سمفونی نهم بتهوون برای هر ایرانی (۲)

ماهنامه تجربه - سما بابایی: اركستر سمفونیك تهران دوباره احیا شد. دوباره با «علی رهبری»، حاشیه ها اما از همان ابتدا شروع شد كه البته اهمیت چندانی ندارد. برای رهبری ندارد و حتی برای كسانی كه امید دارند این اركستر بتواند بار دیگر به فعالیت هایش برسد. به هر روی اینجا ایران است، سرزمینی با تمامی مختصات خاص خودش.

اینها نیست كه نگران كننده است؛ نگرانی برای بعد از این است. برای اینكه اركستر سمفونیك تهران، می تواند همچنان با همین شور و حرارتی كه كارش را آغاز كرده، ادامه دهد؟ می تواند رهرویی داشته باشد آهسته و پیوسته؟

این سوالی است كه این روزها ذهن خیلی ها را به خودش درگیر كرده است. اركستر می خواهد هر دو هفته یك بار برنامه داشته باشد. كنسرت بگذارد و رهبرش هم یك شعار برای آن گذاشته است: «سمفونی نهم بتهوون برای همه»، این عجیب نیست؛ در تمام دنیا اركسترهای سمفونیك همین وضعیت را دارند؛ اما واقعا وزارت ارشاد، حاضر است چنین هزینه ای را تامین كند؟ حالا دولت تدبیر و امید است و معاون هنریش، سال ها به عنوان مدیر مركز موسیقی فعالیت كرده؛ اما تمام دولت ها چنین انگیزه ای دارند؟


اینها سوالاتی است كه نمی شود حالا به آن پاسخ داد. باید منتظر ماند و دید كه چه اتفاقی رخ خواهد داد. رهبری كه بسیار امیدوار است. مسئولان ارشاد هم،‌حتی رسانه ها كه خودشان یك پای قوی این جریان بودند و اصرارها و پیگیری هایشان به طور حتم در احیای دوباره اركستر نقش مهمی داشت؛ پس بهتر است ما هم امیدوار باشیم به اینكه چه اتفاقی رخ خواهد داد.

آیا اركستر سمفونیك تهران، حالا با این رهبر بین المللی اش می تواند همه آن سال های تعطیلی و حضورِ پر رخوت را جبران كند یا خیر؟ رهبری ایده های بسیاری دارد. قرار است اركستر سه مایستر داشته باشد، نوازندگان برتر ایرانی كه حالا در دنیا و در سرزمین های مختلف هستند، به عنوان نوازنده سولو استفاده شوند.

از رهبران و نوازندگان بین المللی و غیر ایرانی بهره بگیرد. حتی رویای بزرگتری در سر دارد؛ اینكه موسیقی سمفونیك، در ایران بتواند به موسیقی مردم بدل شود. مردم باخ و بتهوون و موتسارت گوش كنند؛ همانطور كه اثر فلان خواننده پاپ را گوش می دهند.

علی رهبری می گوید همین اركستر سمفونیكی كه بسیاری كارش را تمام شده می دانند، می تواند در ترازهای جهانی مطرح شود. حالا بی قضاوت، فقط باید منتظر ماند و سرنوشت اركستری كه حكایت چشمی پر آب است را دید.

خب برسیم به بخشی که بار دیگر به شما مربوط است. ما اواخر سال گذشته، اجرایی از این ارکستر دیدیم که اجرایی قوی از سمفونی نهم بود؛ اما به هر حال برنامه در یکسری تمرینات فشرده برگزار شد، از نظر فنی، فکر می کنید که این ارکستر قدرت پیاده کرده تمامی ایده های شما را داشته باشد؛ یعنی نوازندگان از نظر فنی و روحی می توانند با شما هماهنگ باشند؟

- حتما می توانند. من اگر به چنین چیزی اعتقاد نداشتم که اصلا به ایران نمی آمد. من برای همین امید است که تمام برنامه های خودم را در خارج از کشور تعطیل کردم، چون دلم می خواست ارکستر سمفونیک تهران که از جمله قدیمی ترین ارکسترهای دنیا است، بتواند همچنان به فعالیت های خود ادامه دهد و میان ارکسترهای دنیا حرفی برای گفتن داشته باشد.


یعنی حضورتان در ایران به همین دلیل است و حاضر هستید تمامی مشکلات احتمالی که در ایران وجود دارد را برای رسیدن به این هدف دنبال کنید؟

- بله؛ اگر جز این بود برای چه باید به ایران می آمدم؟ اگر چنین هدفی نداشتم، این کشور و رهبری این ارکستر، هیچ چیزی برای من ندارد که در دیگر کشورها وجود نداشته باشد؛ البته که من به رهبری ارکستر سمفونیک تهران افتخار می کنم اما بیشتر از هر چیز به این خاطر که اینجا کشور من است؛ نه اینکه ارکستری که وجود دارد، در سطح ارکسترهای بزرگ دنیا باشد. ضمن آنکه من ۴۰ سال پیش نیز رهبری همین ارکستر را برعهده داشتم؛ از آن طرف پولی که برای رهبری ارکستر در ایران به من می دهند نیز آنقدر زیاد نیست که من صرفا به خاطر انگیزه های مالی به ایران بیایم.

اتفاقا این نوازندگان، یکی از بزرگترین انگیزه های من برای آمدن و ماندن در ایران هستند. جالب است بدانید ۳۰ نفر از همین نوازندگان، چند سال قبل به خرج خودشان به استانبول آمدند تا برای مدت دو هفته من با آنان کار کنم؛ نه پای ضبط آلبومی در میانه بود و نه اجرای کنسرتی؛ اما آنان به هزینه خودشان آمده بودند تا با هم کار کنیم. در عرض دو هفته هم چنان پیشرفتی کردند که برای نوازندگان ترک، بسیار تعجب آور بود. در حال حاضر تقریبا تمامی آنان در این ارکستر حضور دارند.

اما برنامه ای که برای ۶ ماه نخست تدارک دیده اید؛ در واقع برنامه نهایی شما که نیست؟ می شود آن را آمادگی پیش از مسابقه دانست؟

- بله؛ البته ما همیشه در حال آمادگی پیش از مسابقه هستیم. اصلا ماهیت شغل ما همین است. من در حال حاضر به مدت ۳۵ سال است که ارکستر فیلارمونیک اسلواکی را رهبری می کنم اما مطمئن هستم که اگر یک بار - فقط یک بار - برنامه من مناسب نباشد و درست و اصولی برگزار نشود، دیگر دعوت نخواهم شد. مثل شغل های دیگر نیست که بعد از گرفتن مدرک، به کارشان برسند و حالا دیگر نتیجه هم چندان اهمیتی برایشان نداشته باشد.


اما لااقل در ایران، این قاعده صدق نمی کند. ما نوازندگان و رهبرانی داشته ایم که سال ها در پست خودشان مانده اند؛ حال چه خوب نواخته - رهبری کرده باشند و چه بد؟

- خب این یکی از مهمترین مشکلات ارکستر سمفونیک تهران است. من خودم هم اینجا قرارداد موقت دارم؛ به نوازندگان هم گفته ام تا زمانی که خوب بنوازند، منظم باشند و در راستای اهداف ارکستر فعالیت کنند، در خدمت شان خواهم بود؛ در غیرت این صورت نوازنده ایرانی دیگری جای او را خواهد گرفت. می دانم که در ایران نوازندگان بسیار با استعدادی هستند که آرزوی حضور در ارکستر سمفونیک را دارند؛ حال چرا باید صندلی توسط کسی اشغال شود که انگیزه کافی برای این ماجرا ندارد؟

الان هم گویا نوازندگان نسبت به کنسرت سال گذشته تغییرات بسیاری کرده اند.

- خدا را شکر می کنم که این اتفاق افتاده است، چون در گذشته چنین امکانی وجود نداشت. متاسفم بگویم که ارکستر در گذشته دارای مافیایی بود که به هیچ کس اجازه نمی داد وارد آن شود.

وجود سه کنسرت مایستر - ارسلان کامکار، پدرام فریوسفی و بردیا کیارس - دلیل خاصی دارد؟

- به نظر من گروه ویولون دوم همان اندازه اهمیت دارد که ویولن اول. در روسیه و ترکیه چنین مسئله ای سابقه دارد و این تصمیمی نیست که من بی هیچ آگاهی گرفته باشم. در واقع ارکستر مایسترها، جایشان را به گونه ای عوض می کنند که یکی شان در برخی قطعات بیفتد به لیدر ویولون دوم ها تا گروه ویولون دوم احساس نکند که درجه دوم است. این مسئله ای بسیار مهم از نظر من است؛ اما مهمتر از آن، این است که موزیسینی چون «ارسلان کامکار» قبول کرده است که در برخی قطعات ویولون دوم باشد.

اما شما برنامه ای برای حضور نوازندگان خارجی دارید که خب قطعا آنان هم باید ارکستر مایستر باشند.

- نوازندگان خارجی تا زمانی که ما نیاز نداشته باشیم به ارکستر اضافه نخواهند شد. برای مثال ما هم اکنون نیازی به نوازنده فلوت نداریم و به همین خاطر از حضور هیچ نوازنده خارجی استفاده نخواهیم کرد. نوازنده ابوا هم گویا مشکلش حل شده و هم اکنون کسی در ارکستر است که بسیار خوب می نوازد؛ اما تاکنون فرصت حضور در ارکستر را نداشته است، به هر حال هم اکنون از پنج نوازنده ایرانی ساکن اروپا برای اجرا به ایران دعوت کرده ام چون فکر می کنم آنها هم حق دارند در کشور خودشان فعالیت موسیقایی انجام دهند.

این نوازنده ها در ایران خواهند ماند یا به شکل مقطعی در برنامه ها حضور خواهند داشت؟

- احتمال دارد که در ارکستر بمانند. ما تمام سعی خودمان را می کنیم تا از وجود هنرمندان مختلف برای نوازندگی و همچنین رهبری ارکستر بهره ببریم تا ارکستر تجربه های بیشتری به دست بیاورد. متاسفانه در گذشته هم این تصور اشتباه وجود داشت که نوازندگان ارکستر حتما باید از نوازندگان داخلی باشند؛ اما پیش از هر چیز باید به کیفیت نوازنده توجه کرد. درباره رهبر ارکستر نیز این تفکر صادق است.

متاسفانه برخی ها فکر می کنند که اگر رهبر ارکستر از خارج به ایران بیاید به ارکستر لطمه می زند در حالی که درهای ارکستر سمفونیک باید به روی همه باز باشد. ما باید جستجو کنیم و رهبران خوب دنیا را پیدا و از آنها دعوت به همکاری کنیم. به همین خاطر است که من می خواهم چند سولیست برای اجرای کنسرتو چایکفسکی به ایران دعوت کنیم و همچنین قصد جذب یک نوازنده پیانوی خارجی هم داریم. به هر حال ارکستر ضعیف رهبر قوی می خواهد اما ارکستر قوی برایش تفاوتی ندارد که رهبرش قوی یا ضعیف باشد؛ چرا که نوازندگان چنین ارکسترهایی با بهترین کیفیت می نوازند.


و خب این هم هزینه بسیاری می طلبد؟

- معلوم است.

متاسفم که این مسئله را مجبورم بار دیگر تاکید کنم؛ با وجود آنکه این مسئله به شرح وظایف شما مربوط نیست؛ اما به هر روی مشکلات مالی ممکن است مانع برآورده شدن بسیاری از ایده های شما بشود؛ اتفاقی که امکان آن بسیار محتمل است.

- ما زیر دست بنیاد رودکی هستیم و مطمئن هستم که آقای جمالی ما را در رسیدن به هدف هایمان کمک خواهند کرد. ایشان و آقای مرادخانی و همچنین آقای وزیر بزرگترین شانس های من هستند. اتفاقا در همین مدت کوتاه به اندازه ای با تمپوی من پیش آمده اند که گاهی می ترسم، نکند واقعیت نداشته باشد. (خنده)

قضیه رهبران مهمان به چه شکل خواهد شد؟ فکر می کنید حضور رهبر مهمان چه دستاوردهایی خواهد داشت و چرا در این ۶ ماه نخست از حضور آنان استفاده ای نمی شود؟

- این ۶ ماه ارکستر چنان گرفتاری هایی دارد که اگر هر رهبر مهمانی بخواهد در آن حضور داشته باشد با مشکلات فراوانی روبرو خواهد شد. برای مثال در این دو ماه ما مشکلات و حاشیه هایی داشتیم که در هیچ کجای دنیا رخ نمی دهد. شما کدام ارکستری در جهان سراغ دارید که یک روز بعد از اجرای کنسرت، یکی از نوازندگان نامه ای جمع آوری کند علیه ارکستر؟ کدام نوازنده ای در جهان است که به خاطر یک انتقاد ساده مصاحبه ای تند و تیز می کند و هر چه می خواهد را بیان می کند؟ البته اینها بخشی از خصوصیات ایرانی هاست که من خیلی خوب با آنها آشنا هستم.

درست است که در این سال ها چندان در ایران نبوده ام اما در همین کشور بزرگ شده و همین خون در رگ هایم است؛ طبیعی است که با این اخلاقیات آشنا هستم و راه هایی برای مقابله با آن دارم. همه اینها باعث می شد که ما اگر از رهبر مهمان استفاده کنیم؛ نه تنها سودی برای ارکستر نداشته باشد که بدتر آبرو و اعتبار ارکستر از میان برود. از آن طرف من تصمیم دارم در این ۶ ماه سطح ارکستر را بالا ببرم؛ ضمن آنکه مسئولان فرهنگی هم اصرار داشتند تا من حضور پررنگ تری در ارکستر داشته باشم و برنامه های بیشتری را رهبری کنم.

فعالیت های بین المللی تان چه خواهد شد؟

- آقای مرادخانی، خودشان به این مسئله اشاره کردند که فعالیت هایی که من در عرصه بین المللی انجام می دهم، برایشان اهمیت بسیاری دارد. خودم هم فکر می کنم بعد از ۴۰ سال رهبری ارکستر در نقاط مختلف دنیا، حیف است که تمام فعالیت هایم را متوقف کنم. به نظر من ایده آل زمانی رخ خواهد داد که ارکستر اصلا رهبر دائمی نداشته باشد و رهبران تراز اول جهان، مدام بیایند و بروند؛ مثل همان اتفاقی که در ارکستر فیلارمونیک وین رخ می دهد.

نوازندگانی که مدام به حضور رهبری نیاز داشته باشند که آنها را کنترل کند، به طور حتم نمی توانند نوازندگان موفقی باشند. درست است که من مدیر هنری هستم اما قرار نیست مبصر باشم. یک مدیر هنری می تواند در چند کشور مختلف دنیا حضور داشته باشد. من خودم همکاران بسیاری دارم که در کشورهای مختلف از فرانسه تا انگلیس یا کشوری در آسیا حضور دارند.


شما هم چنین تجربه ای داشته اید؟

- نه، همیشه تنها یکی دو جا کار کرده ام اما معتقدم ارکستر باید عادت کند که با رهبران مختلف بنوازد؛ حتی به جایی برسد که اگر قبل از کنسرت، یک رهبری مریض شد، رهبر دیگر بتواند رهبری کند و ارکستر مشکلی نداشته باشد.

ولی در ایران رهبر ارکستر چندانی نداریم.

- این مشکلی نیست، خواهند آمد؛ ضمن اینکه همین الان من رهبران جوانی را می شناسم که مشغول تحصیل در بهترین دانشگاه های موسیقی هستند و نامه های متعددی به من نوشته و خواستار این شده اند که امکان این کار را برایشان فراهم کنم. من امیدوارم همانطور که راه را برای نوازندگان جوان باز کرده ایم؛ برای رهبران جوانی هم که استعداد این کار را دارند و زحمات بسیاری در این خصوص کشیده اند، راه را باز کنیم. رهبران ایرانی در این سال ها با محدودیت های بسیاری مواجه بوده اند؛ هر رهبری که به ایران می آمده، ارکستر را از آنِ خودش می کرده است.

الان اما این ارکستر، ارکستر «رهبری» نیست. نباید باشد و خوب هم نیست که این اتفاق رخ دهد. به همین دلیل از ۲۶ برنامه ای که در سال می دهیم؛ لااقل ۱۶ تا ۱۸ تا از آنها را رهبران مهمان انجام دهند. تبعیت آن رهبر هم مهم نیست. باید بهترین رهبر را پیدا کرد، بی توجه به تابعیت او. همانطور که در آلمان و اتریش هم معمولا رهبران خارجی هستند. این نباید قضیه مهمی باشد چون می تواند به ارکستر لطمه بزند.

شما مطمئن هستید که می توانید با وجود مشکلات احتمالی به فعالیت هایتان ادامه دهید؟

- من با کسی کاری ندارم. من صد موزیسین دارم که تمام دنیا شبیه هم است. در ۱۲۰ کشور دنیا رهبری کرده ام و در همین ترکیه که بسیار شبیه ایران است، رهبری کرده ام. شاید برایتان جالب باشد که بگویم اتفاقا ترک ها خیلی از ایرانی ها بدتر هستند و رهبران متعددی در آنجا حضور داشتند که نتوانستند به کارشان ادامه دهند؛ اما من با تجربه ام همه چیز را درست کردم. کار رهبر ارکستر همین است که این چیزها را سر و سامان دهد. من بعد از دو ماه همین امروز ارکستر را سرِ ساعت به طور کامل در اختیار داشتم.

ما نمی توانیم ترافیک تهران را درست کنیم؛ اما می توانیم ارکستر را درست کنیم. ارکستر توکیو، نیویورک و تهران با هم فرق چندانی ندارند چون زندگی نوازندگانش همه شبیه هم بوده است. علاوه بر آن من جلوی مردم قول دادم که اگر اذیت هم بکنند، نخواهم رفت و روی قولم پابرجا هستم؛ بنابراین به آسانی میدان را خالی نخواهم کرد، ضمن اینکه اگر در دوره قبل هم مسئولانی مانند کسانی که حالا سر کار هستند، وجود داشتند؛ هرگز ایران را ترک نمی کردم. من با عشق و با انگیزه های بالا رهبری ارکستر سمفونیک تهران را برعهده گرفته ام و خیلی از کارهایم را متوقف کرده ام؛ پس مطمئن باشید میدان را خالی نخواهم کرد.