فیلم‌های ایرانی در حال نابودی؛ نگاتیوها جان می‌دهند
شرایط نگهداری و ترمیم فیلم‌های قدیمی ایرانی و حتی آثار مربوط به دهه‌های اخیر مناسب نیست و خطر نابودی آثار سینمای ایران را ،که از داشته‌های فرهنگی کشور محسوب می‌شود، به طور جدی تهدید می‌کند.
خبرگزاری مهر: تا همین سه سال پیش فیلم‌های سینمایی در ایران به صورت ۳۵ میلیمتری ساخته می شد و به مرور با رونق سینمای دیجیتال در جهان و گسترش این تکنولوژی در سینمای ایران، تولید فیلم های سینمایی با استفاده از نگاتیو در ایران هم منسوخ و در پی آن آپارات ها هم کم و بیش از سینماها جمع شد، به گونه ای که امروز در صنعت سینمای ایران همپای دیگر کشورهای جهان فیلم ها به صورت دیجیتال ساخته و پخش می شود.
اما در این بین این سوال پیش می‌آید که اوضاع نگهداری آثار قدیمی سینمای ایران چگونه است؟ نگاتیوهایی که اگر به خوبی از آنها محافظت نشود بخشی از تاریخ سینمای ایران نیز با از بین رفتن آنها از بین می‌رود؛ اتفاقی که ممکن است تا امروز برای تعدادی از فیلم ها رخ داده باشد.
فیلمخانه ملی، صدا و سیما، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از جمله نهادهایی هستند که مسئولیت و محافظت از آثار سینمایی را برعهده دارند که البته صدا و سیما و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان معمولا آثار تولیدی خود را نگهداری می‌کنند. در این میان فیلمخانه ملی اصلی‌ترین نهاد برای نگهداری از این سرمایه تاریخی است.
اهمیت حفاظت و نگهداری آثار سینمایی به خصوص در حوزه ۳۵ میلیمتری سبب شد با تعدادی از سینماگران و مسئولان سینمایی درباره وضعیت فیلم های ۳۵ میلیمتری سینمای ایران و شرایط ترمیم و دیجیتال‌سازی آنها گفتگو کنیم، چکیده این گفتگوها به صورت یک گزارش در اختیار مخاطبان و علاقه مندان به سینما قرار گرفته است.
در این گزارش با لادن طاهری مدیر فیلمخانه ملی، امیرحسین علم الهدی دبیر شورای سیاستگذاری سینمای «هنر و تجربه»، کیوان کثیریان مدیر سینما تک خانه هنرمندان، مناف یحیی پور معاون تولید کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و علی احمدی مدیرعامل موسسه «تصویر شهر» گفتگو کردیم.
البته تلاش بسیاری برای مطلع شدن از وضعیت نگهداری و ترمیم آثار در آرشیو صدا و سیما داشتیم که تنها نهادی که مدیریت مربوطه آن در طول پیگیری‌ها پاسخی به این درخواست نداد، رسانه ملی بود.
از آنجا که بخش مهم و تاثیرگذاری از تولیدات سینمای ایران در دست آرشیو صدا و سیما است پیگیری های ما برای مشخص شدن تعداد آثار و نحوه نگهداری و ترمیم آنها ادامه دارد.
تاریخ سینمای ایران در خطر است
کیوان کثیریان مدیر «سینما تک» خانه هنرمندان با اشاره به مشکلاتی که این مرکز برای اکران برخی از فیلم های تاریخ سینمای ایران با آن مواجه است گفت: به تازگی فیلم «یک بار برای همیشه» به کارگردانی سیروس الوند را به نمایش گذاشتیم، این فیلم هر چند برای ۲۰ سال پیش است اما کیفیت آن اصلا خوب نبود و سیروس الوند هم از اینکه از این فیلم به خوبی نگهداری نمی شود بسیار ناراحت است.
جالب است بدانید همین چند ماه پیش فیلم سینمایی «بهترین سال های زندگی ما» به کارگردانی ویلیام وایلر را نمایش دادیم که این فیلم هرچند برای بیش از ۷۰ سال پیش بود اما از کیفیت بسیار خوبی برخوردار بود.
وی با بیان این که فیلم‌های تاریخ سینمای ایران تکرارپذیر نیستند و باید از آنها مراقبت شود، توضیح داد: اگر فیلم های تاریخ سینمای ایران نابود شود دیگر نمی توان آنها را تکرار کرد و بخشی از تاریخ کشورمان با آنها از بین می‌رود.
در این میان فیلمخانه ملی که وظیفه حفظ و نگهداری از این آثار را دارد باید به سمتی برود که تمام فیلم های تاریخ سینمای ایران را که در حال حاضر به صورت نگاتیو موجود است، بهینه سازی کند و با استفاده از امکانات جدید دیجیتال، این فیلم ها را ترمیم کرده و برای نسل های بعد و تاریخ سینما نگه دارد.
این منتقد و نویسنده سینمایی در پاسخ به اینکه آیا فیلمخانه ملی در حیطه وظایف خود فعال عمل می‌کند؟ بیان کرد: فکر می کنم زمان آن رسیده است که ماموریت فیلمخانه دچار تغییراتی شود. هرچند این را می دانم که بحث ترمیم فیلم ها تا حدودی در فیلمخانه دنبال می شود، اما سرعت آن بسیار کم است و عملا به ترمیم همه فیلم ها نمی رسد.
در حال حاضر آثار تاریخ سینمای ما از جمله مستند و سینمایی یا با کیفیت بسیار بدی وجود دارند و یا کاملا از بین رفته اند و دیگر وجود خارجی ندارند.
به گفته وی، در چنین شرایطی باید بودجه مناسبی تعریف شود تا نهادهایی مانند فیلمخانه ملی بتوانند با شرکت هایی که در حال حاضر توانایی ترمیم فیلم ها را دارند و به صورت حرفه ای در این زمینه کار می کنند، همکاری کنند.
«جام حسن لو» بعد از ۴۰ سال دوباره ساخته شد
این منتقد سینما بیان کرد: حتی بخشی از این مساله شامل آرشیو صدا و سیما هم می شود، در این بخش نیز وضعیت فیلم ها به گونه ای است که هیچ دسترسی به آنها نداریم.
به عنوان مثال مدتی پیش فیلم «جام حسن لو» به کارگردانی محمدرضا اصلانی را نمایش دادیم، برای نمایش این فیلم و با توجه به اینکه هیچ نسخه ای از این فیلم در آرشیو صدا و سیما وجود نداشت، محمدرضا اصلانی مجبور شد تا این فیلم را بعد از گذشت ۴۰ سال دوباره بسازد.
در واقع این فیلم در حال حاضر ۲ نسخه دارد یک نسخه برای سال ۵۳ است که نمی دانیم کجا است ،و اگر در صدا و سیما وجود دارد کیفیت آن چگونه است، و یک نسخه نیز برای سال ۹۳.
وی تاکید کرد: از جمله فیلم های تاریخ سینمای ایران که تا امروز ترمیم شده و قابلیت استفاده دوباره دارد می توان به «اون شب که بارون اومد» به کارگردانی کامران شیردل و «گاو» به کارگردانی داریوش مهرجویی اشاره کرد، کیفیت این آثار بسیار خوب شده و می توان ادعا کرد که این فیلم ها برای همیشه در تاریخ سینمای ایران باقی می مانند.
کثیریان با تاکید بر اینکه نگاتیوها نیازمند نگهداری مناسب است و درغیر این صورت فاسد شده و به طور کامل از بین می رود، عنوان کرد: نگهداری نگاتیو بسیار سخت است و شاید نسخه بسیاری از فیلم ها در فیلمخانه وجود دارد اما فکر می کنم درصد بالایی از آثار موجود خراب و فاسد شده است، به همین دلیل همه این فیلم ها باید به نسخه دیجیتال تبدیل شود تا ماندگار شود.
وی ادامه داد: بسیاری از فیلم های موجود را نمی توان در سینما تک خانه هنرمندان نشان داد چون نسخه های بسیار بدی از آنها وجود دارد و بسیاری از فیلم ها را نمی توان نشان داد چون هیچ نسخه ای از آنها وجود ندارد.
به عنوان مثال چندی پیش می خواستیم یک فیلم از یکی از کارگردانان مطرح کشور نشان دهیم که حتی خود کارگردان نیز هیچ نسخه ای از آن نداشت، زمانی که توانستیم فیلم را در فیلمخانه پیدا کنیم، بعد از تبدیل کردن آن فهمیدیم که باند صدای فیلم از بین رفته است و فیلم بدون صدا بود.
در واقع این فیلم دیگر وجود ندارد و تمام شده است. این درحالی است که فیلم مورد نظر بعد از انقلاب تولید شده است و حالا فکر کنید که فیلم های قبل از انقلاب در چه شرایطی قرار دارد.
مدیر سینما تک خانه هنرمندان ایران با تاکید بر اینکه اصلاح و ترمیم فیلم ها در تمام دنیا انجام می‌گیرد، گفت: چندی پیش «سفر به ماه» را به کارگردانی ژرژ ملیس ،که از اولین فیلم های تاریخ سینمای جهان است، با کیفیت بسیار خوب نمایش دادیم ولی در قیاس با آثار ایرانی باید بگویم واقعا ناراحت‌کننده است که بسیاری از فیلم های ما که عمرشان به ۲۵ سال هم نمی رسد.
از کیفیت بسیار پایینی برخوردارند و در معرض نابودی هستند، آن وقت فیلم های خارجی که برای پیش از ۱۰۰ سال پیش است با کیفیت بسیار خوب در دسترس مردم است.
وی تاکید کرد: باید ترمیم فیلم ها را در اولویت قرار دهیم ولی گویا این مساله در اولویت سینمای ایران قرار ندارد و ترجیح می دهند بودجه را صرف ساخت برخی فیلم ها کنند.
کثیریان با اشاره به همکاری فیلمخانه ملی برای در اختیار قرار دادن فیلم های مورد نیاز سینما تک خانه هنرمندان گفت: مدیریت فیلمخانه ملی هر زمان که به فیلمی نیازمند بودیم با ما همکاری کرد و فیلم مورد نظر را در اختیار ما گذاشت، اما مشکل اصلی این است که هزینه این که بتوان یک فیلم را نمایش داد حتی در حد تله کردن بسیار بالا است.
در واقع پروسه رسیدن به دی وی دی یک فیلم قدیمی بسیار سخت است، البته برخی از فیلم ها دی وی دی شده است، اما نمی توان گفت کیفیت این فیلم ها مناسب است، این را هم باید بگویم که تعداد فیلم ها در فیلمخانه ملی بسیار زیاد است و بودجه برای ترمیم آن بسیار کم.
کمبود بودجه سینمای ایران برای ترمیم آثار نگاتیو
امیرحسین علم‌الهدی دبیر شورای سیاستگذاری سینمای «هنر و تجربه» نیز درباره آثاری که قصد دارند از تاریخ سینمای ایران در گروه به نمایش درآورند و مشکلات آن گفت: بحث کیفیت در سینمای ایران بحثی است که در رده های آخر به آن توجه می شود، به‌خصوص نگهداری و ترمیم فیلم‌های قدیمی که عمدتا فیلمخانه ملی ایران و آرشیو صدا و سیما به دلیل شرح وظایف مصوب خود در این حوزه ورود پیدا کرده اند.
این مدیر سینمایی با اشاره به اینکه سینمای ایران با کمبود بودجه برای ترمیم نگاتیوهای قدیمی فیلم های سینمایی مواجه است، بیان کرد: در چند سال گذشته تنها دو فیلم «اون شب که بارون اومد» به کارگردانی کامران شیردل و «گاو» به کارگردانی داریوش مهرجویی دیجیتال شده و روی نگاتیو های این فیلم ها کار ترمیمی انجام شده است.
به گفته وی، در حال حاضر تنها یک شرکت می تواند چنین خدماتی را ارائه دهد که آن هم در بخش خصوصی است، همین مساله نشان می دهد که سینمای ایران در زمینه ترمیم فیلم ها نه تنها با کمبود منابع مالی مواجه است، بلکه کمبود زیر ساخت هم دارد.
وی با اشاره به اینکه یکی از مشکلات سینمای «هنر و تجربه» این است که تعدادی از فیلم هایی که می خواهد اکران کند با کیفیت خوب در دسترس نیست، ادامه داد: همین مساله سبب شده است تا سینمای «هنر و تجربه» برای نمایش فیلم های ارزشمند چاره ای نداشته باشد جز اینکه به حداقل کیفیت از یک اثر که بتوان آن را روی پرده برد هم قناعت کند.
به هر حال امیدوارم فیلمخانه ملی بتواند فیلم‌های ارزشمند را به صورت کاملا حرفه ای ترمیم و نگاتیوهایی را که از بین رفته است دوباره بازسازی کند تا امکان نمایش دوباره آن فراهم شود.
«در مسلخ عشق» تبریزی باند صدا ندارد
دبیر شورای سیاستگذاری گروه «هنر و تجربه» بیان کرد: به عنوان مثال مدتی به دنبال نسخه ای از فیلم سینمایی «در مسلخ عشق» کمال تبریزی بودیم که متاسفانه هیچ نسخه ای از این فیلم برای نمایش پیدا نکردیم.
به ما گفته شد که نگاتیوهای فیلم موجود است اما باندهای صدا مفقود شده است، بی شک چنین فیلمی قابل نمایش نیست، چرا که اگر قرار باشد فیلمی روی پرده سینما برود باید به کیفیت آن متعهد بود، ولی متاسفانه با وجود همه زحماتی که فیلمخانه ملی ایران می کشد و با توجه به منابع موجود با مشکل تامین فیلم‌های قدیمی با کیفیت برای پرده سینما مواجه هستیم.
امیدوارم تلاش فیلمخانه ملی با توجه به هزینه بالای ترمیم فیلم های نگاتیو به نتیجه برسد و البته نباید فراموش کرد که ترمیم فیلم های تاریخ سینمای ایران نیازمند یک عزم ملی است.
علم الهدی با اشاره به اینکه بخشی از فیلم ها به دلیل نبود کیفیت مناسب امکان نمایش ندارد، توضیح داد: این نوع از فیلم ها باید مراحل فنی و دیجیتالی را پشت سر بگذارند تا امکان نمایش داشته باشند.
وی در پایان صحبت‌هایش با مهر تاکید کرد: گروه سینمایی «هنر و تجربه» برای نمایش فیلم های قدیمی با مالک فیلم قرارداد می بندد. البته باید فیلم مورد نظر کیفیت مناسب برای نمایش داشته باشد، در غیر این صورت نمی توانیم فیلمی را نمایش دهیم.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ترمیم فیلم ها را انجام می‌دهد
مناف یحیی پور معاون تولید کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز گفت: عمده تولیدات کانون پرورش فکری به همان شکل نگاتیو در فضایی در حد امکانات کانون آرشیو شده است، امکاناتی که سعی شده در حد مناسبی باشد تا فیلم ها آسیب نبیند.
وی با تاکید بر اینکه از سال گذشته طرحی به تصویب رسید که شامل ترمیم و تبدیل نسخه های نگاتیو به نسخه های دیجیتال بود که به دلیل مشکلات مالی دیرتر به مرحله اجرا رسید، توضیح داد: در حال حاضر طرح ترمیم فیلم های کانون شروع شده اما به دلیل هزینه بالای این کار، یک جا نمی توانیم ترمیم فیلم ها را انجام دهیم و مجبور هستیم که به تدریج این کار را پیش بریم.
در همین راستا در برنامه هر ساله کانون پرورش فکری کودک و نوجوان ترمیم تعدادی از آثار در نظر گرفته شده است تا بتوانیم بعد از گذشت چند سال آرشیو مناسبی از آثار کانون پرورش فکری کودک و نوجوان داشته باشیم.
تا امروز ترمیم تعدادی از فیلم های سینمایی را آغاز کردیم و نزدیک به ۵ فیلم به زودی آماده می شود، در کنار آن نیز ترمیم تعدادی از فیلم های کوتاه آغاز شده است، اما برای سال آینده در تلاش هستیم تا تعداد بیشتری از فیلم ها را ترمیم کنیم.
معاون تولید کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با اشاره به اینکه اولویت ترمیم فیلم های آرشیو کانون، براساس اهمیت فیلم ها به خصوص از نظر اعتبار جهانی و درخواست برای نمایش فیلم ها در کشورهای مختلف در نظر گرفته می شود، بیان کرد: در حال حاضر کار ترمیم فیلم هایی مانند «دونده» امیر نادری، بعضی از فیلم های عباس کیارستمی و برخی از فیلم های ابراهیم فروزش شروع شده است و در نظر داریم تا برهمین اساس آرشیو فیلم ها را ترمیم کنیم تا این کار به پایان رسد.
در این پروسه تمامی آثار کانون پرورش فکری ترمیم می شود و هیچ فرقی نمی کند که این آثار قبل و یا بعد از انقلاب اسلامی ساخته شده باشد.
وی توضیح داد: با توجه به اینکه مالکیت فیلم های کانون برای خود این نهاد است، ترجیح می دهیم که ترمیم آثار نیز با بودجه کانون انجام شود، تا برای برنامه ریزی نمایش آن با مشکلی مواجهه نشویم. البته با سازمان سینمایی و بنیاد سینمایی فارابی مذاکراتی داشتیم که امیدوارم در این زمینه همکاری هایی صورت گیرد.
یحیی پور با اشاره به همکاری با مراکز مختلف برای نمایش فیلم های کانون پرورش فکری بیان کرد: هر زمان هر کدام از نهادهای مختلف بخواهند فیلم های کانون در اختیار آنها قرار می گیرد تا آثار برای علاقه مندان به نمایش گذارند.
وضعیت آثار در فیلمخانه ملی ایران
لادن طاهری مدیر فیلمخانه ملی ایران نیز درباره آرشیو فیلمخانه و شرایط آثار موجود در این مرکز گفت: از عمر بسیاری از اسناد دیداری و شنیداری آرشیو فیلمخانه ملی ایران بیش از یکصد سال می‌گذرد و به جز فیلم‌هایی که در چند سال اخیر در آرشیو فیلمخانه ملی ایران حفظ و نگهداری شده، آنچه مربوط به بیش از ۱۰۰ سال گذشته است، فیلم‌هایی است که روی نوار سلولوئید ثبت و ضبط شده‌اند.
نوارهای سلولوئید به دلیل ماهیت شیمیایی آسیب پذیر، اگر در شرایط درست نگهداری نشوند در اثر فعل و انفعالات شيميايی و تأثیر انواع قارچ‌ها و باکتری‌ها تجزيه شده، دچار رنگ‌پریدگی و خسارت‌های بی شمار دیگر می شوند.
وی ادامه داد: غالب فیلم‌های فیلمخانه ملی ایران نیز در سال‌های گذشته از انبار استودیوها، سینماها و آرشیودارهای خصوصی تهیه و به مخازن فیلمخانه ملی ایران منتقل شده است که این آثار بنا به دلایل مختلف چون نگهداری در شرایط نامطلوب، در دسترس نبودن نگاتیو، آسیب جدی پزتیو، عملیات نامناسب لابراتواری در زمان ساخت و نمایش‌های مکرر با آپارات‌های مستعمل دچار تخريب فيزيكی شده‌اند.
طاهری با اشاره به چگونگی ترمیم آثار سینمای ایران، بیان کرد: با امکانات آنالوگ و سنتی نمی‌توان فریم‌های از دست رفته و رنگ‌های اصلی را که به مرور زمان کیفیت اولیه شان را از دست داده‌اند احیا و خط و خش های عميق لایه سطحی ژلاتین را ترمیم کرد.
تخریب و آسیب های وارد شده به این فیلم ها امکان هرگونه بازسازی کامل در لابراتوار آنالوگ را از بین می برد و حداکثر کاری که می توان روی این دسته از فیلم ها انجام داد، شست و شو و غبارزدایی، ترمیم شکستگی دندانه ها و جلوگیری از پیشرفت خشکی و شکنندگی آن ها است.
اما امروزه به کمک فناوری نوین دیجیتال با همه نوپایی‌اش، می‌توان با احیای تصویرهای از دست رفته و صدای نامطلوب آنها و نیز اصلاح رنگ پریدگی فیلم ها به تجربه نوینی از «بازیابی» اسناد دیداری و شنیداری دست زد.
مدیر فیلمخانه ملی همچنین گفت: ترميم فيلم‌های با ارزش سينمايی با استفاده از امكانات ديجيتال چند صباحی است كه توسط موسسه‌ها و بنيادهای مهم و معتبری همچون «آرشيو فيلم بولونيا» (ايتاليا)، «شركت سينمايی پاته» (فرانسه)، «موسسه فيلم بريتانيا»، «آرشيو فيلم دانشگاه يو. سی. ال. ای» و كارگردان نام آوری مثل مارتين اسكورسيزی و بنياد فيلم او دنبال شده و تاكنون نتايج درخشانی داشته است.
وی توضیح داد: فيلمخانه ملی ايران از همان ابتدا بر اين باور بود كه حفظ، مرمت و احيای فيلم‌های قديمی و ارزشمندی كه در گنجينه ملی نگهداری می‌شود كاری بسيار پرهزينه و دقيق و نيازمند دانش، سرمايه و تكنولوژی بسيار پيشرفته است.
به دلیل حجم انبوه اين فيلم‌ها لازم است كه اين دانش و فناوری در دسترس متخصصان همین مرز و بوم باشد و در مدت شش هفت سال گذشته، همواره درصدد بود که به جای ارسال نسخه‌های فیلم‌های آسیب دیده به خارج از کشور برای احیا و بازیابی، معدود افراد اهل فن را تشویق کند که تجهیزات، امکانات و دانش احیای دیجیتال اسناد دیداری و شنیداری را در ایران فراهم کنند.
چند سالی است که این امکانات و دانش فنی آن در ایران فراهم و به مرور کار مرمت دیجیتال فیلم‌های مهمی از تاریخ سینمای ایران انجام شده و تعداد بیشتری در مرحله انجام است.
طاهری در پایان گفت: با بازآفرینی چند اثر ارزشمند سینمای ایران از جمله «اون شب که بارون اومد»، «باد صبا» و «گاو» آرزوی ديرينه فيلمخانه ملی ايران برای مجهز شدن كشور به دانش و فن‌آوری مرمت ديجيتالی به واقعيت پيوسته و اميد است به تدريج با تجهيز بخش خصوصی و كمک‌ها و تسهيلات مالی ويژه به اين بخش بتوان كارشناسان ورزيده و كارآزموده بیشتری در اين عرصه تربیت کرد و به تجهيزات و لوازم پیشرفته اين كار مجهز شد.
فعلا برنامه ای برای نمایش فیلم های نگاتیو نداریم
علی احمدی مدیرعامل موسسه «تصویر شهر» نیز با اشاره به اینکه این موسسه طی برنامه ای در ۲ سال فیلم های قدیمی را به نمایش گذاشت، توضیح داد: موسسه «تصویر شهر» دو سال متوالی در ماه مبارک رمضان طرح اکران فیلم های خاطره انگیز را در پردیس های سینمایی برگزار کرد.
برای اکران فیلم های مورد نظر در طرح «فیلم های خاطره انگیز» با دفاتر پخش فیلم های مورد نظر قرارداد بستیم، قراردادی که کاملا مطابق با فیلم های روز سینمای ایران بود و هیچ تفاوتی با قرارداد فیلم های تازه اکران شده سینمای ایران نداشت.
وی با اشاره به اینکه فیلم های اکران شده در این طرح همه نگاتیو بوده است، توضیح داد: نمایش این فیلم‌ها در سال ۹۲ در پردیس های سینمایی با مشکل چندانی همراه نبود چراکه سینماها هنوز به سیستم دیجیتال تجهیز نشده بودند، اما در سال ۹۳ با تجهیز سینماها به سیستم دیجیتال دیگر امکان نمایش فیلم های نگاتیو وجود نداشت، به همین دلیل مجبور بودیم تا نسخه دی وی دی با کیفیت مناسب و یا نسخه دی وی کم را از دفاتر پخش گرفته و آن را اکران کنیم.
مدیرعامل موسسه «تصویر شهر» تاکید کرد: در سال ۹۲ فیلم هایی چون «اجاره نشین ها» و «هامون» به کارگردانی داریوش مهرجویی در دو پردیس سینمایی ملت و تماشا نمایش داده شد، اما در سال ۹۳ تصمیم گرفته شد تا در ماه مبارک رمضان سه هفته فیلم از کارگردانانی چون ناصر تقوایی، داریوش مهرجویی و زنده یاد علی حاتمی به نمایش درآید.
متاسفانه هیچ کدام از فیلم های زنده یاد علی حاتمی در اختیار هیچ دفتر پخشی نبود به همین دلیل نتوانستیم هفته فیلمی از این کارگردان برگزار کنیم.
مدیرعامل موسسه «تصویر شهر» در پایان تاکید کرد: در حال حاضر با توجه به کیفیت پایین فیلم های ۳۵ میلیمتری دیگر برنامه ای برای نمایش این فیلم ها نداریم.
هرچند تکنولوژی دیجیتال شرایطی را فراهم کرده تا تولیدات سینمایی برای همیشه محفوظ بمانند و نسل های آینده با لذت بیشتری تماشای این آثار را تجربه کنند، اما روند ترمیم و تبدیل این فیلم‌ها به دیجیتال در کشوری مانند ایران که هنوز تکنولوژی و لابراتوآرهای مخصوص دیجیتال را به طور کامل ندارد، بسیار گران تمام می شود و همین امر جریان ترمیم فیلم ها را به شدت کند کرده است. در این میان آنچه از دست می‌رود هم زمان است هم نگاتیوهایی که بخش مهمی از تاریخ و فرهنگ ایران را در خود دارند.
مساله تاسف بار دیگر این است که روند از بین رفتن نسخه های باقیمانده از تاریخ سینمای ایران به دهه های دور برنمی‌گردد و نه تنها دیگر نسخه های قبل از انقلاب آثار خارجی و داخلی در شرایط نامساعدی هستند بلکه آثاری از دهه ۶۰، ۷۰ و حتی ۸۰ هم مبتلابه این مشکلات هستند و حال باید دید این مساله کی جزو اولویت‌های سینمای ایران و مدیریت آن قرار می‌گیرد.
اما در این بین این سوال پیش می‌آید که اوضاع نگهداری آثار قدیمی سینمای ایران چگونه است؟ نگاتیوهایی که اگر به خوبی از آنها محافظت نشود بخشی از تاریخ سینمای ایران نیز با از بین رفتن آنها از بین می‌رود؛ اتفاقی که ممکن است تا امروز برای تعدادی از فیلم ها رخ داده باشد.
اهمیت حفاظت و نگهداری آثار سینمایی به خصوص در حوزه ۳۵ میلیمتری سبب شد با تعدادی از سینماگران و مسئولان سینمایی درباره وضعیت فیلم های ۳۵ میلیمتری سینمای ایران و شرایط ترمیم و دیجیتال‌سازی آنها گفتگو کنیم، چکیده این گفتگوها به صورت یک گزارش در اختیار مخاطبان و علاقه مندان به سینما قرار گرفته است.
در این گزارش با لادن طاهری مدیر فیلمخانه ملی، امیرحسین علم الهدی دبیر شورای سیاستگذاری سینمای «هنر و تجربه»، کیوان کثیریان مدیر سینما تک خانه هنرمندان، مناف یحیی پور معاون تولید کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و علی احمدی مدیرعامل موسسه «تصویر شهر» گفتگو کردیم.
البته تلاش بسیاری برای مطلع شدن از وضعیت نگهداری و ترمیم آثار در آرشیو صدا و سیما داشتیم که تنها نهادی که مدیریت مربوطه آن در طول پیگیری‌ها پاسخی به این درخواست نداد، رسانه ملی بود.
از آنجا که بخش مهم و تاثیرگذاری از تولیدات سینمای ایران در دست آرشیو صدا و سیما است پیگیری های ما برای مشخص شدن تعداد آثار و نحوه نگهداری و ترمیم آنها ادامه دارد.
تاریخ سینمای ایران در خطر است
کیوان کثیریان مدیر «سینما تک» خانه هنرمندان با اشاره به مشکلاتی که این مرکز برای اکران برخی از فیلم های تاریخ سینمای ایران با آن مواجه است گفت: به تازگی فیلم «یک بار برای همیشه» به کارگردانی سیروس الوند را به نمایش گذاشتیم، این فیلم هر چند برای ۲۰ سال پیش است اما کیفیت آن اصلا خوب نبود و سیروس الوند هم از اینکه از این فیلم به خوبی نگهداری نمی شود بسیار ناراحت است.
جالب است بدانید همین چند ماه پیش فیلم سینمایی «بهترین سال های زندگی ما» به کارگردانی ویلیام وایلر را نمایش دادیم که این فیلم هرچند برای بیش از ۷۰ سال پیش بود اما از کیفیت بسیار خوبی برخوردار بود.
وی با بیان این که فیلم‌های تاریخ سینمای ایران تکرارپذیر نیستند و باید از آنها مراقبت شود، توضیح داد: اگر فیلم های تاریخ سینمای ایران نابود شود دیگر نمی توان آنها را تکرار کرد و بخشی از تاریخ کشورمان با آنها از بین می‌رود.
در این میان فیلمخانه ملی که وظیفه حفظ و نگهداری از این آثار را دارد باید به سمتی برود که تمام فیلم های تاریخ سینمای ایران را که در حال حاضر به صورت نگاتیو موجود است، بهینه سازی کند و با استفاده از امکانات جدید دیجیتال، این فیلم ها را ترمیم کرده و برای نسل های بعد و تاریخ سینما نگه دارد.
در حال حاضر آثار تاریخ سینمای ما از جمله مستند و سینمایی یا با کیفیت بسیار بدی وجود دارند و یا کاملا از بین رفته اند و دیگر وجود خارجی ندارند.
به گفته وی، در چنین شرایطی باید بودجه مناسبی تعریف شود تا نهادهایی مانند فیلمخانه ملی بتوانند با شرکت هایی که در حال حاضر توانایی ترمیم فیلم ها را دارند و به صورت حرفه ای در این زمینه کار می کنند، همکاری کنند.
«جام حسن لو» بعد از ۴۰ سال دوباره ساخته شد
این منتقد سینما بیان کرد: حتی بخشی از این مساله شامل آرشیو صدا و سیما هم می شود، در این بخش نیز وضعیت فیلم ها به گونه ای است که هیچ دسترسی به آنها نداریم.
به عنوان مثال مدتی پیش فیلم «جام حسن لو» به کارگردانی محمدرضا اصلانی را نمایش دادیم، برای نمایش این فیلم و با توجه به اینکه هیچ نسخه ای از این فیلم در آرشیو صدا و سیما وجود نداشت، محمدرضا اصلانی مجبور شد تا این فیلم را بعد از گذشت ۴۰ سال دوباره بسازد.
در واقع این فیلم در حال حاضر ۲ نسخه دارد یک نسخه برای سال ۵۳ است که نمی دانیم کجا است ،و اگر در صدا و سیما وجود دارد کیفیت آن چگونه است، و یک نسخه نیز برای سال ۹۳.
وی تاکید کرد: از جمله فیلم های تاریخ سینمای ایران که تا امروز ترمیم شده و قابلیت استفاده دوباره دارد می توان به «اون شب که بارون اومد» به کارگردانی کامران شیردل و «گاو» به کارگردانی داریوش مهرجویی اشاره کرد، کیفیت این آثار بسیار خوب شده و می توان ادعا کرد که این فیلم ها برای همیشه در تاریخ سینمای ایران باقی می مانند.
کثیریان با تاکید بر اینکه نگاتیوها نیازمند نگهداری مناسب است و درغیر این صورت فاسد شده و به طور کامل از بین می رود، عنوان کرد: نگهداری نگاتیو بسیار سخت است و شاید نسخه بسیاری از فیلم ها در فیلمخانه وجود دارد اما فکر می کنم درصد بالایی از آثار موجود خراب و فاسد شده است، به همین دلیل همه این فیلم ها باید به نسخه دیجیتال تبدیل شود تا ماندگار شود.
وی ادامه داد: بسیاری از فیلم های موجود را نمی توان در سینما تک خانه هنرمندان نشان داد چون نسخه های بسیار بدی از آنها وجود دارد و بسیاری از فیلم ها را نمی توان نشان داد چون هیچ نسخه ای از آنها وجود ندارد.
به عنوان مثال چندی پیش می خواستیم یک فیلم از یکی از کارگردانان مطرح کشور نشان دهیم که حتی خود کارگردان نیز هیچ نسخه ای از آن نداشت، زمانی که توانستیم فیلم را در فیلمخانه پیدا کنیم، بعد از تبدیل کردن آن فهمیدیم که باند صدای فیلم از بین رفته است و فیلم بدون صدا بود.
در واقع این فیلم دیگر وجود ندارد و تمام شده است. این درحالی است که فیلم مورد نظر بعد از انقلاب تولید شده است و حالا فکر کنید که فیلم های قبل از انقلاب در چه شرایطی قرار دارد.
مدیر سینما تک خانه هنرمندان ایران با تاکید بر اینکه اصلاح و ترمیم فیلم ها در تمام دنیا انجام می‌گیرد، گفت: چندی پیش «سفر به ماه» را به کارگردانی ژرژ ملیس ،که از اولین فیلم های تاریخ سینمای جهان است، با کیفیت بسیار خوب نمایش دادیم ولی در قیاس با آثار ایرانی باید بگویم واقعا ناراحت‌کننده است که بسیاری از فیلم های ما که عمرشان به ۲۵ سال هم نمی رسد.
از کیفیت بسیار پایینی برخوردارند و در معرض نابودی هستند، آن وقت فیلم های خارجی که برای پیش از ۱۰۰ سال پیش است با کیفیت بسیار خوب در دسترس مردم است.
کثیریان با اشاره به همکاری فیلمخانه ملی برای در اختیار قرار دادن فیلم های مورد نیاز سینما تک خانه هنرمندان گفت: مدیریت فیلمخانه ملی هر زمان که به فیلمی نیازمند بودیم با ما همکاری کرد و فیلم مورد نظر را در اختیار ما گذاشت، اما مشکل اصلی این است که هزینه این که بتوان یک فیلم را نمایش داد حتی در حد تله کردن بسیار بالا است.
در واقع پروسه رسیدن به دی وی دی یک فیلم قدیمی بسیار سخت است، البته برخی از فیلم ها دی وی دی شده است، اما نمی توان گفت کیفیت این فیلم ها مناسب است، این را هم باید بگویم که تعداد فیلم ها در فیلمخانه ملی بسیار زیاد است و بودجه برای ترمیم آن بسیار کم.
کمبود بودجه سینمای ایران برای ترمیم آثار نگاتیو
امیرحسین علم‌الهدی دبیر شورای سیاستگذاری سینمای «هنر و تجربه» نیز درباره آثاری که قصد دارند از تاریخ سینمای ایران در گروه به نمایش درآورند و مشکلات آن گفت: بحث کیفیت در سینمای ایران بحثی است که در رده های آخر به آن توجه می شود، به‌خصوص نگهداری و ترمیم فیلم‌های قدیمی که عمدتا فیلمخانه ملی ایران و آرشیو صدا و سیما به دلیل شرح وظایف مصوب خود در این حوزه ورود پیدا کرده اند.
این مدیر سینمایی با اشاره به اینکه سینمای ایران با کمبود بودجه برای ترمیم نگاتیوهای قدیمی فیلم های سینمایی مواجه است، بیان کرد: در چند سال گذشته تنها دو فیلم «اون شب که بارون اومد» به کارگردانی کامران شیردل و «گاو» به کارگردانی داریوش مهرجویی دیجیتال شده و روی نگاتیو های این فیلم ها کار ترمیمی انجام شده است.
به گفته وی، در حال حاضر تنها یک شرکت می تواند چنین خدماتی را ارائه دهد که آن هم در بخش خصوصی است، همین مساله نشان می دهد که سینمای ایران در زمینه ترمیم فیلم ها نه تنها با کمبود منابع مالی مواجه است، بلکه کمبود زیر ساخت هم دارد.
وی با اشاره به اینکه یکی از مشکلات سینمای «هنر و تجربه» این است که تعدادی از فیلم هایی که می خواهد اکران کند با کیفیت خوب در دسترس نیست، ادامه داد: همین مساله سبب شده است تا سینمای «هنر و تجربه» برای نمایش فیلم های ارزشمند چاره ای نداشته باشد جز اینکه به حداقل کیفیت از یک اثر که بتوان آن را روی پرده برد هم قناعت کند.
به هر حال امیدوارم فیلمخانه ملی بتواند فیلم‌های ارزشمند را به صورت کاملا حرفه ای ترمیم و نگاتیوهایی را که از بین رفته است دوباره بازسازی کند تا امکان نمایش دوباره آن فراهم شود.
«در مسلخ عشق» تبریزی باند صدا ندارد
دبیر شورای سیاستگذاری گروه «هنر و تجربه» بیان کرد: به عنوان مثال مدتی به دنبال نسخه ای از فیلم سینمایی «در مسلخ عشق» کمال تبریزی بودیم که متاسفانه هیچ نسخه ای از این فیلم برای نمایش پیدا نکردیم.
به ما گفته شد که نگاتیوهای فیلم موجود است اما باندهای صدا مفقود شده است، بی شک چنین فیلمی قابل نمایش نیست، چرا که اگر قرار باشد فیلمی روی پرده سینما برود باید به کیفیت آن متعهد بود، ولی متاسفانه با وجود همه زحماتی که فیلمخانه ملی ایران می کشد و با توجه به منابع موجود با مشکل تامین فیلم‌های قدیمی با کیفیت برای پرده سینما مواجه هستیم.
امیدوارم تلاش فیلمخانه ملی با توجه به هزینه بالای ترمیم فیلم های نگاتیو به نتیجه برسد و البته نباید فراموش کرد که ترمیم فیلم های تاریخ سینمای ایران نیازمند یک عزم ملی است.
علم الهدی با اشاره به اینکه بخشی از فیلم ها به دلیل نبود کیفیت مناسب امکان نمایش ندارد، توضیح داد: این نوع از فیلم ها باید مراحل فنی و دیجیتالی را پشت سر بگذارند تا امکان نمایش داشته باشند.
وی در پایان صحبت‌هایش با مهر تاکید کرد: گروه سینمایی «هنر و تجربه» برای نمایش فیلم های قدیمی با مالک فیلم قرارداد می بندد. البته باید فیلم مورد نظر کیفیت مناسب برای نمایش داشته باشد، در غیر این صورت نمی توانیم فیلمی را نمایش دهیم.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ترمیم فیلم ها را انجام می‌دهد
مناف یحیی پور معاون تولید کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز گفت: عمده تولیدات کانون پرورش فکری به همان شکل نگاتیو در فضایی در حد امکانات کانون آرشیو شده است، امکاناتی که سعی شده در حد مناسبی باشد تا فیلم ها آسیب نبیند.
وی با تاکید بر اینکه از سال گذشته طرحی به تصویب رسید که شامل ترمیم و تبدیل نسخه های نگاتیو به نسخه های دیجیتال بود که به دلیل مشکلات مالی دیرتر به مرحله اجرا رسید، توضیح داد: در حال حاضر طرح ترمیم فیلم های کانون شروع شده اما به دلیل هزینه بالای این کار، یک جا نمی توانیم ترمیم فیلم ها را انجام دهیم و مجبور هستیم که به تدریج این کار را پیش بریم.
در همین راستا در برنامه هر ساله کانون پرورش فکری کودک و نوجوان ترمیم تعدادی از آثار در نظر گرفته شده است تا بتوانیم بعد از گذشت چند سال آرشیو مناسبی از آثار کانون پرورش فکری کودک و نوجوان داشته باشیم.
تا امروز ترمیم تعدادی از فیلم های سینمایی را آغاز کردیم و نزدیک به ۵ فیلم به زودی آماده می شود، در کنار آن نیز ترمیم تعدادی از فیلم های کوتاه آغاز شده است، اما برای سال آینده در تلاش هستیم تا تعداد بیشتری از فیلم ها را ترمیم کنیم.
در این پروسه تمامی آثار کانون پرورش فکری ترمیم می شود و هیچ فرقی نمی کند که این آثار قبل و یا بعد از انقلاب اسلامی ساخته شده باشد.
وی توضیح داد: با توجه به اینکه مالکیت فیلم های کانون برای خود این نهاد است، ترجیح می دهیم که ترمیم آثار نیز با بودجه کانون انجام شود، تا برای برنامه ریزی نمایش آن با مشکلی مواجهه نشویم. البته با سازمان سینمایی و بنیاد سینمایی فارابی مذاکراتی داشتیم که امیدوارم در این زمینه همکاری هایی صورت گیرد.
یحیی پور با اشاره به همکاری با مراکز مختلف برای نمایش فیلم های کانون پرورش فکری بیان کرد: هر زمان هر کدام از نهادهای مختلف بخواهند فیلم های کانون در اختیار آنها قرار می گیرد تا آثار برای علاقه مندان به نمایش گذارند.
وضعیت آثار در فیلمخانه ملی ایران
لادن طاهری مدیر فیلمخانه ملی ایران نیز درباره آرشیو فیلمخانه و شرایط آثار موجود در این مرکز گفت: از عمر بسیاری از اسناد دیداری و شنیداری آرشیو فیلمخانه ملی ایران بیش از یکصد سال می‌گذرد و به جز فیلم‌هایی که در چند سال اخیر در آرشیو فیلمخانه ملی ایران حفظ و نگهداری شده، آنچه مربوط به بیش از ۱۰۰ سال گذشته است، فیلم‌هایی است که روی نوار سلولوئید ثبت و ضبط شده‌اند.
نوارهای سلولوئید به دلیل ماهیت شیمیایی آسیب پذیر، اگر در شرایط درست نگهداری نشوند در اثر فعل و انفعالات شيميايی و تأثیر انواع قارچ‌ها و باکتری‌ها تجزيه شده، دچار رنگ‌پریدگی و خسارت‌های بی شمار دیگر می شوند.
وی ادامه داد: غالب فیلم‌های فیلمخانه ملی ایران نیز در سال‌های گذشته از انبار استودیوها، سینماها و آرشیودارهای خصوصی تهیه و به مخازن فیلمخانه ملی ایران منتقل شده است که این آثار بنا به دلایل مختلف چون نگهداری در شرایط نامطلوب، در دسترس نبودن نگاتیو، آسیب جدی پزتیو، عملیات نامناسب لابراتواری در زمان ساخت و نمایش‌های مکرر با آپارات‌های مستعمل دچار تخريب فيزيكی شده‌اند.
طاهری با اشاره به چگونگی ترمیم آثار سینمای ایران، بیان کرد: با امکانات آنالوگ و سنتی نمی‌توان فریم‌های از دست رفته و رنگ‌های اصلی را که به مرور زمان کیفیت اولیه شان را از دست داده‌اند احیا و خط و خش های عميق لایه سطحی ژلاتین را ترمیم کرد.
تخریب و آسیب های وارد شده به این فیلم ها امکان هرگونه بازسازی کامل در لابراتوار آنالوگ را از بین می برد و حداکثر کاری که می توان روی این دسته از فیلم ها انجام داد، شست و شو و غبارزدایی، ترمیم شکستگی دندانه ها و جلوگیری از پیشرفت خشکی و شکنندگی آن ها است.
اما امروزه به کمک فناوری نوین دیجیتال با همه نوپایی‌اش، می‌توان با احیای تصویرهای از دست رفته و صدای نامطلوب آنها و نیز اصلاح رنگ پریدگی فیلم ها به تجربه نوینی از «بازیابی» اسناد دیداری و شنیداری دست زد.
مدیر فیلمخانه ملی همچنین گفت: ترميم فيلم‌های با ارزش سينمايی با استفاده از امكانات ديجيتال چند صباحی است كه توسط موسسه‌ها و بنيادهای مهم و معتبری همچون «آرشيو فيلم بولونيا» (ايتاليا)، «شركت سينمايی پاته» (فرانسه)، «موسسه فيلم بريتانيا»، «آرشيو فيلم دانشگاه يو. سی. ال. ای» و كارگردان نام آوری مثل مارتين اسكورسيزی و بنياد فيلم او دنبال شده و تاكنون نتايج درخشانی داشته است.
به دلیل حجم انبوه اين فيلم‌ها لازم است كه اين دانش و فناوری در دسترس متخصصان همین مرز و بوم باشد و در مدت شش هفت سال گذشته، همواره درصدد بود که به جای ارسال نسخه‌های فیلم‌های آسیب دیده به خارج از کشور برای احیا و بازیابی، معدود افراد اهل فن را تشویق کند که تجهیزات، امکانات و دانش احیای دیجیتال اسناد دیداری و شنیداری را در ایران فراهم کنند.
چند سالی است که این امکانات و دانش فنی آن در ایران فراهم و به مرور کار مرمت دیجیتال فیلم‌های مهمی از تاریخ سینمای ایران انجام شده و تعداد بیشتری در مرحله انجام است.
طاهری در پایان گفت: با بازآفرینی چند اثر ارزشمند سینمای ایران از جمله «اون شب که بارون اومد»، «باد صبا» و «گاو» آرزوی ديرينه فيلمخانه ملی ايران برای مجهز شدن كشور به دانش و فن‌آوری مرمت ديجيتالی به واقعيت پيوسته و اميد است به تدريج با تجهيز بخش خصوصی و كمک‌ها و تسهيلات مالی ويژه به اين بخش بتوان كارشناسان ورزيده و كارآزموده بیشتری در اين عرصه تربیت کرد و به تجهيزات و لوازم پیشرفته اين كار مجهز شد.
فعلا برنامه ای برای نمایش فیلم های نگاتیو نداریم
علی احمدی مدیرعامل موسسه «تصویر شهر» نیز با اشاره به اینکه این موسسه طی برنامه ای در ۲ سال فیلم های قدیمی را به نمایش گذاشت، توضیح داد: موسسه «تصویر شهر» دو سال متوالی در ماه مبارک رمضان طرح اکران فیلم های خاطره انگیز را در پردیس های سینمایی برگزار کرد.
برای اکران فیلم های مورد نظر در طرح «فیلم های خاطره انگیز» با دفاتر پخش فیلم های مورد نظر قرارداد بستیم، قراردادی که کاملا مطابق با فیلم های روز سینمای ایران بود و هیچ تفاوتی با قرارداد فیلم های تازه اکران شده سینمای ایران نداشت.
وی با اشاره به اینکه فیلم های اکران شده در این طرح همه نگاتیو بوده است، توضیح داد: نمایش این فیلم‌ها در سال ۹۲ در پردیس های سینمایی با مشکل چندانی همراه نبود چراکه سینماها هنوز به سیستم دیجیتال تجهیز نشده بودند، اما در سال ۹۳ با تجهیز سینماها به سیستم دیجیتال دیگر امکان نمایش فیلم های نگاتیو وجود نداشت، به همین دلیل مجبور بودیم تا نسخه دی وی دی با کیفیت مناسب و یا نسخه دی وی کم را از دفاتر پخش گرفته و آن را اکران کنیم.
مدیرعامل موسسه «تصویر شهر» تاکید کرد: در سال ۹۲ فیلم هایی چون «اجاره نشین ها» و «هامون» به کارگردانی داریوش مهرجویی در دو پردیس سینمایی ملت و تماشا نمایش داده شد، اما در سال ۹۳ تصمیم گرفته شد تا در ماه مبارک رمضان سه هفته فیلم از کارگردانانی چون ناصر تقوایی، داریوش مهرجویی و زنده یاد علی حاتمی به نمایش درآید.
متاسفانه هیچ کدام از فیلم های زنده یاد علی حاتمی در اختیار هیچ دفتر پخشی نبود به همین دلیل نتوانستیم هفته فیلمی از این کارگردان برگزار کنیم.
مدیرعامل موسسه «تصویر شهر» در پایان تاکید کرد: در حال حاضر با توجه به کیفیت پایین فیلم های ۳۵ میلیمتری دیگر برنامه ای برای نمایش این فیلم ها نداریم.
هرچند تکنولوژی دیجیتال شرایطی را فراهم کرده تا تولیدات سینمایی برای همیشه محفوظ بمانند و نسل های آینده با لذت بیشتری تماشای این آثار را تجربه کنند، اما روند ترمیم و تبدیل این فیلم‌ها به دیجیتال در کشوری مانند ایران که هنوز تکنولوژی و لابراتوآرهای مخصوص دیجیتال را به طور کامل ندارد، بسیار گران تمام می شود و همین امر جریان ترمیم فیلم ها را به شدت کند کرده است. در این میان آنچه از دست می‌رود هم زمان است هم نگاتیوهایی که بخش مهمی از تاریخ و فرهنگ ایران را در خود دارند.
مساله تاسف بار دیگر این است که روند از بین رفتن نسخه های باقیمانده از تاریخ سینمای ایران به دهه های دور برنمی‌گردد و نه تنها دیگر نسخه های قبل از انقلاب آثار خارجی و داخلی در شرایط نامساعدی هستند بلکه آثاری از دهه ۶۰، ۷۰ و حتی ۸۰ هم مبتلابه این مشکلات هستند و حال باید دید این مساله کی جزو اولویت‌های سینمای ایران و مدیریت آن قرار می‌گیرد.
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
ارسال نظر