۷۹

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: در اینکه «پارتی» اثری سیاسی است یا اجتماعی اختلاف هست اما فیلم سامان مقدم در تعریف ژانر سیاسی نمی گنجد. حتی اگر بدانیم این فیلم به صراحت مناسبات قدرت را زیر سوال می برد و سوءاستفاده و دروغ پردازی مقدمه ای است برای کسب آرای بیشتر در انتخابات مجلس «پارتی» در زمانی ساخته شد که فضای سیاسی باز شده بود و البته مورد توجه هم قرار گرفت. این فیلم جزو آثار تند و گزنده سینمای ما قرار می گیرد.

• نام فیلم: مکس
• سال ساخت: 1383

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: این بار سامان مقدم تصمیم گرفت حرف های تند و گزنده اش را در بسته ای لطیف عرضه کند. «مکس» پر است از حرف های سیاسی که برخی از آنها تاریخ مصرف ندارند. داستان یک رهبر ارکستر است که به ایران می آید اما او درواقع خواننده کاباره ای است و این موضوع موقعیتی متضاد را شکل می دهد که هم کارگردان حرفش را راحت می زند و هم بیننده به شوخی هایی که با سیاست و جامعه و تندروی ها می شود لبخند می زند. فیلم اما در ژانر سیاسی جا نمی گیرد.

• نام فیلم: صد سال به این سال ها
• سال ساخت: 1386

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: «صد سال به این سال ها» سیاسی ترین فیلم سامان مقدم است که سال 86 ساخته شد. داستان از سال های پیش از انقلاب روایت می شود، به دوران جنگ می رسد و روزهای پس از آن را در بر می گیرد. فیلم سرنوشت یک زن در سه دهه را مرور می کند که اتفاقا از روزهای ملتهب تاریخ معاصر است: اواخر حکومت پهلوی، انقلاب، جنگ.

«صد سال به این سال ها» بعد از ساخت توقیف شد و در جشنواره بیست و نهم یک بار برای اصحاب رسانه به نمایش درآمد و همان طور که قابل پیش بینی بود با گارد بسته مواجه شد. تکلیف نمایش آن مشخص نیست.

نکته: سامان مقدم در هر دو قسمت «نهنگ عنبر» اشاره هایی به مسائل دهه 60 دارد که البته نمی توان آنها را سیاسی نامید. سختگیری های آن زمان حالا تبدیل به شوخی شده و مقدم در دو فیلمش از آنها برده است.

سعید سهیلی

• نام فیلم: مردی از جنس بلور
• سال ساخت: ۱۳۷۷

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: تم فیلم های سعید سهیلی تا پیش از «مردی از جنس بلور» به جنگ و آدم هایش ارتباط داشت این بار اما سرنوشت شان در جامعه را سوژه ای داغ و ملتهب است که از قبل آن شرایط بازماندگان جنگ واکاوی می شود و به ارکان قدرت و سیاستمداران تکه می اندازد. فیلم آن طور که باید در ادای حرفش موفق عمل نکرد. «مردی از جنس بلور» اگرچه اشاراتی سیاسی دارد اما براساس قواعد این ژانر ساخته نشده.

• نام فیلم: سهراب
• سال ساخت: 1378

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: دیگر فیلم سهیلی که نسبتی مستقیم با بازمانده های جنگ دارد. فرزندان دو دوست دوران جبهه دلباخته هم شده اند و همین روابط رفقای قدیمی را سرد کرده. ظاهر فیلم عاشقانه است اما درون فیلم اشاره ای است به تغییرات جامعه و کمرنگ شدن آرمان هایی که روزی در راس بودند. فیلم هم به رغم داشتن اشاره های سیاسی اثری اجتماعی است.

• نام فیلم: شب برهنه
• سال ساخت: 1380

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: «شب برهنه» هم پر است از حرف هایی که نسبتی با شرایط روز جامعه دارند اما فیلم سیاسی نیست. داستان یک خواننده و مشکلات موسیقی در جامعه و البته محکوم به شکست بودن آدم های بی پول نقد قدرت و روابط ناعادلانه جامعه است اما نمی توان آن را فیلمی در ژانر سیاسی دانست.

• نام فیلم: سنگ، کاغذ قیچی
• سال ساخت: 1385

نسبت فیلم با سیاست و سرنوشت آن: سهیلی شرایط بازمانده های جنگ را بر نمی تابد و فیلمی پر از داد و فریاد می سازد با دیالوگ های تهییجی درباره آدم هایی که روزی روی سر بودند و حالا در گوشه ای از آسایشگاه به سختی گذران زندگی می کنند. این فیلم یک بیانیه سیاسی است.

نکته: سعید سهیلی تم دو فیلم «گشت ارشاد ۱ و ۲» را اتفاقات روز جامعه و البته سیاست ورزی ها گرفته و حتی نام فیلمش گویای درونمایه آنهاست اما این دو هم جزو آثار سیاسی محسوب نمی شوند.