تجربه حالت خلسه با پک عمیق به سمت ناکجا آباد!

روزیاتو: چند روزی است که بحث سرو «قلیان اکسیژن» در بسیاری از کافه‌ها و سفره‌خانه‌ها و مخاطرات پیدا و پنهان آن، سوژه رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی شده است و بحث بر سر مضر بودن یا نبودن این قلیان بالا گرفته است.

قصه از این قرار است که وزارت ارشاد برای کاهش مصرف دخانیات در میان جوانان، در یک طرح بالینی و آزمایشی از ترکیب گاز‌های شیمیایی N۲O و اکسیژن استفاده کرده که به گواه مصرف‌کنندگان باعث احساس سرخوشی و خلسه موقتی می‌شود. اما آیا دختران و پسران جوانی که طی این سال‌ها اقدام به استعمال قلیان اکسیژن کرده و می‌کنند، می‌دانند که عملاً در حال شرکت در «طرح مطالعاتی» وزارت بهداشت هستند تا این وزارتخانه از طریق این افراد به عوارض پیدا و پنهان استعمال قلیان اکسیژن پی ببرد؟!

آن‌گونه که مسئولان وزارت بهداشت به رسانه‌ها اعلام کرده‌اند، «پاکدم» یا همان «قلیان اکسیژن» ثبت اختراع شده و براساس یک طرح مطالعاتی درحال عرضه است.

یکی از مصرف‌کنندگان قلیان اکسیژن می‌گوید که حس استفاده از این گاز تداعی‌کننده احساس فصد خون بود! (فصد خون یا رگ‌زنی یکی از روش‌های خون‌گیری در طب سنتی است.) یعنی همان‌گونه که فصد خون، فشار خون را به میزان قابل‌توجهی پایین می‌آورد؛ ظاهرا استفاده از این ترکیب گاز شیمیایی نیز فشار خون فرد را تا حدی پایین می‌آورد.

مضرات قلیان اکسیژن

ترکیبات قلیان اکسیژن چیست؟

در بررسی‌های صورت گرفته به این نتیجه رسیده ایم که در مراکزی که در ایران عرضه می‌شود، عموما N۲O همراه با اکسیژن یا هوای فشرده است. در کشور‌های دیگر به صورت کپسول است که این کپسول‌ها را مستقیم استنشاق می‌کنند یا اینکه این کپسول‌ها را داخل بادکنک آزاد می‌کنند و سپس بادکنک را استنشاق می‌کنند. نسبت آن نیز ۲۵ به ۷۵ است. آن‌گونه که سایر پزشکان دیگر نیز گفته‌اند، گاز N۲O برای حالت نیمه‌بیهوشی در دندانپزشکی اطفال هم استفاده می‌شده، اما وزارت بهداشت استفاده آن را محدود کرده و تنها مراکز دولتی این گاز را برای ایجاد حالت نیمه بیهوشی استفاده می‌کنند.

مجری طرح قلیان اکسیژن؟ وزارت بهداشت!

رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت در گفتگو با تسنیم گفته است که طرح مطالعاتی دستگاه «پاکدم» یا «قلیان اکسیژن» در زمان حاضر به‌صورت آزمایشی، تحت نظارت وزارت بهداشت حدود دو سال است که در ۱۰ استان کشور در حال اجراست.

این وسیله ثبت اختراع شده و بعد از اینکه تاییدیه آن از سازمان غذا و دارو گرفته شد به‌عنوان تجهیزات پزشکی ثبت شده و در سازمان غذا و دارو استاندارد‌هایی برای آن در نظر گرفته شده است.

در این وسیله از ترکیب گاز‌های اکسیژن و N۲O با رعایت حدود تعیین‌شده در سازمان غذا و دارو برای اطمینان از اینکه ضرری برای سلامتی افراد نداشته باشد، استفاده می‌شود.

او همچنین توضیح داده است: «این طرح در مرحله آزمایشی قرار دارد و بعد از مشخص شدن نتایج مطالعه که تحت نظارت دانشگاه‌های علوم پزشکی مرتبط انجام می‌شود، در صورت اثبات اثربخشی و تاثیر آن بر کاهش مصرف قلیان دخانی، به‌صورت سراسری اجرا خواهد شد. وزارت کشور نیز به استان‌های مجری طرح، این موضوع را ابلاغ کرده و نمونه‌برداری‌ها از استان‌های تحت پوشش این طرح در حال انجام است. در مرحله اولیه مطالعه، شاخص‌های سلامتی هنگام استفاده از این دستگاه مورد بررسی قرار گرفت که نتایج نشان داد براساس شاخص‌های مدنظر، استفاده از دستگاه پاکدم یا قلیان اکسیژن ضرری برای سلامتی افراد ندارد.»

بهزاد، ولی زاده درباره ترکیب موجود در این قلیان گفته است: «در این دستگاه گاز N۲O به‌عنوان گاز خنده و شادی‌آور در ترکیب با اکسیژن مورد استفاده قرار گرفته و احتمال می‌رود که این ترکیب بتواند جایگزین اعتیاد به نیکوتین و تنباکو باشد. شواهد تاکنون نشان داده افرادی که این وسیله را مصرف کرده‌اند پس از مصرف قلیان اکسیژن تمایل چندانی به مصرف مواد دخانی ندارند. البته باز هم باید نتایج آزمایش به‌طور قطعی مشخص شود. انتظار داریم که با پایان یافتن مرحله آزمایشی این طرح، علاوه‌بر مشخص شدن اثرات مرتبط با سلامتی، درباره بحث جایگزینی آن با مواد اعتیادآوری مانند نیکوتین و تنباکو نیز به نتیجه برسیم.»

مخالفان و مجریان طرح قلیان اکسیژن هر دو از یک نهادند!

علی‌رغم تایید این طرح توسط یکی از مقامات وزارت بهداشت، ظاهرا همه مسئولان وزارت بهداشت موافق قلیان اکسیژن نیستند. تسنیم نوشته حسن آذری‌پور، عضو کمیته کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت درباره خطرات قلیان اکسیژن گفته: «با توجه به اینکه اکسیژن خالص در حد مشخصی به‌لحاظ پزشکی عوارضی را برای فرد به‌همراه دارد، باید مصرف آن تحت‌نظر کارشناسان و مقدار اکسیژن آن مشخص باشد، چون به‌هر‌حال اکسیژن خالص منجر به مسمومیت می‌شود و در فرد استعمال‌کننده سردرد ایجاد می‌کند همچنین منجر به اتساع عروق مغزی می‌شود و برای فرد مشکلات چشمی به‌همراه می‌آورد.» به‌دنبال استعلام سازمان میراث فرهنگی و گردشگری درباره استفاده از قلیان اکسیژن، مرکز نظارت و اعتباربخشی امور درمان این وزارتخانه طی نامه‌ای به معاونت سلامت دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، ایران و شهید بهشتی خواستار بررسی کارشناسانه و علمی این مورد شد. در پاسخ به این استعلام دانشگاه‌های علوم پزشکی شهید بهشتی و ایران طی نامه‌هایی به مضرات استفاده از قلیان اکسیژنی اشاره و مخالفت علمی خود را اعلام کردند.

احساس سرخوشی، خلسه و خنده پس از استنشاق گاز

یکی از مصرف‌کنندگان قلیان اکسیژن می‌گوید که حس استفاده از این گاز تداعی‌کننده احساس فصد خون بود! یعنی همان‌گونه که فصد خون، فشار خون را به میزان قابل‌توجهی پایین می‌آوردف ظاهرا استفاده از این ترکیب گاز شیمیایی نیز فشار خون فرد را تا حدی پایین می‌آورد.

ناگفته نماند این مساله مورد تایید پزشکانی بود که در رابطه با این ترکیب گاز با آن‌ها گفتگو کرده بودیم. طبق مشاهدات در یکی از کافه‌های عرضه‌کننده این قلیان در مرکز شهر تهران، تفاوت قلیان اکسیژن با قلیان‌های سنتی این است که دود ندارد؛ چراکه اقتضای شکل و سیاق عرضه کردن آن گاز به فرد، دقیقا همین بدون دود بودن آن است.

البته شکل قلیان هم تفاوت دارد و شیشه قلیان متصل به تجهیزات اصلی‌ای است که گاز را وارد قلیان می‌کند. در کنار شیشه پایینی قلیان، لوله‌های پلاستیکی کوچکی وصل است که گاز را وارد محفظه می‌کند. به قسمت بالایی نیز یک بادکنک وصل است که هنگام استنشاق خالی و بعد پر می‌شود. آن‌گونه که مشاهده شد، قلیان اکسیژن دوز دارد و بستگی به خواسته افراد، دوز آن سبک و سنگین می‌شود.

گروهی از جوانانی که درحال مصرف این گاز بودند، در هنگام مصرف خنده‌های عجیب و قابل توجهی داشتند. آن‌گونه که پزشکان متخصص بیهوشی می‌گویند، این گاز به میزان قابل توجهی احساس سرخوشی می‌دهد. یعنی فرد در هنگام مصرف، حالت شادی دارد و تا حدودی به زیاده‌گویی مبتلا می‌شود. اما باز هم این حالت آنقدر‌ها در فرد ماندگار نیست و وقتی از کشیدن یا استنشاق این گاز دست می‌کشد، آن حالت سرخوشی از بین می‌رود که همین موضوع هم در میان مصرف‌کنندگان قلیان اکسیژن قابل مشاهده بود.

گاز مخصوص اتاق عمل در ریه‌های جوانان عادی

تعدادی از متخصصان بیهوشی می‌گویند که معمولا N۲O در اتاق‌های زایمان و برای کاهش درد زایمان، اما به‌طور کنترل شده استفاده می‌شود. همچنین در برخی مراکز تخصصی دندانپزشکی کودکان نیز برای ایجاد یک حالت نیمه‌بیهوشی در کودکان و البته با مجوز وزارت بهداشت مورد استفاده قرار می‌گیرد و مراکز خصوصی اجازه استفاده از این گاز را ندارند.

یکی از متخصصان بیهوشی تاکید می‌کند که استفاده از گاز N۲O خالص باعث کاهش اکسیژن در خون و پس از چند ساعت مرگ فرد خواهد شد، بنابراین مصرف این گاز یا باید ترکیب شده با اکسیژن باشد یا با دوز کنترل شده مورد استفاده قرار بگیرد.

همچنین اکسیژن خالص نیز همین حالت سرخوشی را ایجاد می‌کند، اما باز هم استنشاق اکسیژن خالص باعث فیبروز ریه خواهد شد و امکان عرضه آن به صورت عمومی وجود ندارد؛ بنابراین ایده متخصصان بیهوشی این است که N۲O که در حال عرضه توسط کافی‌شاپ‌ها و قهوه‌خانه‌هاست، قاطی شده با اکسیژن یا هوای فشرده است.

جهانپور: باید از زیرزمینی نشدن طرح استقبال کرد

کیانوش جهانپور، سخنگوی سابق وزارت بهداشت معتقد است این موضوع جدیدی نیست. او گفت: «گاز N۲O به‌صورت اسپری دستی و کپسول‌های استنشاقی در خیلی از کشور‌ها برای مصارفی غیر از مصارف پزشکی شروع شده بود و می‌توان گفت این ماجرا مدت‌هاست شروع شده و حتی در یک‌دسته از مکان‌ها تفریحی، کلاب‌ها و مکان‌هایی با عنوان اکسیژن پارتی چنین چیزی را ارائه می‌دهند. بعضی کشور‌ها رویکرد مخالفت با موضوع را داشتند و به‌نوعی ممنوع کردند. برخی کشور‌ها هم این دارو را محدود و در زمره دارو‌های تحت‌کنترل قرار دادند. برخی ایالت‌های آمریکا نیز مصرف شخصی آن را آزاد اعلام کرده‌اند. در کشور ما نیز جدید نیست و حداقل چندسالی می‌شود که در قالب الگوی مصرفی با عنوان قلیان، مصرف آن شروع شده است.»

جهانپور در ادامه توضیح داد: «ظاهرا به‌دنبال اینکه در کافی‌شاپ‌ها بعضا استفاده می‌شد، تا جایی که شنیدم وزارت بهداشت نیز نوعی طرح آزمایشی به اجرا گذاشته تا بررسی کنند این طرح آیا می‌تواند رفتار‌های پرخطرتری مانند استعمال دخانیات را کمتر یا اصلاح کند؟ یا این امر را که رفتاری کم‌خطرتر از استعمال دخانیات باشد، به‌دنبال دارد؟ به‌نظر می‌رسد بیشتر جنبه آزمایشی داشته است. اما به‌هرحال نمی‌توان به آن واژه مطالعه بالینی یا کارآزمایی اطلاق کرد.»

سخنگوی سابق وزارت بهداشت، اما احتمال داد وزارت بهداشت رویکرد بهتر یا درست‌تری را اتخاذ کند. او ادامه داد: «من جزئیات طرح را نمی‌دانم. قطعا خود دوستان در وزارت بهداشت باید اطلاع‌رسانی کنند. اما باید از این رویکرد استقبال کرد. به‌هرحال با هر پدیده‌ای با واژه ممنوعیت یا غیرقانونی قلمداد داشتن یا حتی بزه و جرم‌انگاری مواجه نشده‌اند؛ چراکه در دنیا مطالعاتی وجود دارد که احتمال می‌دهند عوارض این نوع گاز از دخانیات و مواد روانگردان به نسبت کمتر است. اما همین هم نباید به‌گونه‌ای اطلاق یا نامگذاری شود که در نوع خود، تبلیغ این محصول باشد. دقیقا مانند همین نامی که به آن داده‌اند، یعنی قلیان اکسیژن. به‌عبارتی تبلیغات مثبت آن موجب ترویجش می‌شود.»

انتخاب بین بد و بدتر!

جهانپور تاکید کرد این طرح ممکن است تغییر رفتاری از رفتار پرخطرتر نسبت به رفتار کم‌خطرتر باشد، اما تبلیغ آن نباید صورت بگیرد. او تصریح کرد همین قلیان اکسیژن هم بی‌عارضه نیست و آنچه باید در این رابطه گفته شود، این است که عارضه کمتری دارد.» ممنوعیت مطلق و زیرزمینی کردن این موارد تنها موجب می‌شود ایمنی و استاندارد‌های استعمال آن رعایت نشود و گاهی ممکن است خطرات آن بیشتر هم باشد. باید از این رویکرد و سیاست استقبال کرد، ولی درمورد اینکه صرفا در کافی‌شاپ‌ها عرضه می‌شود و با یک فرمول خاص، این مساله قابل‌بررسی است و باید با دیدگاهی جامع‌نگر به موضوع نگاه کرد. به‌هرحال سیگار هم یک فرآورده آسیب‌رسان به سلامت است، اما هم به کشور وارد و هم مصرف می‌شود.»

جهانپور همچنین معتقد است می‌توان برای استفاده از سیگار در جامعه محدودیت گذاشت، مثلا برای افراد زیر ۱۸ سال ممنوع باشد یا اینکه عوارض و مالیات اعمال شود یا استاندارد‌های استفاده از سیگار در اماکن عمومی وضع شود. او درباره استعمال قلیان اکسیژن نیز گفت: «درباره این مساله به‌هرحال پاک کردن صورت‌مساله مثل برخورد قانونی یا ممنوعیت استعمال، برخورد درستی نیست و ظاهرا تا جایی که من شنیده‌ام، وزارت بهداشت تا الان درباره این موضوع چنین رویکردی نداشته است.»

عوارض مصرف قلیان اکسیژن

جهانپور، اما معتقد است N۲O عوارضی به این شدت ندارد، اما به‌هرحال می‌تواند عوارضی هم داشته باشد که باید احتیاط کرد، ولی به‌صورت کلی عارضه مرگ را به‌دنبال ندارد. به گفته او «پیش از این در دنیا به‌صورت استنشاقی مصرف شخصی این گاز را داشته‌ایم، حتی در صنایع غذایی و شیمیایی نیز کاربرد‌هایی دارد.»

او ادامه داد: «به‌هرحال می‌توان با رویکرد یک کالای آسیب‌رسان سلامت با آن برخورد کرد، یعنی اجازه تبلیغ نباید داده شود. واژه‌ای مانند قلیان اکسیژن را نباید نشر داد؛ چراکه قلیان اکسیژن این شبهه را ایجاد می‌کند که افراد ماده مفیدی مانند اکسیژن را مصرف می‌کنند، درحالی که چنین امری نیست و به‌هرحال این‌گونه نیست که مصرف شدید آن مرگبار باشد یا رفتار پرخطرتری نسبت به برخی دیگر از دخانیات داشته باشد.»

جهانپور همچنین در رابطه با عوارض گزارش‌شده از استنشاق این گاز گفت: «تا امروز عوارضی که در جهان گزارش شده، یکی از بارزترین آن این است که موجب دفع و کاهش ویتامین‌ها ازجمله B۱۲ می‌شود و قاعدتا در درازمدت برای سیستم عصبی و حتی اعصاب محیط مرکزی مشکلاتی ایجاد می‌کند. همچنین کم‌خونی‌هایی- ناشی از کمبود B۱۲- یکی دیگر از عوارض آن است. این البته جزء هشدار‌هایی است که فرد مصرف مکرر و مزمن داشته باشد و به‌صورت حاد با توجه به این گاز، حالت خنده یا خلسه، یک ضعف عمومی ایجاد کند. آنچه بیشتر گزارش شده، امکان کاهش فشار خون است که این امر موجب سرگیجه می‌شود.»

مطالعات طرح آزمایشی‌تان را در اختیار عموم قرار دهید

با توجه به گفتگو‌های صورت‌گرفته توسط متخصصان بیهوشی، آنچه مورد مطالبه است، این است که وزارت بهداشت طرح مطالعاتی انجام‌شده برای استنشاق این گاز را در دسترس مردم یا رسانه‌ها قرار بدهد تا استدلالات علمی طرح شفاف و ابهامات در رابطه با عوارض این طرح، برای متخصصان و مردم برطرف شود.

مساله مورد انتقاد دیگر که در جریان و حاشیه گزارش میدانی تهیه‌شده به آن رسیدیم، این است که وزارت بهداشت از طریق چه مکانیسمی بر عرضه استاندارد و صحیح این گاز نظارت دارد؟ اینکه درصد عرضه‌شده در هر دستگاه به چه میزان است و مصرف‌کننده قلیان اکسیژن چند درصد N۲O همراه با اکسیژن یا هوای فشرده دریافت می‌کنند؟ در صورت تخلف در عدم اعمال استاندارد‌های ابلاغی و تحت‌الشعاع قرار گرفتن سلامتی افراد مصرف‌کننده چه کسی پاسخگو است؟ خود مرکز ارائه‌دهنده یا مجری طرح یعنی وزارت بهداشت؟ تمام این‌ها ابهامات و تناقضاتی است که وزارت بهداشت، با وجود موج رسانه‌ای به‌وجود آمده علیه این طرح، اما حاضر به شفاف‌سازی آن نیست.