اشراف زاده اگزیستانسیالیست در ایران

هفته نامه صدا - مهدی یزدانی خرم: املی نو تومب (نوتوم) نویسنده بلژیکی متولد ژاپن یکی از خاص ترین، پرفروش ترین و پرکارترین نویسندگان فرانسه زبان چند دهه گذشته ادبیات جهان است. او تقریبا سالی یک رمان منتشر می کند، یک رمانی که به ادعای خودش از بین چهار رمانی که می نویسد انتخاب می کند. جهان او مرموز، متنوع، فلسفی و گاه به شدت خشن است. نویسنده ای که شیفته هاروکی موراکامی است که از قضا فقط چند سال از او بزرگ تر است. انتشار سه رمان او در یک ماه اخیر در ایران و استقبالی که از این کتاب ها شده، نشان می دهد که باید منتظر حضور پررنگ ترش در کتابفروشی های ایران باشیم.

املی نوتومب کیست؟

زنی که اغلب سیاه می پوشد و شمایل خود را شبیه زنان قرن نوزدهمی، اواخر قرن نوزدهم در می آورد. در بسیاری از عکس ها کلاهی بزرگ و تیره به سر دارد و آرایش عجیب. این تصاویری است که از این نویسنده مشهور بلژیکی مدام تکرار می شود. می گویند بسیار زیرک و دروغگوست، طوری که یک جا سال تولدش ۱۹۶۶ ثبت شده و جایی ۱۹۶۷.

ادعا می کند که در ژاپن به دنیا آمده اما شناسنامه اش به بلژیک گواهی می دهد، هر چند به دلیل شغل دیپلماتیک پدرش، سال هایی طولانی در این کشور زیسته و ادعا می کند گمان می کرده ژاپنی است و چند سال طول کشیده که به «بلژیکی» بودن عادت کند. با رسانه ها رابطه خوبی دارد و در عین حال بدش نمی آید اشراف زادگی اش را به رخ بکشد. (او از خانواده ای قدیمی و از نجبای بلژیک است.)

همیشه برای امضای کتاب هایش سفر می کند و دیدار با او چندان سخت نیست اما ادعاهای ضد و نقیض اش باعث جذابیت شخصیت اش شده، جوری که به هر خبرنگاری مشتی قصه تحویل می دهد از خودش و خانواده اش که گاه به داستان های پریان سیاه از جمله هانسل و گرتل شبیه تر است! در عین حال، مفاهیمی سیاسی از جمله امورِ تعیین کننده برخی رمان های اویند. مساله قدرت و دیکتاتورها... قضیه ماشینیسم و خوفِ مدرنیته.

این مجموعه عجیب همراه رمان های متنوع و بسیار جذابش باعث شده او در این چند سال یکی از جدی ترین نویسندگان فرانسه زبان در سطح بین المللی باشد و انتشارات معتبر آلبین میشل، اتاقی به او بدهد برای استفاده شخصی اش. نوتومب شیفته فرهنگ ژاپن است و مدام به این کشور سفر می کند. بسیاری از آثار مشهورش با توجه مستقیم به نمادها و روحیات ژاپن نوشته شده اند. از سویی او بی نهایت به تاریخ قرون وسطا علاقه دارد و اسطوره های یونانی و رومی. انگار جنشی از یک نگاه مدرن گوتیک با آمیزه های اساطیری شرق و غرب در آثارش متولد شده اند.

آثار املی نوتومب در ایران

اولین موج ترجمه آثار املی نوتومب در ایران به اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد باز می گردد. یکی از مهم ترین رمان های او با نام «بهت و لرزه» یا «ترس و لرز» با چند ترجمه به بازار آمد که از قضا نقدهای بسیار مثبتی درباره اش نوشته شد اما اقبال عمومی نداشت و همین طور بود وضعیت کتاب هایی چون «ردای یونانی». اما رمان «خرابکاری عاشقانه» که در میانه دهه هشتاد به بازار آمد، اقبالی بهتر داشت.

از آن سال تا به حال شهرت این نویسنده بیش از پیش شده و البته تعداد مترجمان فرانسه دانِ جدی هم بیشتر؛ طوری که در زمستان امسال سه رمان مهم او با نام های «آنته کریستا»، «سفر زمستانی» و «ریش آبی» منتشر شدند و طبق دانسته های ام چند کار دیگرش هم از سوی ناشران مختلف در دست انتشار قرار دارند.

جهانِ داستانگو اما عجیب این نویسنده در موج دوم ترجمه های آثارش به مذاق خواننده ایرانی بسیار خوش آمده و شاید یکی از دلایلش شباهت های روایی نوتومب باشد به موراکامی. هر چند این شباهت ها باعث نمی شود این دو داستان نویس را در یک مقیاس بدانیم اما برخورد خونسرد راویان نوتومب با عناصر عجیب ولی عادی شده اطراف شان از وجوه اشتراک اوست با هاروکی موراکامی.

آنته کریستا یا زن خبیث

رمان کوچک آنته کریستا داستانی خاص دارد. دختر دانشجو که بسیار کتاب می خواند و از خانواده ای آبرومند است، عملا در تنهایی روزگار می گذراند. تنهایی مطلق. هیچ دوستی ندارد و این امری است که باعث شده او فشار خانواده را تحمل کند تا این که روزی در کالج با دختری پر شر و شور آشنا می شود که محبوب همه است. دختری که مدعی است از شهری دور به کالج می آید و خروارها داستان و ماجرا دارد.

قهرمان رمان ناگهان از او می خواهد اگر مایل است برخی شب ها در خانه آنها بماند تا رنج سفر را به جان نخرد و دخترک مرموز هم قبول می کند. به تدریج این دختر تمام واقعیت ها را به نفع خود مصادره می کند تا جایی که حتی اتاق و جهان شخصی قهرمان نیز به دست او می افتد و همچنین پدر و مادرش... نفرتی زاییده می شود که با تعقیب و گریز قهرمان برای کشف رازهای این موجود خطرناک همراه است و ناگهان همه چیز فاش می شود.

رمان آنته کریستا با توجه به مفهوم فردیت در مخاطره افتاده نوشته شده و ذهن هولناک انسان هایی که می توانند دیگران را از آن خود کنند. رمان در ستایش تنهایی است شاید و حفظ جهان شخصی. از سویی دگردیسی شخصیت هایش در مواجهه با این موجود خارجی و عجیب نیز کم نظیر است.

رمان مملو از سکوت است و دیالوگ هایی که در فضا گم می شوند. دو ترکیبی که نوتومب استاد مسلم اجرای آنهاست. این که انبوهی دیالوگ نه تنها فضا را نشکند که سکوت را عمیق تر جلوه و ذهن را بیش از پیش حاکم جهان نمایش دهند. این رمان نوتومب نیز مانند اکثر کتاب هایش قصه گو، با تمی پلیسی و البته غافلگیر کننده است. این رمان را محبوبه فهیم کلام به فارسی برگردانده و چشمه چاپش کرده است.

ریش آبی یا زن کُش

رمان «ریش آبی» یکی از خاص ترین نوشته های املی نوتومب است. زمانی که عملا قهرمان هایش دو نفر هستند و کل اثر بر پایه دیالوگ نوشته شده است. رمان با نگاه به افسانه کهن و اروپایی ریش آبی نوشته شده که داستان شاهزاده ای مغرور بود و زن هایی که در عشق خود قربانی می کرد... در این رمان با دختر معلم جوانی روبرو هستیم که برای اجاره یک سوییت استثنایی درخواست داده و در نهایت صاحبخانه بین انبوه متقاضیان این فرصت را به او می دهد که مستاجر این خانه اشرافی تقریبا مفت شود. صاحبخانه مردی است نسبتا جوان و بی نهایت ثروتمند. یک اسپانیایی از خانواده ای قدیمی که بیست سال است از خانه بیرون نرفته چون به زعم او بیرون ملال آور است.

او عاشق خواندن ماجراهای انگیزاسیون در اسپانیای قرون وسطاست و البته آشپزی. هر هشت مستاجر قبلی او نیز که زنانی جوان بوده اند «ناپدید» شده اند و پلیس هم هیچ مدرکی دال بر گناهکاری او نیافته... تنها شرط این مرد برای اجاره سوییت ممنوعیت ورود به اتاقی است موسوم به تاریک خانه ... و این تازه آغاز ماجراست.

«ریش آبی» کاملا با داستان های گوتیک فرانسوی گفتگو می کند و تلاش می کند تا نشان دهد که از عناصر این روایت ها برای ساختن خود سود برده است. در این رمان هم وضعیتی پلیسی و کمی هراسناک حاکم است. قهرمان داستان هر شب با صاحبخانه عجیب اش شام می خورد و در می یابد با چه انسان خاص و خطرناکی تنهاست... رمان با تکیه بر مفهوم شر و زیبایی نوشته شده و این که امر شر و تبدیل آن به نشانه زیبایی چطور از قرون وسط خود را بیرون می کشد و وسط آپارتمانی شیک وسط پاریس ظاهر می شود.

تقابل دنیای کلاسیک و جهان نو در این وضع اتفاق می افتد و نمایندگان هر دو دنیا می خواهند خود را به دیگری برتری دهند. همین امر است که سایه ها و اشباحی را در رمان رها می کند که خبر از اتفاقی عجیب می دهند. «ریش آبی» عملا رمانی است گفتگومحور که در سکوت فضای آن می توان کوچک ترین کلمات را هم شنید. این رمان را ویدا سامعی به فارسی برگردانده و نشر نو چاپش کرده است.

سفر زمستانی با مردِ تحقیر شده

نوتومب بی تردید گرایش های فمینیستی خاص خود را دارد و در اکثر رمان هایش زن ها حاکمان سرنوشت متن می شوند. در رمان «سفر زمستانی» نیز با اجرایی عجیب از همین روند روبرو هستیم. رمان درباره مردی است جوان که تصمیم گرفته هواپیمایی را بدزد و آن را با تمام مسافرانش به برج ایفل بکوبد! او نه تروریست است نه آنارشیست بلکه در روابط عاشقانه اش شکست خورده و طی فلاش بک طولانی روایت می کند این شکست را... او در فرایندی عاشق دختری می شود که علاقه و تا حدی شغل اش نگهداری از یک نویسنده زن جوان عقب مانده است!

دختر عقب مانده که فقط می خورد، نمی تواند حرف بزند ولی چنان رمان هایی می نویسد که جامعه ادبی را مشتاق خودش می کند و بسیار هم پرفروش می شوند. در این رابطه عاشقانه، دخترک پرستار باید بین آن نویسنده عقب مانده گنگ و این مرد انتخابی بکند و این جایی است که ماجرا و رازهایی آشکار می شود...

«سفر زمستانی» مانند اکثر داستان های نوتومب تمی عجب دارد و شخصیت هایی که هر چه جلوتر می رویم، جنونِ وجودی شان بیش از پیش دیده می شود. جنونی که این بار عاملی است برای ترسیم رفتارهایی اغراق آمیز. ملالی که رمدِ رمان دچارش بوده در یک فرایند عاشقانه عجیب از بین می رود. او نمی تواند خودش را ثابت کند و این زن های مرموز هستند که او را به بازی می گیرند.

ترکیبی که او، دختری که دوستش دارد و آن نویسنده عقب مانده که آب دهانش آویزان است می سازند، یک مثلِ گروتسک می آفریند و اجازه نمی دهد مفهوم کلاسیک رابطه شکل بگیرد. برای همین قهرمان این رمان نوتومب تصمیم می گیرد رفتاری شوالیه مانند انجام بدهد و بتواند مثل شهسواران دوران کهن خودش را اثبات کند. معشوق او باید بین او و یک دختر عقب مانده ذهنی که رمان های درخشان و پرفروش می نویسد، یکی را انتخاب کند و این انتخاب فعلا به نفع مرد رمان نبوده است زیرا دخترک فکر می کند تعهد دارد از نویسنده عقب مانده مراقبت کند، چون خودش داوطلب این کار شده است.

برای همین می توان «سفر زمستانی» را از جمله رمان های نوتومب دانست که در آن شکل جدیدی از مفهوم اختیار یا آزادی ازگیستانسیالیستی مطرح می شود؛ مفهومی که اجرا و غایت اش به کی یر که گارد و معنای دلهره اش بی ارتباط نیست. این رمان را بنفشه فریس آبادی به فارسی برگردانده و چشمه هم ناشر آن است.

ظهور مترجمان جوان فرانسه

از بخت یاری است که هر سه کتاب املی نوتومب از فرانسه به فارسی برگردانده شده اند و اصلا در سال های اخیر مترجمان جدی در حوزه زبان فرانسه در حال کار هستند که سه مترجم این رمان ها از جمله آنها به شمار می آیند. این امر تا جایی جلو رفته که دیگر کمتر کتاب ادبیات فرانسه از زبانی دیگر ترجمه می شود. یا در موارد معدود با متن اصلی تطبیق داده نمی شود و این نکته ای است که باید برای زبان های مهم دیگر نیز در حد معقول، اتفاق بیفتد.

طوری که مدتی است شاهد نسل تازه ای از مترجمان آلمانی، روسی، ایتالیایی، اسپانیایی و حتی عربی هستیم و همین امر اگر با فارسی دقیق همراه شود، نتیجه درخشانی را رقم خواهد زد. املی نوتومب نویسنده ای است که فقط می تواند خلاء عمیق بین نویسندگان نخبه و بست سلر را به خوبی پر کند و حتی برای مخاطبان بسیار جدی هم دنیایی از اجرای مفاهیم اسطورهای و زیبایی شناسانه پیشنهاد می دهد.