هیوم، دوربرگردان فلسفه غربی

هفته نامه صدا - حامد زارع: اسکاتلند سرزمین رویایی فرمانروایان بریتانیایی زادگاه دو چهره تاریخ اندیشه جدید غربی است؛ یکی آدام اسمیت و دیگری دیوید هیوم که نه تنها با یکدیگر هم عصر بودند بلکه رفاقتی خالصانه با همدیگر داشتند. دیوید هیوم در عداد ناخواندنی ترین و البته ناسرراست ترین فلاسفه غرب جدید برای ایرانیان و حتی خود اروپاییان است. متفکری مجهز به دستگاه فکری سرد که به کلی خالی از تمام شئون مشهور روحیه دکارتی غالب در اروپا است. هیوم با به میان نهادن تجربه به مثابه محک و میزان امر، نه تنها خودش را در قامت اولین و البته مطرح ترین متفکر تجربه گرای غرب جدید مطرح می کند، بلکه اصل اساسی علیت را به زیر سوال می برد و در نهایت آن را نفی می کند.

اگرچه نفی علیت به بهانه نابرخورداری از بنیادی تجربی دستاوردی کم اهمیت و حتی مناقشه برانگیز است، اما شکاکیت مستتر در آن باعث می شود که فیلسوف بزرگی همانند ایمانوئل کانت از خواب جزمی خویش برخیزد و با ذهن و ضمیری روشن و بیدار، بنیادی نو و محکم برای فلسفه مدرن بنا کند.

البته این بنیاد با خراب کردن انگاره های هیوم شکل می گیرد. به عبارت بهتر کانت با بهره بردن انگیزشی از تفکری که تاریخ انقضایش گذشته است، تاریخ سازی می کند. این نکته یکی از لطیفه های تاریخ اندیشه مغرب زمین است که دیوید هیوم و نظام فکری او خیلی زود به تاریخ می پیوندد اما ایمانوئل انت با تکیه بر هیوم تاریخی نو برای فلسفه غربی می نویسد، تاریخی که تا به امروز تداوم دارد.

این تاریخ با شعار عقل گرایانه «من می اندیشم پس هستم» رنه دکارت آغاز شد، با تعویض دیوید هیوم ناظر بر اینکه «من چیزی جز یک شکاک نیستم» به سمت مسیری تجربه گرایانه رفت و با شعار دلیرانه «جرات فهمیدن داشته باش» ایمانوئل کانت به راه اصیل خرد بازگشت.
درواقع اگر دکارت اوج عقل گرایی را در فرانسه به نمایش گذاشت و پس از او هیوم قله تجربه گرایی را در بریتانیا فتح کرد. این کانت بود که در آلمان به مثابه سرزمین فلسفه توانست با بهره گیری از عقل و حسن، پایه گذار راه نو خرد غربی شود.

در میانه دکارت و کانت

اما نقش هیوم تجربه گرا در میانه دکارت و کانت عقل گرا چیست؟ آیا می توان از او به عنوان یک دوربرگردان در مسیر تاریخ اندیشه غرب سخن گفت؟ آیا نظام فکری شک محور او را می توان یک ارجاع به تفکر پیشاسقراطیان ارزیابی کرد؟ واقعیت این است که اصالت تجربه ای که توسط دیوید هیوم بسط داده می شود، واکنشی در برابر بسط اصالت عقل توسط دکارت و پیروان او است.

اما این واکنش به جای کانالیزه شدن در مسیر دیالکتیک قرار گرفتن، بسیار سریع به مقصد شکاکیت می رسد و با حذف علیت کار هیوم از منظر دینی به الحاد و از منظر فکری به شکاکیت یونان باستان باز می گردد. البته خود هیوم از بن بستی که در آن گرفتار آمده است، آگاهی تام دارد و حتی در پی لاپوشانی کفر خود نیز بر نمی آید و علنا می پذیرد که به گونه ای اندیشیده است که به الحاد رسیده است. اما این بن بست با ظهور کانت شکسته می شود و مسئله از دوگانگی علم و فلسفه و حس و عقل ارتقا داده می شود. البته ایمانوئل کانت اشتراکات زیادی با دیوید هیوم دارد و همانند او معتقد است که راه ورودی معرف انسان بجز از مجاری حس و تجربه نمی تواند باشد.

کانت در نخستین کتاب خود با اقتدا به هیوم نمی تواند برای ارتباط ذهن با عالم خارج راهی به جز راه او پیدا کند. البته کانت بر آن نیست که هر آنچه در ذهن وجود دارد، باید به انطباعات حسی برگردد. زیرا کانت معرفت را ترکیبی از ماده خارجی و صورت های ذهنی می داند و دچار تضادها و در نهایت بن بست های هیوم نمی شود. هر چند برتراند راسل در کتاب تاریخ فلسفه غرب خود بر آن است که فلسفه هیوم به معنای واقعی ما را به بن بست می کشاند و مسائل و سوالاتی که هیوم مطرح کرده هنوز هم بدون پاسخ باقی مانده اند.

بازگشت به هیوم

اما توجه به آثار دیوید هیوم که معمولا اهمیتش در فلسفه مدرن زیر سایه اسم سترگ رنه دکارت و ایمانئول کانت قرار دارد، یکی از هیجانات بازار نشر آثار علوم انسانی این روزهای کشور است. انتشارات ققنوس راسله ای از هیوم را با ترجمه جلال پیکانی منتشر کرده که اولین بار سیصد سال پیش در اروپا بدون نام نویسنده منتشر شده است.

هیوم «رساله ای درباره طبیعت آدمی» را در عنفوان جوانی و با مضمون انسان و طبیعت انسانی نوشت و اقبالی هم در مورد توجه قرار گرفتن نداشت. اما کتابی که نشر مرکز از هیوم منتشر کرده، در عداد شاخص ترین منشورات فلسفه جدید غربی است که رد ان به بحث مشهور علیت می پردازد.

مترجم «کاوشی در خصوص فهم بشری» که معتقد است این کتاب هیوم با تالمات دکارت ونقد اول کانت هم رده است، نثر انگلیسی قدمایی هیوم را با زبان فارسی قابل دفاعی ترجمه کرده است. بدون تردید، ترجمه کاوه لاجوردی بسیار خوشخوان تر، جدی تر و معقول تر از ترجمه مرتضی مردیها از کتاب «کاوش درمبانی اخلاق» دیوید هیوم است که انتشارات مینوی خرد آن را منتشر کرده و پیش از آن با عنوان «جستاری در باب اصول اخلاق» با ترجمه مجید داودی روانه بازار نثر کشور شده بود.

بجز اینها بیشتر «رساله تاریخ طبیعی دین» با ترجمه حمید عنایت و همچنین «گفت و گوها در باب دین طبیعی» با ترجمه حمید اسکندری نیز در قفسه دیوید هیوم در کتابخانه فلسفه خوانان ایرانی قارر داشت.

رساله ای درباره طبیعت آدمی

کتاب اول این رساله با عنوان در باب فهم که به زعم برتراند راسل مهمترین کتاب دیوید هیوم است، در چهار بخش تدوین شده است. عنوان بخش ها از این قرار است: «درباره تصورات، منشا، ترکیب، پیوند، انتزاع و سایر اوصاف آنها»، «درباره تصورات مکان و زمان»، «درباره معرفت و احتمال» و «درباره نظام های فلسفی شکاکانه و سایر نظام های فلسفی».

کاوشی در خصوص فهم بشری

این کتاب که بهترین ترجمه میان دیگر ترجمه های فارسی از آثار دیوید هیوم محسوب می شود، در دوازده بخش تدوین شده است. عنوان بخش ها از این قرار است: «در باب گونه های متفاوت فلسفه»، «در باب خاستگاه ایده ها»، «در باب تداعی ایده ها»، «تردیدهای شکاکانه این تردیدها»، «در باب احتمال»، «در باب ایده رتباط ضروری»، «در باب آزادی و ضرورت»، «در باب عقل حیوانات»، «در باب معجزات»، «در باب یک مشیت خاص الهی و یک وضعیت آتی» و در باب فلسفه آکادمیک یا شکاکانه».

متفکر شکاک

دیوید هیوم در سال ۱۷۱۱ در شهر ادینبورگ در اسکاتلند زاده شد. خانواده اش دوست داشتند دیوید قاضی شود؛ اما او علاقه زیادی به ادبیات داشت. در آغاز برای کسب و کار به بریستول رفت؛ اما زود از آن دست کشید و به فرانسه رفت و به پژوهش و تفکر در فلسفه پرداخت. ظرف سال های که در فرانسه گذراند، یعنی طی سال های ۱۷۳۷-۱۷۳۴اثر بزرگش به نام رساله درباره طبیعت آدمی را نوشت. هیوم در سال ۱۷۳۷ به اسکاتلند بازگشت و در آنجا اثر فسلفی دیگری را منتشر ساخت.

در سال 1745 درخواست کرد تا در دانشگا ادینبورگ کرسی تدریس اخلاق و فلسفه روح را برعهده بگیرد؛ اما درخواستش به سبب شهرتش به شکاکیت و الحاد رد شد.

پس از یک سال تدریس خصوصی، به عنوان منشی یک ارتشبد به خارج رفت و در اردوکشی به کانادا هم حضور داشت و تا ۱۷۴۹ به میهن بازنگشت. در این مدت، چند اثر فلسفی از او انتشار یافت که نام و شهرتی بلند برای او به ارمغان آورد. در سال ۱۷۵۲، هیوم کتابدار دانشکده وکلای مدافع در ادینبورگ شد و با خواهرش در آن شهر سکونت گزید.

هیوم به یاری استفاده از آن کتابخانه، به نوشتن تاریخ انگلستان روی آورد و تا 1761 چندین جلد از آن را منتشر ساخت. وی در سال 1763 همراه ارل آوهر تفرد، سفیر بریتانیا در فرانسه، به پاریس رفت و مدتی دبیر سفارتخانه بود. در پاریس با شماری از فیلسوفان بزرگ فرانسوی معاشرت داشت؛ اما پس از مدتی هیوم به لندن بازگشت.

در آنجا دو سال به عنوان معاونت وزیر برگزیده شد و در سال 1769 دوباره به ادینبورگ بازگشت. وی تاثیر زیادی بر فلاسفه بعد از خود گذاشت. در کتاب «تایخ تمدن» اثر ویل دورانت درباره مرگ هیوم آمده است: «در آستانه مرگش، بازول با سماجت پرسید که آیا اکنون به زندگی دیگر اعتقاد دارد؟ هیوم پاسخ داد: آندیشه ای نابخردانه تر از ابدیت انسان نمی شناسم. بازول مداومت کرد و باز پرسید که آیا اعتقاد به زندگی اخروی دلخوش کننده نیست؟ هیوم پاسخ داد: ابدا، بسیار اندوهبار است. این بار زنش زند او آمد و خواهش کرد به خدا معتقد شود؛ او را به شوخی از سر باز کرد. بارها این کار تکرار شد و هیوم امتناع کرد؛ چند لحظه بعد درگذشت».

بعد از مرگ هیوم با ظاهر شدن چندین کار منتشر نشده اش نام هیوم اهمیت بیشتر می یافت. اولین کار یک اتوبیوگرافی خلاصه با نام«زندگی خودم» بود که به عنوان بهترین اتوبیوگرافی کوتاه در زبان انگلیسی ستایش بسیاری را برانگیخت. حتی این کار بی تکلف هم مجادله ای مذهبی ایجاد کرد. ستایش نامه هایی که دوستان هیوم آدام اسمیت و س.ج پرت که شرح دهنده مرگ هیوم بدون ترس از زندگی پس از مرگ بود منتشر کردند، موجب شد که منتقدان مذهبی تحسین الحاد هیوم را محکوم کنند.

دو سال بعد کتاب «گفت و گوهایی درباره دین طبیعی» که منتشر نشده باقی مانده بود آشکار شد. پاسخ به این کتاب هم مخلوطی از تحسین هیوم به خاطر کار استادانه و در مقابل نقدهای مذهبی بود که آن را برای دین خطرناک می دانستند. سرانجام در سال 1784 دو مقاله محذوف هیوم درباره خودکشی و جاودانگی روح منتشر شد که برخورد با آنها نیز منفی بود.