کتاب شناسی عباس کیارستمی

هفته نامه همشهری جوان - احسان رضایی: در بیشتر زندگینامه هایی که این چند روز از عباس کیارستمی منتشر شد، جملاتی شبیه به این وجود داشت که «کیارستمی از سال ۱۳۴۰ به عنوان نقاش تبلیغاتی در آتلیه هفت و یکی دو موسسه دیگر به کار طراحی جلد کتاب، پوستر و آگهی های بازرگانی پرداخت...» این یعنی کیارستمی قبل از اینکه سینماگر باشد، کارش را با کتاب شروع کرده بود.

وجود 25 عنوان کتاب در کارنامه حرفه ای کیارستمی که آخرین شان در همین پاییز گذشته منتشر شد هم باز تاکیدی است بر همین ماجرا، اینکه کیارستمی ارتباطش را با عالم کتاب از دست نداد؛ کتاب هایی که بعضی هایشان در کشوری غیر از ایران منتشر شدند، بعضی های شان تیراژ های چند صد هزارتایی را تجربه کردند و بعضی هایشان هم حسابی جنجالی شدند.

عباس کیارستمی، کارگردان فیلم بود و این یعنی احتمال اگر کتابی هم داشته باشد، فیلمنامه های اوست. البته فیلم های او چندان داستانی نبودند و فیلمنامه یا دیالوگ های مفصلی نداشتند اما به هر حال چند فیلمنامه در کارنامه کاری او هست. «خانه دوست کجاست؟» (کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1368)، «زندگی و دیگر هیچ» (انتشارات امیرخانی، 1379) و «طعم گیلاس» (انتشارات امیرخانی، 1379).

Cahiers du Cinema Livers, ۲۰۰۲ و Le vent nous emporters (Cahiers dus Cinema Livers, ۲۰۰۲). اگر فرانسه بلد نیستید، بدانید که این دومی فیلمنامه «باد ما را خواهد برد» است. کایه دوسینما یک کتاب دیگر هم از کیارستمی در سال ۱۹۹۷ منتشر کرده بود که شامل مجموعه نوشته ها و مصاحبه های او تا آن زمان، یعنی تا فیلم «طعم گیلاس» و بردن جایزه نخل طلای کن ۱۹۹۷ می شود. مشخصات کتاب از این قرار است: «عباس کیارستمی؛ نوشته ها، مصاحبه ها و فیلم شناسی کامل» Abbas Kiarostami: Textes, Entretiens, Filmographie Complete (Cahiers dus Cinema Livers, ۱۹۹۷).

مناظری به قدمت حافظه جهان

نگاه سینمایی کیارستمی، بعد از فیلم هایش، بیشتر از هر چیزی در کتاب های عکسش پیداست. خود کیارستمی زمانی گفته بود: «یک عکس به تنهایی می تواند مادر سینما باشد. این نقطه ای است که سینما از آن آغاز می شود؛ یک عکس.» او خودش هم حسابی برای عکس هایش وقت می گذاشته.

نمایشگاه های عکس مختلفی هم برگزار می کرد و هفت مجموعه عکس هم منتشر کرد: «عباس کیارستمی، مجموعه عکس ها» (نشر هنر ایران، ۱۳۷۹)، «کلاغ ها و درخت ها» (نشر نظر، ۱۳۸۶)، «دیوارها» (نشر نظر، ۱۳۸۶)، «راه» (نشر نظر، ۱۳۹۲)، «پنجره رو به حیات» (نشر نظر، ۱۳۹۲)، «درها و یادها» (نشر نظر، ۱۳۹۴) و یک مجموعه که در آلمان منتشر شد (Images Hatje Cantz, ۲۰۱۳) [Still and Moving] (عنوانش به این معنی است: تصاویر، ثابت و متحرک) همان طور که از عنوان کتاب ها پیداست جز مجموعه اول، در بقیه کتاب ها انتخاب تصاویر با یک ایده مرکزی انجام شده.

برای یکی از همین کتاب ها، یعنی مجموعه عکس «درها و یادها» بود که داریوش شایگان متنی نوشته بود که بخشی از آن را هم در مراسم خاکسپاری کیارستمی خواند: «شاید در پشت این درها، کسانی شکفتن فضای جادویی را دیده باشند، آن فضاها که به باغ های افسانه گشوده اند و به دیده تأمل می توان در آنها به تماشای مناظری نشست به قدمت حافظه جهان.»

رکورد فروش برای کتاب های کودک

بین همه کتاب های کیارستمی اما پرمخاطب ترین و پرتیراژترین ها، کتاب های کودک اوست. کیارستمی در کانون پرورش فکری و هنر کودکان، جایی که برادرش تقی هم نویسندگی می کرد، کار تصویرسازی کتاب می کرد. (از تقی کیارستمی دو کتاب داستان نوجوان «قهرمان» و «آینه و اویس» منتشر شده است). اما به جز تصویرسازی، کیارستمی دو کتاب هم نوشت: «داستان زندگی پرثمر و با افتخار مداد قرمز» (کانون پورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۶۰) و «رنگ ها» (کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۶۳).

هر دو کتاب برای گروه سنی الف، آموزی و تصویرمحور هستند. کتاب زندگی مداد قرمز، سرگذشت مداد قرمزی است که در هر صفحه تعدادی نقاشی متنوع می کشد و بر اثر این کار و فعالیت، صفحه به صفحه قد مداد کوتاه تر از قبل می شود تا اینکه چیزی از آن نمی ماند. کتاب یک کلمه متن هم ندارد و در ۱۳ نوبت چاپ، ۲۴۵ هزار نسخه از آن منتشر شده است.

کتاب «رنگ ها» هم که با پنج نوبت چاپ تیراژ ۱۳۰ هزار نسخه دارد، چیزی شبیه به همین است؛ آموزش رنگ به کودکان. کتاب مجموعه ای است از نقاشی های رنگارنگ که زیرشان نوشته شده «رنگ شیر» یا «رنگ دشت سبز». کیارستمی فیلم کوتاهی هم با همین ایده برای کانون ساخت.

من بی موقع خوابیدم

شاید با خیال راحت بتوان گفت که بیشتر از تمام موضوعات کتابی دیگر، شعر، حوزه مورد علاقه عباس کیارستمی بوده. او هم خودش شعر می گفت و هم به شعر علاقه داشت و گزیده هایی از اشعار شاعران دیگر را منتشر کرد. کیارستمی خودش سه دفتر شعر داشت. «همراه با باد» (نشر هنر ایران، ۱۳۷۸)، «گرگی در کمین» (نشر سخن، ۱۳۸۴) و «باد و برگ» (نشر نظر، ۱۳۹۰).

بعدها ترجمه انگلیسی کتاب «همراه با باد» توسط انتشارات دانشگاه هاروارد منتشر شد: Walking with the Wind (Harvard University Press, ۲۰۰۲) و فائزه پورکمالی، طراح گرافیک و عکاس هم برای بعضی از اشعار کیارستمی تصویرسازی هایی آماده کرد و آنها را در کتاب «سر بر باد» (نشر رسم، ۱۳۹۳) منتشر ساخت.

شعر کیارستمی تا حد زیادی از شعر ژاپنی و به خصوص هایکوسرایان ژاپن متاثر است. در دفتر اول (همراه با باد) به وضوح لغات «راهبه» و «شکوفه گیلاس» پر تکرار هستند اما بعد از دفترهای بعدی، شعرش بومی تر می شود. با اینکه از عنوان دفترهای شعر هم می شود حدس زد بیشتر اشعار در توصیف طبیعت است اما بخش جذاب اشعار رستمی اتفاقا آن اشعاری است که به احوالات درونی آدمی می پردازد:

شب به موقع رسید/ سپیده به موقع زد / خروس به موقع خوند/ من بی موقع خوابیدم
*
همیشه با کسی/ قرار ملاقات دارم/ که نمی آید./ نام او در خاطرم نیست
*
اکنون کجاست؟/ چه می کند؟/ کسی که فراموشش کرده ام

شوخی نرگس یا شوخی/نرگس؟

و بالاخره می رسیم به بخش پر گفتگوی کارنامه کتابی کیارستمی؛ گزیده های او از اشعار شاعران. اولین بار کیارستمی ذوق خودش را در این زمینه با کتاب «حافظ به روایت عباس کیارستمی» (نشر فرزان روز، 1385)، امتحان کرد؛ کتابی که شامل 647 نیم بیت یا مصراع از 500 غزل حافظ است که هر مصراع در دو یا سه سطر زیر هم نوشته شده است.

کتاب هم دو اسم معروف روی جلد داشت و هم یک حافظ شناس برجسته، بهاءالدین خرمشاهی ناشرش بود. در کانون توجه و اخبار گرفتن کتاب، چیز عجیبی نبود اما گفتگوهای پیرامون کتاب، هیچ تناسبی با این شهرت نداشت و بیشتر به کاری که کیارستمی در نگارش اشعار، یعنی تقطیع آنها به شکل عمودی انجام داده بود، برمی گشت.

تعداد زیادی از استادان ادبیات در برابر عنوان «روایت» موضع گرفتند و گفتند روایت جدید از شعر حافظ، یعنی درک و دریافت تازه ای از او که این کتاب چنین نیست. برخی به سلیقه خرمشاهی در برخورد با احمد شاملو و تصحیحش از دیوان حافظ اشاره کردند که چرا آن روز خرمشاهی چنان نقد تند و تیزی بر شاملو نوشته بود و حالا در برابر کیارستمی کوتاه آمده است. کسانی هم به شیوه تقطیع کیارستمی ایراد داشتند.

مفصل ترین نقد را داریوش آشوری نوشت (این نقد را می توانید در سایت او بیابید) و ایرادهایی از این دست به کار کیارستمی گرفت: «او با واحد قرار دادن نیم بیت به صورتِ سراسری، نیم بیت های زیبایی را که با نیم بیت پسین یا پیشین از نظر معنایی در ارتباطند، نادیده گرفته است... نیم بیت هایی هم هست که هیچ ارزش تصویری، حسّانی و معنایی برای چنین مجموعه ای ندارند، مانند ما ز یاران چشم یاری داشتیم... برخی تقاطع ها اشتباه است، نظیر: شوخی/نرگس نگر/ که پیش تو شکفت/ که جدا کردن شوخی نرگس بی معنی است.»

کیارستمی بعد از مدتی سکوت، عاقبت در مصاحبه ای با روزنامه «اعتماد» (17 تیر 86) گفت که قصد دارد کارش را ادامه دهد و به نقدها بی اعتناست اما در عمل چنین نکرد. او از وعده ای که برای انتشار یک سی دی که در آن گوینده، اشعار گزیده سعدی اش را با لحن اخبار تلویزیون بخواند، عقب نشست. عنوان آن را به شکل متواضعانه ای «سعدی از دست خویشتن فریاد» (نشر نیلوفر، 1386) انتخاب کرد و از اصرارش بر انتخاب مصراع به ج-ای بیت هم دست برداشت.

او بعدا دو کتاب دیگر از این گزیده ها هم منتشر کرد: «آب. گزیده نگری اشعار نیما» (نشر نظر، 1390) و کتاب دو جلدی «آتش در باد: جزئی از کلیات شمس» (نشر نظر، 1390) که در آنها اشعار چند بیتی هم بود. این بار با اینکه دو بیت از مولانا به اشتباه قاتی گزیده شعر نیما شده بود، کسی اعتراض نکرد بلکه کار کیارستمی جای خودش را میان جوان ترها باز کرد و تقطیع مصراع ها و ابیات به فضاهای مجازی هم راه پیدا کرد.

آخرین کتاب های کیارستمی، دو جلد «شب عاشقان بی دل» (نشر نظر، 1394) و «شب ندارد سر خواب» (نشر نظر، 1394) بود که در آنها به گزینش اشعاری در مورد شب، از میان اشعار شاعران کلاسیک و شاعران معاصر پرداخته بود. انتشار این کتاب ها، ماجرایی دارد که کیارستمی در مصاحبه ای با شماره 31 ماهنامه «اندیشه پویا» (آذر و دی 94) تعریفش کرده بود: «اوایل انقلاب بود.

فکر می کنم که شبی رادیو باز بود و آقایی در رادیو در حال سخنرانی بود درباره شب. لحن گوینده لحنی کاملا نزدیک به وعظ اما حرف ها بسیار شاعرانه بود و من کنجکاو شدم که تا آخر گوش بدهم و ببینم او کیست که این صحبت ها را می کند و این حرف های جذاب شاعرانه را درباره شب می زند. متن، بسیار شاعرانه بود و تعریف واقعی شب، بدون اینکه هیچ نکته ای را در مورد شب فروگذار کند.

در واقع، درباره شکوه شب حرف می زد، درباره عظمت و جادوی شب. به قدری شاعرانه بود که هنوز بعد از سی و چند سال در ذهن من حک شده است. در انتهای برنامه گوینده [رادیو] اعلام کرد آنچه شنیدید سخنرانی آقای [آیت الله] موسوی اردبیلی بود درباره شب. برای من حیرت انگیز بود. لهجه گوینده به گویش و لهجه شیرین آذری نزدیک بود که به نظر من به فهم شعر بسیار کمک می کرد. نمی دانم چرا فکر می کنم که لهجه شیرین آذری به فهم بسیاری از پیچیدگی ها کمک کننده است.

فردای آن روز، روزی در 35 سال پیش، فرشید مثقالی را دیدم و یادم نیست چرا بحث به این سخنرانی کشید و عجیب بود مثقالی گفت او هم این سخنرانی را شنیده است. او هم احساس مرا داشت که ما هر دو شنونده یک سخنرانی فوق العاده بودیم درباره شب. ما از روز به شب می رویم و از شب به روز ولی اصلا تعمق و تأملی درباره شب نداریم اما آن سخنرانی آدم را به این فکر بر می گرداند که شب چگونه چیزی است. این، سال ها در ذهن من مانده بود. فکر کردم باید به این دغدغه جواب بدهم و کاری بکنم.»