با نوای موسیقی سراسر ایران آشنا شوید (۲)

مجله همشهری 6 و 7 - مهتاب خسروشاهی: چند بار با نوای موسیقی جادو شده اید به قدری که بی اخیتار چشمان تان لبریز از اشک شده و باریده اید؟ تا به حال اتفاق افتاده وقتی صدای موسیقی را از پنجره همسایه یا ماشین کنار دستی تان شنیده باشید و بعد به دنبال آلبوم یا ترک آن بگردید؟ در این پرونده موسیقی ابتدا با موسیقی نواحی مختلف کشورمان و سایر سازها آشنا می شویم. در بخش دیگر، پای صحبت های اهالی موسیقی می نشینیم و پاسخ آنها به سه سوالی که مطرح کرده ایم را می شنویم.

نوای عاشیقی، شور رزم، مویه های عاشقانه، حکایت دلاوری های بی شمار، نغمه های آزادی هریک از این نغمه ها و نواها، از دل گوشه ای از سرزمین پهناور ایران بر می خیزد. با این نغمه ها و سازها و نوازندگانش چقدر آشنا هستید؟ اگرچه در جشنواره موسیقی فجر از همه نواحی ایران حضور ندارند و تنها هشت گروه این مجال را یافته اند، اما آشنایی با موسیقی نواحی کشورمان کمک می کند تا با دقتی بیشتر به نغمه های سرزمین مان دل بسپاریم.

موسیقی کردی؛ شور خاص آوازهای اصیل

دو نوع کوک خاص: کوک طرز، ویژه نواختن مقام های مجلسی یا تبنور است. کور برز بیشتر در مقاوم های حقانی استفاده می شود.

دهل: ضرب المثل آوازدهل شنیدن از دور خوش است را شنیده اید؟ اکنون ببینیم این ساز چیست که آوازش از دور زیباتر است! این ساز که شبیه طبلی بزرگ بوده و دو طرف آن پوست گاو یا گاومیش کشیده شده و به اسم داول نیز آن را می شناسند، یکی از سازهای کوبه ای موسیقی ماست. این ساز با ریسمانی از شانه فرد نوازنده آویزان شده و با دو چوب که یکی کلفت به نام چنگال و دیگری نازک تر بوده و دیرک نام دارد، نواخته می شود اما این قانون نیست به این دلیل که مردم نواحی هرمزگان این ساز را با دست و نه با دیرک و چنگال، می نوازند.


نکته دیگر درباره پوست مورد استفاده این ساز است. در بعضی نواحی ایران پوست دو طرف دهل از پوست بز و گوسفند است. این ساز در کشور ما انواع مختلفی شامل جفه، پونکه، پیپه و توپری است. نکته جالب دیگر اینکه مواد استفاده شده برای ساخت دهلی که هنگام شب و روز ساخته می شود، متفاوت است.

کمانچه: ابونصر فارابی در کتاب الموسیقی الکبیر درباره کمانچه توضیح داده و از نام عربی آن یعنی رباب اسم می آورد. بنابراین تاریخ این ساز به سده چهارم هجری می رسد. کمانچه یکی از سازهای ایرانی و اصیل موسیقی ما بوده و در عهده صفویه و قاجاز ساز اصلی در اجرای موسیقی بوده است. این ساز از شکم، دست و سر و پایه ای باریک درست شده است.

پایه، تکیه گاه ساز روی زانو یا زمین برای نواختن آن است. شکم کمانچه توخالی و کروی شکل بوده و روی بخش جلویی یا دهانه آن پوست کشیده شده است. علاوه بر این خرکی تقریبا شبیه خرک تار و البته نه کاملا عمود بر سیم ها در کمانچه وجوددارد. دسته کمانچه شبیه مخروط وارونه و توپر است. در حال حاضر سیم ویلن در کمانچه استفاده شده و تاندور ویلن نیز به سیم گیر اضافه شده است تا ساز، دقیق تر کوک شود.

کوک کمانچه در دستگاه های مختلف موسیقی متفاوت است. در حال حاضر کوک اصلی کانچه می، لا، ر، سل، یا همان کوک ویلن است، اما کوک های دیگر این ساز برای دستگاه هایی مانند ماهور، نوا، اصفهان، همایون، راست پنجگاه و کوک لری وجود دارد. کمانچه باس و آلتو هم خانواده های این ساز هستند که صدای هر دو بم تر از کمانچه است. سازنده کمانچه باس، ابراهیم قنبری مهر است.

از چهره های شاخصی کمانچه نوازی کشورمان می توان به علی اصغر بهاری، اردشیر کامکار، کیهان کلهر، رحمت الله بدیعی، فرج علیپور، شروین مهاجر و درویش رضا معظمی اشاره کرد. از سازندگان بنام کمانچه نیز می توان از ابراهیم قنبری مهر، محمدحسن کاکاوند و قدرت الله کردی نام برد.

شمشال: این آلت موسیقی، همان نی چوپان بوده و از سازهای قدیمی کردی است. در قدیم این ساز را با چوب، نی یا استخوان بال عقاب می ساختند. برای آنکه بدنه ساز پوسته نازکی داشته باشد، داخل آن شیر ریخته و آن را داخل لانه مورچه می گذاشتند تا مورچه ها محتویات داخل چوب یا نی را خورده و بدنه نازکی از آن باقی بماند.

برای استحکام بدنه ساز، تکه چوب تری از جنس آلبالوی وحشی را به صورت حلقه درآورده و برحسب سلیقه به شمشال وصل می کردند تا شمشال زیبا و محکم شود. سپس از ۴ سانتی متری مانده به انتها، سوراخ ها را با نظم مشخص روی ساز ایجاد می کردند. این ساز در عزا و عروسی حضور دارد. در عروسی ها این ساز را همراه با دف و تنبک نواخته و در عزا از این ساز به صورت تک نوازی نواخته می شود. تفاوت آن با نی چوپان، فلزی بودن آن است. شمشال شش سوراخ در قسمت روی دستگاه و یک سوراخ پشت دستگاه داشته و صدای آن جزو صداهای بم با طنین خاص تقسیم بندی می شود. شاخص ترین نوازنده این ساز، شادروان عبدالله قادرزاده بود.

تنبک: ضرب یا تنبک، جزو طبل های جام شکل تقسیم بندی شده و از نظر تقسیم بندی نوع ساز، جزو سازهای کوبه ای است. این ساز معادل داربوکا در ترکیه و کشورهای عربی و زیربغلی در افغانستان است. بدنه تنبک امروزی از چوب است اما در قدیم بدنه آن فلزی، چوبی یا سفالی بود. تنبک از پنج بخش شامل، پوست دهانه بزرگ، تنه، نفیر و کالیبر تشکیل شده است.


قدمت تنبک به پیش از اسلام می رسد.در حال حاضر تنبک جزو سازهای تک نواز است. زنده یاد حسین تهرانی پدر تنبک نوازی ایران بوده و پس از او بهمن رجبی، حبیب الله نصیری فر، ناصر فرهنگ فر، امیرناصر افتتاح از اساتید تنبک نوازی ایران هستند اما فراموش نکنیم پیش از این اساتید، ابوالحسن صبا، استاد مرحوم تهرانی، مسعودخان و عبدالله دوامی اساتید تنبک نوازی بودند.

گونه شناسی

آواها

هوره: این آوا، آوای غم است. این آواز بیان کننده سوگ، ماتم، غریبی و عزاداری است. سوز این آوا ملیح است. این آواز بیشتر در نواحی مانند سرپل زهاب، گیلان غرب، هرسین، کرمانشاه و ایلام نوخته می شود.

لاوژه: این نوا که نام دیگر آن لاووک است، آوای زنان سرزمین کردستان است. زمینه آن ترانه های کلاسیک کردی بوده و تمایز آن با حیران، زبان شعری آن است.

حیران: این نوا اغلب عاشقانه و پرسوز و گدار است. حیران بیشتر در ناحیه مهاباد و مکریان شنیده می شود.

بیت: حماسه مردان کرد با این نوا بیان می شود. حکایت جنگاوری و دلاوری های مردم کردستان در قالب این نوا و موسیقی بیان شده و افراد بیت خوان مفید به رعایت وزن و قافیه نیز نیستند. مردم مکریان، بوکان و مهاباد بیشتر این نواها را سر می دهند.

سیاه چمانه: این آواز و موسیقی آن به شکل ده هجایی و دو مصراعی بوده و رنگ و بوی عرفانی دارد. به همین دلیل به آن مقام شیخانه یا صوفیانه می گویند. این نوا ویژه مردم هورامان یا اورامان است. علاوه بر اورامان، در مناطقی مانند پاوه، نوسود و مریوان نیز این نوا شنیده می شود.

چمری: مردم کردستان اگر بخواهند عزیز از دست رفته ای را یاد کنند، این نوا را انتخاب می کنند. چمری به معنی شیون و عزاست. چمری را می توان مقابل نوحه خوانی درنظر گرفت.

دستگاه ها

در موسیقی کشور ما، ملودی ها در قالب هفت دستگاه شامل همایون، نوا، شور، ماهور، سه گاه، چهارگاه، و راست پنج گاه قرار می گیرند. در بین این دستگاه ها، شور از دیگر دستگاه ها، گسترده تر بوده و چند گوشه شامل بیات زند یا ترک، افشاری یا ه وشار، ده دشِتی، ابوعطا و بیات کرد دارد. بسیاری از آوازهای کردی مانند گول نیشان گول نیشان، شاییک ده گری، کابوکی و اکثر آوازهای حیران در دستگاه شور نواخته می شود.


موسیقی بندری

نماد صمیمیت مردم جنوب

آشنایی: این موسیقی مانند مردم جنوب، گرم، صمیمی، دلنشین و البته ریتمیک است. این موسیقی شاد که حتی غم ها را با شیوه ای خاص و دلنشین بیان می کند، ویژه مردم جنوب کشور یعنی استان های مجاور خلیج همیشه فارس است. دلیل ریتمیک بودن آن نیز استفاده از سازهای کوبه ای در موسیقی این خطه از کشور ماست. از سازهای معروف مورداستفاده هنرمندان جنوب کشورمان می توان به دمام و نی انبان اشاره کرد.


چه می نوازند؟

همان طور که اشاره شد، سازهای موسیقی بندری از انواع سازهای کوبه ای و البته بادی است که با چند نمونه شاخص آن آشنا می شویم.

دمام: صدای این ساز بیشتر از شهرهایی چون برازجان و بوشهر می شنوید. صدای این ساز کوبه ای با نوسان پوستی که روی این دستگاه است، شنیده می شود. قدمت این ساز به چهارهزار سال پیش یعنی حدود مصر باستان می رسد.

بخش های اصلی این ساز عبارتند از: پیپ، چمبره، پوست و بند. برای ساخت روکش دمام که دوطرف یک استوانه کشیده شده از پوست بز دباغی شده استفاده می کنند، البته در قدیم از پوست آهو برای ساخت این بخش از دمام استفاده می کردند.

بندهای دمام نیز از الیاف درخت خرمان یا نارگیل ساخته شده است. اگر این ساز را دیده باشید، روی بدنه آن طناب پیچی هایی به شکل عدد هفت وجود دارد. این نشان می دهد دمام به لحاظ ساختار شبیه طبل های مردم هند و آفریقا است. این ساز بیشتر همراه با سنج در مراسم آیینی نواخته می شود. از این مراسم می توان به زار، سبالو و دم دم سحری اشاره کرد.

نی انبان: سازی جهانی است! به این دلیل که در بسیاری از کشورهای جهان از سوئد گرفته تا ایران این ساز نواخته شده و مردم هر کشور با تغییراتی در ساختار آن ایجاد کرده اند، نی انبان بومی خودشان را ساختند. اما به هر حال با وجود تغییرات، زیرساخت این ساز در همه جای دنیا یکسان است. قدمت این ساز به زمان بابلی ها یعنی دو هزار سال پیش از میلاد مسیح (ع) باز می گردد. این ساز از دوزله کمی بزرگ تر است.


انتهای آن کیسه ای وجود دارد که کاملا هواگیری شده است. در محل اتصال دوزله به کیسه، لوله دیگری به شکل نامعین از نظر جایگاه، خارج شده است. نوازنده این لوله را به دهان گذاشته و با، بادکردن کیسه و زیربغل گذاشتن آن و فشاری که با بازو و آرنج به کیسه وارد می کند، هوا را به داخل دوزله فرستاده و با انگشت خروج هوا از سوراخ ها کنترل می کند. به این ترتیب نوای موسیقی از آن شنیده می شود. این ساز در کشورهای مختلف، اسامی مختلف دارد که بعضی از آنها عبارتند از: نی حمومه، خیکنای، نی تکی، نی مشکی.

نکته: دوزله سازی است که از اتصال دو لوله مسی یا نی به یکدیگر ساخته شده است. این ساز در رده سازهای بادی تقسیم بندی می شود.

پونکه: این ساز، از خانواده دهل است که در موسیقی بومی جنوب کشورمان در گونه ای از موسیقی به نام لیوا نواخته می شود. این نوع موسیقی بیشتر در مراسم شادی اجرا می شود.

گونه شناسی

خیام خوانی: این سبک موسیقی که به آن رباعی خوانی نیز می گویند، سبک خاص خواندن رباعی به ویژه رباعیات خیام است. البته ممکن است رباعیات دیگری نیز خوانده شوند. خیام خوانی ویژه محافل شعرخوانی خصوصی شهر بوشهر است. این سبک خوانش و نوازندگی بین موسیقی نواحی ایران منحصر به فرد بوده و با یزله خوانی که یکی از فرم های کهن موسیقی بوشهر است، درآمیخته است. خیام خوانی یا محفل خیامی معمولا با خواندن اشعار از حافظ آغاز می شود.

موسیقی خیامی بیشتر در بیات ترک بوده و سازهای مورد استفاده فلوت، ضرب و نی جفتی است. در حین خواندن و نواختن حاضران نیز دم می گیرند. این محفل کاملا مردانه بوده و زنان در این جمع حضور ندارند.


موسیقی کرمان، بکر، غنی و ناب

کرمان، درست در مرکز ایران واقع شده است و همین امر باعث شده تا موسیقی این استان، بکر و ناب باقی بماند. دلیل آن نیز این است که هیچ بیگانه ای تاکنون به شهرهای این استان دست پیدا نکرده و موسیقی آن اگرچه از استان های مجاور خود تاثیر پذیرفته اما با موسیقی بیگانه تلفیق نشده است. برای نمونه موسیقی منطقه منوجان که با استان سیستان و بلوچستان، فارس و هرمزگان مجاور است تنوع بیشتری دارد اما بازهم موسیقی ناب و بکر کرمانی پایه آن است.

چه می نوازند؟

باورتان می شود در استان کرمان 35 نوع ساز وجود داشته باشد؟ مهم تر اینکه موسیقی نواحی گرمسیری و سردسیری با هم متفاوت است. این تفاوت ناشی از تفاوت درنوع ساز، ملودی ها، شعرها و حتی گویش مردم شهرهای مختلف است. نکته جالب اینکه بعضی از سازها ساختار اصلی و بومی خود را نیز حفظ کرده اند. از این سازها می توان به سوتاگو، چوغرو، جوع اشاره کرد.


گونه شناسی:

شاید بتوان قدیمی ترین نوای موسیقی را لالایی های مادرانه دانست. در استان کرمان با وجود آنکه گونه های مختلف موسیقی وجود دارد، اما لالایی ها و آواهای کار یا همان کارآواها از جایگاه ویژه ای برخوردارند.

لالایی ها: این آواهای ساده، اغلب بیان کننده داستان هایی مرتبط با مردم همان خطه است. لالایی های مردم کرمان نیز از این قاعده مستثنا نیست.

کارآواها: آواهای چوپانان در حین کار، کرتی خوانی و ملخ زنی از جمله آواهای کار در استان کرمان هستند. جالب اینکه این آواها بیشتر برای آن خوانده می شود تا فردی که به کاری مشغول است با دلگرمی آن را انجام دهد. نام کارآواها از روی اسم همان کار انتخاب می شود. البته موارد خاصی هم وجود دارد، مانند طلب باران که برای درخواست بارش باران خوانده می شود. این آوا به دلیل کویری بودن استان کرمان شاید بارها و بارها در طول فصل کم باران خوانده شود.

سوگ آواها: از اسمش پیداست، آواهایی است که در سوگ کسی خوانده می شود، اما در این گونه نوا از سوگ افراد خاص نیز سخن به میان می آید.

عاشقانه ها، ترانه های شادمانی، مناظره ها، نغمه های روایی، حماسی، صوفیانه، قلندری، مذهبی و زورخانه ای از دیگر آواهای موسیقی است که در شهرهای مختلف استانکرمان به گوش می رسد.


موسیقی سیستان و بلوچستان

نوای هجران

آشنایی: اگر بخواهیم درباره موسیقی این منطقه کشورمان صحبت کنیم، بهتر است به نوع خاصی از ان یعنی لیکو بپردازیم. این موسیقی شاخص ترین موسیقی مردم شمال بلوچستان یعنی نواحی رحد است. اما این موسیقی چیست و چه پیامی دارد؟


چه می نوازند؟

اگر درباره موسیقی درمانی مطالعه کرده باشید، می دانید بخشی از راهکارهای درمان بعضی از اختلال های روانی، موسیقی است، اما اگر بدانید در قدیم از ساز قیچک برای درمان بیماری استفاده می شد، چه نظری دارید؟ خاستگاه این ساز که در گروه سازهای زهی موسیقی ایران تقسیم بندی می شود و در استان های سیستان و بلوچستان و هرمزگان استفاده می شود. هرچند در سایر نقاط کشور نیز می توانید نوای این ساز را بشنوید. این ساز در افغانستان هم نواخته می شود.

قیچک یا غیژک کاسه ای از جنس چوب گردو یا توت دارد و سیم های آن فلزی هستند. این ساز شبیه ویلنسل نواخته شده و نوع بزرگ آن یعنی قیچک بم با آرشه ویلن سل نواخته می شود.

در حال حاضر سه گونه قیچک یعنی قیچک آلتو، قیچک سوپرانو و قیچک باس وجود دارد. هرکدام از آنها سه اکتاو دارند که قیچک سوپرانو قابلیت تک نوازی داشته و دو نوع دیگر بیشتر برای همنوایی در ارکستر طراحی شده اند. استاد حسین قلمی از سازندگان بنام قیچک است. از نوازندگان معروف قیچک نیز می توان به زنده یاد حسین فرهادپور، رحمت الله بدیعی، اردشیر کامکار، پروین صالح و پروین شکالور اشاره کرد.

گونه شناسی

لیکو که تا حدی آن را مترادف با ذهیروک، آواز نواحی مرکزی و جنوبی بلوچستان به ویژه مکران می دانند، نوایی است که بیانگر غم و هجران است. یک بیت موزون و قافیه دار با مصراع های ده هجایی است که مضمون آن عاشقانه است. لیکو گونه های مختلفی دارد و مردم هر منطقه و حتی یک تیره خاص لیکوی مخصوص به خود دارند. در مناطق مرکزی استان سیستان و بلوچستان لیکو با ذهیروک به لحاظ محتوای موسیقیایی مخلوط شده است.