تاریخ چاپ؛ بر سر دوراهی تکنولوژیک

ماهنامه کتابستان - الهام فیروزبخت: «آیا اینترنت می تواند نیاز مطالعه روی کاغذ و به صورت کتاب جلد شده را بگیرد؟» بعضی ها معتقدند هرگز، این تب به زودی فروکش می کند و مطالعه روی کاغذ دوباره رونق می گیرد. چرا که مطالعه روی صفحه مانتیور و یا دریافت پرینت صفحات هرگز لذت مطالعه کتاب جلد شده را به خواننده نمی دهد و استفاده از کتابخانه شخصی یا عمومی دوباره رواج می گیرد.

گزارش مختصر و جمع و جوری از شیوه های مختلف تکثیر یک اثر، چه به صورت دستخط و چه انواع شیوه های چاپ در ایران را برای شما انتخاب کرده ایم، به خواندنش می ارزد تا شما هم ببینید آیا دوران چاپ کاغذی کتاب به پایان رسیده یا با توجه به مسیری که پیموده است دوباره رونق خواهدگرفت.

کتب سنگی را در ایران، معمولا بیش از ۷۰۰ یا ۸۰۰ نسخه چاپ نمی کردند چرا که سنگ چاپ بیش از این قابلیت استنتاج نداشته است.

هیچ فکر کرده اید مجله یا کتابی که در دست می گیرد، چگونه به چاپ رسیده است؟ یا دنبال دانستن این موضوع هستید که اولین کتاب چاپ شده چه بوده و چگونه این صنعت وارد ایران شده است؟ بد نیست بدانید واژه چاپ احتمالا از کلمه چاپنا که کلمه ای هندی است اقتباس شده، اما عده ای از کارشناسان معتقدند که چاپ برگرفته از کلمه «چاو» است، چاو کلمه ای مغولی است و اگر سوال هایی که در ذهن در مورد چاپ دارید را نگرفته اید یا اصلا حوصله رفتن و گشتن و پیدا کردن جواب سوال هایتان را نداشته اید ما سعی کرده ایم در این گزارش به سوال های شما در مورد چاپ پاسخ دهیم، اگر هم تا به حال به این موضوع فکر نکرده اید، بد نیست بخوانید و به معلوماتتان اضافه کنید.

پیدایش چاپ

اختراع فن چاپ در حقیقت به قرن ها پیش از گوتنبرگ، که نامش به عنوان مخترع چاپ در تاریخ به ثبت رسیده است، بر می گردد. آسوریان چند هزار سال قبل از میلاد بر خشت هایی از گل رس مهر می زدند. استعمال حروف قابل انتقال نیز میان سال های ۱۰۵۱ و ۱۰۵۸ در چین آغاز شد. مخترع این حروف، فردی به نام پی شنگ بود و حروف هم از گل رس ساخته می شد. حرف دستی و حروف قلعی که پس از آنها به کار آمد، هیچ یک رواجی نیافت، برعکس حروف چوبی متداول شد.

گوتنبرگ چه کار کرد؟

در میانه های قرن 15 انقلاب بزرگی در شرف وقوع بود. در 1452، گوتنبرگ آلمانی به ایده چاپ متحرک تحقق بخشید. وی در کارگاهش فناوری ساخت ورق، جوهر پایه روغنی و پرس را برای چاپ یک کتاب گرد هم آورد و چاپ را اختراع کرد. درواقع او فناوری هایی که سال ها قبل برای آنها فکر و تلاش شده بود را به ثمر رساند.

گوتنبرگ، چاپگر آلمانی، نخستین کسی بود که برای هر حرف، قطعه فلزی جداگانه در نظر گرفت. وی قطعه ها را برای ترکیب کلمات مناسب کنار هم قرار داد، بر آنها مرکب مالید و بر ورق های کاغذ فشرد و به این ترتیب چاپ نوین را باب کرد. وی حروف را ابتدا از جنس چوب، سپس از سرب و بعدها از آلیاژ سرب، قلع، و آنتیموان ساخت.

گوتنبرگ روزانه بین 300 تا 500 برگ چاپ می کرد. نخستین کتابی که او به این شکل پدید آورد کتاب مقدس 42 سطری بود.

کتاب هایی که در این زمان به چاپ می رسید به اینکونابولا معروف است. ابداع گوتنبرگ ظرف مدتی حدود 40 سال در همه کشورهای عمده اروپایی رواج یافت و چاپخانه هایی با این روش به وجود آمد. در فاصله سال های 1460- 1470 م. چاپخانه هایی در آلمان و سایر کشورهای اروپایی پدید آمد. در نیم قرن نخست پس از کار گوتنبرگ، حدود چهل هزار کتاب به چاپ رسید و شمارگان مجموع آنها از 12 میلیون نسخه فراتر رفت.

در پایان قرن پانزدهم در اورپا، بیش از دویست چاپخانه در شصت و نه شهر فعالیت مستمر داشتند. از جمله چاپخانه های مهم آن دوره می توان به چاپخانه آنتون کابرگر در شهر نورنبرگ اشاره کرد که تعداد ماشین های چاپ آن ۲۴ دستگاه بود و صدها نفر در آن چاپخانه کار می کردند.

چاپ؛ داستان چرم و سرب و سنگ

قبل از اختراع چاپ، کتاب ها را با دست تکثیر می کردند. در آتن، اسکندریه و روم، عده ای از نسّاخان، شاهکارهای ادبی را استنساخ می کردند و این کار در سراسر قرون وسط ادامه داشت. کتاب به اندازه ای گرانبها بود که تعداد کمی از مردم توانایی تهیه آن را داشتند. در نتیجه، در عصر کاوش و پیشرفت، امکان خواندن و پژوهش محدود بود. در بیشتر دوران قرون وسطی، کاغذ پوست گوسفند و گوساله به کار می رفت. از یک قرن پیش از شارلمانی، دیگر پاپیروس مورد استفاده قرار نگرفت.

مسلم است که کاغذ برای اولین بار از جهان اسلام به اروپا راه یافت زیرا کاغذ، در آن دسته از سرزمین های مدیترانه که با سرزمین های اسلامی، تماس مداوم داشتند دیده شده است.
مسلمین، راز تولید کاغذ را از چینی ها آموخته بودند. برای ساختن کاغذ، الیاف گیاهی را خرد و خمیر می کردند، خمیر را به صورت لایه ای نازک و یکنواخت روی صفحه ای یا پارچه ای پهن می کردند و می فشردند تا آبش گرفته شود. و آنگاه الیاف را در هم می فشردند.

حوالی پایان قرون وسطی- به ویژه هنگامی که چاپ متداول شد- کاربرد کاغذ، جایگزین کاربرد پوست و کاغذ پوست شد. منشا هنر چاپ را باید در چین جست و جو کرد، گرچه اشپیل فوگل در کتاب خود هیچ اشاره ای به نقش مشرق زمین و به طور اخص، چین در ابداع چاپ نکرده است و آن را از مهمترین ابداعات فناوری تمدن غربی می شمارد، اما بسیاری از مورخان و نویسندگان همانند هنری لوکاس، نقش چین را در چاپ نادیده نگرفته اند و بر این باورند که این هنر از چین به اروپای غربی رسیده است.

به این ترتیب، مراحل تحویل چاپ در هاله ای از ابهام قرار دارد، اما براساس آنچه عبدالحسن آذرنگ در کتاب خود می نویسد: «در حدود سال 1040 میلادی، کیمیاگری چینی به نام «پی شنگ» از گل و نوعی چسب مخصوص، ترکیبی به وجود آورد و با آن حروفی متحرک ساخت و سپس این حروف را پخته و سفت کرد. پی شنگ حروف را کنار هم قرار می داد و با وسیله ای فلزی محکم می کرد و بر روی آن مخلوطی از رزین، موم و خاکستر می مالید و صفحه حروف را به آرامی حرارت می داد. پس از انتقال نقش صفحه بر کاغذ و تکثیر آن، باز حروف را به آرامی حرارت می داد و از هم جدا می کرد که این ابتکار پی شنگ را، راه حل حروفچینی با حروف متحرک می دانند.

چاپ در ایران

اما در ایران؛ رافائل دومان در خاطرات خود می نویسد: «به خاطر نبودن صنعت چاپ، کتاب در اینجا (ایران) خیلی گران است. قیمت کتاب بر حسب سطور کتاب تعیین می شود. محتوای کتاب در تعیین قیمت آن هیچ تاثیری ندارد. یک کتاب با هزار سطر به قیمت دو عباسی فروخته می شود. اگر با خط خوش نوشته شود، تا 5 عباسی قیمت دارد.»

چاپ و دایر شدن اولین چاپخانه ر ایران، داستان بسیار جالبی دارد. نخستین بار فرقه ای از کرملی های ارامنه، توسط بازگرانی که از ارامنه ساکن آمستردام بود، در سال ۱۶۳۸ میلادی، دستگا چاپی در جلفای اصفهان تهیه کرده و کتاب «زبور» را به زبان و خط ارمنی در بیش از ۵۰۰ صفحه منتشر کردند.

چاپ کتاب هم در آن زمان تماما مربوط به فضای مساعدی بود که شاه عباس صفوی و جانشینان او برای اقلیت های مذهبی فراهم کرده بودند. اما نخستین چاپخانه ای که وجود آن در دوره قاجار مسلم است، چاپخانه ای است که در سال 1233 ه.ق یا سال قبل از آن توسط آقا زین العابدین تبریزی ایجاد شد.

آقا زین العابدین به دستور عباس میرزا به روسیه رفته و آشنایی با چاپ و چاپخانه را در آن جا فرا گرفته بود و با خرید ماشین چاپ به ایران برگشت و با تاسیس چاپخانه شروع به فعالیت کرد. این چاپخانه با حروف سربی کار می کرد و پس از مدتی کتابی موسوم به «فتح نامه» از آن بیرون آمد. فتح نامه به عنوان نخستین کتابی که در ایران چاپ شد، به وسیله «میرزا ابوالقاسم قائم مقام» تالیف شده بود. این کتاب به زبان عربی بود و موضوع آن به جنگ های ایران و روس مربوط می شد و حوادث را تا زمان انعقاد عهدنامه گلستان (۱۸۱۳م/ ۱۲۲۸ه.ق) در بر می گرفت.

چاپخانه بعدی در ایران همان است که توسط میرزاصالح شیرازی احداث شد. میرزا صالح پس از فراغت از تحصیل و به هنگام مراجعت به ایران، یک دستگاه چاپ خرید و با خود به ایران آورد.
میرزاصالح که فردی اندیشمند و دارای ذکاوت بود و با بهره گیری از همین هوش و قریحه ذاتی، به درباره قائم مقام راه یافته و با حمایت او به خارج اعزام شده بود، در زمان تحصیل در لندن، در رشته های تاریخ و جغرافیا، زبان های انگلیسی و فرانسه و لاتین و صنایعی هم چون شیشه سازی، مرکب سازی و تهیه حروف مقطعه خبره شد و بنابر علاقه شخصی، با چاپ و چاپخانه نیز آشنا شد.

خرید دستگاه چاپ نیز به خاطر علاقه شخصی و حس مردم دوستی او بود. از آنجا که میرزاصالح به دنبال این بود که علاوه بر معلومات، چیزی که به درد مردم بخورد با خود بیاورد، به فراگرفتن این فن پرداخت و در آن خبره شد.

در هنگام بازگشت، با هر سختی که بود یک دستگاه چاپ سربی خرید تا پس از رسیدن به یاران، آن را به هموطنان عرضه کند. چاپخانه میرزاصالح در سال 1234 ه.ق، یک سال بعد از راه اندازی چاپخانه ای که زین العابدین از روسیه آورده بود، راه اندازی شد.

چاپ سربی جایش را به چاپ سنگی می دهد

چاپ سنگی، نوعی چاپ مسطح بوده که در آن به جای حروف از سنگ مرمر استفاده می شده است؛ بدین ترتیب که نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل می کردند و با استفاده از روش های شیمیای آن را برجسته می کردند و سپس این تصویر به کرّات روی کاغذ، کپی می شده است. این نوع چاپ با استفاده از روش مختلف فیزیکی و شیمیایی براساس دفع متقابل آب و چربی اختراع شده است.

روش کار چاپ سنگی به این صورت بود که ابتدا مطالب یا تصاویر مورد نظر با مرکب مخصوص روی کاغذ های مشمع مخصوصی که زرد رنگ بود نوشته می شد. بعد به مدت 24 ساعت در داخل آب نگه داشته می شد و سپس روی سنگ مخصوص که قبلا ساییده و حرارت گرفته و داغ شده بود برگردانیده می شد تا خطوط به روی سنگ انتقال یابند.

سپس بر روی سنگ، اسید نیتریک ریخته تا محل خالی سنگ (یعنی اطراف نوشته ها) به اندازه یک میلیمتر حل شده و نوشته های روی سنگ به صورت برجسته نمایان شود. کمی بعد با غلتک، مرکب بر روی سنگ نقش می بست و با فشار یکسان و یکنواخت سنگ بر روی کاغذ، عمل چاپ صورت می گرفت.

چاپ سنگی در ایران

در ابتدا تمام دستگاه های چاپ که به ایران آورده شدند چاپ حروفی (سربی) بودند؛ اما این نوع چاپ دارای اشکالاتی بود که راه را برای پیدایش چاپ سنگی هموار کرد. چاپ های سربی دارای کیفیت خوبی نبودند و با اغلاط املایی و مشکلاتی همچون کم رنگی و پاک شدن خطوط مواجه بودند.

اولین دستگاه چاپ سنگی توسط «میرزا اسدالله» که برای آموختن فن چاپ سنگی به روسیه فرستاده شده بود به تبریز وارد شد. کتب سنگی را در ایران، معمولا بیش از ۷۰۰ یا ۸۰۰ نسخه چاپ نمی کردند، چرا که سنگ چاپ بیش از این قابلیت استنساخ نداشته است، اگرچه «اکمال الدین» شیخ صدوق (تهران ۱۳۰۱) را در یکهزار و هشتاد جلد به چاپ رسانده بودند.

خطی که در نوشتن کتاب برای چاپ سنگی به کار می رفت، بیشتر خط نسخ و نستعلیق و گاه شکسته بود. کاغذی که برای چاپ استفاده می شد غالبا کاغذ روسی و روزنامه بود و گاه کاغذهای فرنگی که از طریق خلیج فارس وارد می شد مورد استفاده قرار می گرفت.

چاپ سربی دوباره رونق می گیرد

بنا بر آنچه گفته شده، با ورود چاپ سنگی، چاپ حروفی و سربی به مدت 22 سال در حاشیه قرار گرفت تا این که در اواخر قرن سیزدهم قمری، چاپ سربی در اغلب شهرهای بزرگ مانند تبریز، تهران، اصفهان، مشهد، رشت و چند شهر دیگر رواج یافت و تا پیروزی انقلاب، تنها روش چاپ در کشورمان محسوب می شد.

با ورود کامپیوتر به کشور در دهه ۱۳۶۰ ش این وسیله برای حروفچینی و صفحه آرایی مورد استفاده قرار گرفت و فعالیت در حوزه نشر را بسیار تسریع و تسهیل کرد. و در نهایت آن که حروفچینی سربی چه به صورت دستی و چه حتی با دستگاه های سطرچین، از حدود آغاز دهه ۱۳۷۰ رو به انقراض کامل نهاد.

پیش به سوی آینده

اگرچه وقتی چاپ صنعتی به ایران وارد شد تقریبا 4 قرن از اختراع ماشین چاپ توسط گوتنبرگ گذشته بود، اما امروزه در کشورمان، چاپخانه های بزرگ و کوچک با دستگاه های پیشرفته در حال فعالیت هستند و تقریبا هر نیازی را در این حوزه در داخل کشور رفع می کنند. اما یکی از دغدغه های فعالان و کارشناسان این عرصه، قابلیت انطباق صنعت چاپ کشور با پیشرفت های سریع تکنولوژی چاپ در دنیاست.

با ورود تکنولوژی های جدید و فناوری هایی نظیر چاپ سه بُعدی باید زنگ خطری که برای صنعت چاپ به صدا درآمده را بشنویم و قبل از آنکه شکاف تکنولوژیک دیگری در این حوزه به وجود بیاید، برای آن چاره اندیشی کنیم.