۶ اصل ضروری حیات از دیدگاه طب سنتی

هفته نامه سلامت - دکتر غلامرضا کردافشاری*: حکمای ایران زمین، سال‌ها پیش از شکل‌گیری و تکمیل تعریف «سلامت» توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO)، توصیفی کامل و جامع از تندرستی (صحت) ارائه کردند. «صحت» حالتی است که در آن تمام عملکرد انسان، صحیح و سالم و بدون هرگونه اختلال و نقص انجام بگیرد.

سازمان جهانی بهداشت نیز سلامت را برخورداری از آسایش کامل جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی تعریف می‌کند. هرآنچه در این تعریف نگنجد، بیماری تلقی خواهد شد. درواقع ابتدا سلامت تعریف می‌شود و سپس بیماری برپایه آن معنی می‌یابد.

پایه و مبدا آفرینش انسان، به صورت سالم و کامل است و بیشتر بیماری‌ها در اثر افراط و تفریط و رعایت نکردن اصولی ایجاد می‌شوند که حکمای گذشته آن را ۶ اصل ضروری حیات یا «سته ضروریه» نام نهاده‌اند.

حتی بعضی بیماری‌های ارثی، به علت رعایت نکردن همین اصول توسط والدین یا اجداد، به نسل‌های بعدی منتقل می‌شوند. در ادامه با سته ضروریه از جمله هوا، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها، خواب و بیداری، حرکت و سکون بدنی، حرکت و سکون نفسانی، استفراغ و احتباس، بیشتر آشنا خواهید شد.

هوا

هوا یکی از پراهمیت‌ترین اصول سته ضروریه است چرا که بدون آن، شعله حیات انسان در دقایقی اندک، خاموش می‌شود. هدف از تنفس، فراهم کردن اکسیژن برای بافت‌های بدن و برداشت دی‌اکسیدکربن از آنهاست. حکمای طب ایرانی در گذشته تنفس را به‌عنوان دریافت هوای پاک و خنک از طریق جمیع منافذ بدن به‌ویژه منافذ بینی و دهان (که اتصال به ریه و شرایین دارند) و خروج بخارات حاوی فضولات بیان می‌کردند.

به عقیده آنها، هوای پاک و خنک خارجی به دنبال ورود به بدن بر روح و حرارت غریزی تاثیر می‌گذارد و جایگزین بخارات گرم حاوی مواد دفعی بدن می‌شود. سپس این بخارات به کمک بازدم از بدن خارج می‌شوند. انسان نباید برای ادامه حیات به تنفس در هر هوایی تن بدهد، بلکه باید درباره کیفیت هوایی که تا این اندازه با زنده ماندن و سالم زیستن او ارتباط تنگاتنگ دارد، گفت‌وگو کند و وضعیت کنونی را به چالش بکشاند و راهکارهای برون‌رفت از مشکلات و مسائل مربوط به آن را بررسی کند.

تغییرات هوا بر دو گونه است؛ طبیعی و غیرطبیعی. تغییرات طبیعی هوا مربوط به تغییر معمول فصل‌ها می‌شود که در تابستان، گرم و در زمستان، سرد است. تغییرات غیرطبیعی هوا خود به دو گروه تقسیم می‌شوند؛ تغییرات مضر مانند آلودگی هوا و پیدایش بیماری‌های عفونی و دیگری تغییرات غیرطبیعی غیرمضر که خود به علل زمینی (تغییرات هوا در اثر عرض جغرافیایی شهر، مجاورت کوه یا دریا، وزش باد و نوع خاک) و علل آسمانی (مثل کسوف خورشید) ایجاد می‌شوند.

آلودگی هوا، یکی از مهم‌ترین تغییرات مضر و غیرطبیعی هواست که امروزه در شهرهای بزرگ و پرجمعیت، زندگی بسیاری از افراد را در معرض خطر قرار داده است. تنفس در هوای آلوده، به‌تدریج موجب مسمومیت می‌شود و بر تمام اندام‌های بدن تاثیر می‌گذارد. برای کاهش خطرات آلودگی هوا ابتدا باید به پاک‌سازی بدن از اخلاط نامناسب توجه کرد زیرا ازدیاد این اخلاط در عملکرد درست طبیعت یا قوه مدبره بدن و توانایی آن در مبارزه با عوامل بیماری‌زا مانند آلودگی هوا، اختلال ایجاد می‌کند. پس از پاک‌سازی بدن تحت نظر پزشک، می‌توان برای کاهش عوارض آلودگی هوا از بعضی مواد مغذی مثل ویتامین‌ها، مواد معدنی و... نیز کمک گرفت. در ادامه به مهم‌ترین این مواد اشاره می‌شود.

ویتامین A: این ویتامین را می‌توان با مصرف خیار، کره، کرفس، کدو حلوایی، گوجه‌فرنگی، هویج، تره‌، پیازچه، نخودفرنگی، اسفناج، جعفری، نعناع، نارنگی، آلبالو و... دریافت کرد.

ویتامین E: این ویتامین در آجیل و روغن‌های گیاهی مثل روغن جوانه گندم، سویا، بادام، گردو، فندق، ذرت، دانه کتان و زیتون یافت می‌شود.

ویتامین C: این ویتامین را می‌توان با مصرف مرکبات، توت‌فرنگی، تره، شوید، اسفناج، جعفری، نعناع، کلم و... تامین کرد.

سلنیوم: این ماده معدنی از سلول‌های ریه مانند یک سپر در مقابل آثار آلودگی هوا محافظت می‌کند. برای دریافت آن می‌توانید از غلات با پوست مثل نان سبوس‌دار گندم یا جو دوسر، گوشت مرغ، بوقلمون و ماهی استفاده کنید.

کلسیم: این ماده معدنی، میزان جذب فلزات سمی موجود در آلاینده‌های هوا را کاهش می‌دهد. کلسیم در لبنیات، پسته، بادام، انجیر خشک، کشمش، لوبیا سبز، تره، شوید، لپه، اسفناج، نعناع، جعفری، ریحان و... یافت می‌شود.

منیزیم: از دیگر مواد معدنی است که باعث بهبود در تنفس می‌شود. برای دریافت آن می‌توانید از غلات و سبزیجات استفاده کنید.

آلفالیپوییک اسید: این ماده به خنثی شدن رادیکال‌های آزاد موجود در محیط کمک می‌کند. برای دریافت آن، اسفناج و کلم را در برنامه غذایی خود بگنجانید.

آنزیم Q10: این آنزیم به افزایش جذب اکسیژن و خنثی شدن اثر مواد حساسیت‌زا کمک می‌کند. گوشت ماهی، گوشت پرندگان، بادام زمینی و اسفناج حاوی Q۱۰ هستند.

خوردن و آشامیدن

نوع مواد غذایی و زمان مصرف آنها باید به گونه‌ای تنظیم شود که به حفظ شرایط پایدار بدن کمک کند. طبق مبانی طب سنتی، انسان‌ها، حیوانات، گیاهان و جمادات همگی از ۴ عنصر اصلی به‌وجود آمده‌اند؛ آتش، هوا، آب و خاک. آتش دارای کیفیت گرم و خشک، هوا دارای کیفیت گرم و تر، آب دارای کیفیت سرد و تر و خاک دارای کیفیت سرد و خشک است. تاثیر این ۴ رکن و کیفیات آنها روی هم، کیفیتی جدید ایجاد می‌کند که به آن «مزاج» می‌گویند.

مزاج درواقع به معنای کیفیتی است که در نتیجه کنش و واکنش بین کیفیت‌های متضاد عناصر چهارگانه (آب، خاک، هوا و آتش) ایجاد می‌شود. مزاج بین انسان‌ها، طیف بسیار گسترده‌ای دارد، طوری که مزاج هیچ دو فردی دقیقا یکسان نیست. مواد غذایی نیز مانند بدن انسان از ارکان چهارگانه تشکیل شده‌اند و هر کدام کیفیت و مزاج خاص خود را دارند.

این موضوع باعث می‌شود نوع مواد غذایی مصرفی بر خصوصیات جسمی و روانی افراد تاثیر بگذارد. چنانچه برخی اظهار می‌دارند با خوردن مواد غذایی با طبیعت گرم مثل خرما، دارچین، زنجبیل و انجیر دچار خشکی دهان و گاهی سوزش و خارش یا یبوست می‌شوند یا با خوردن مواد غذایی با طبیعت سرد مثل لیمو، اسفناج، خیار، کدو و امثال آن سست و بی‌حال ‌شده یا دچار نفخ شکم می‌شوند و آب از دهانشان جاری خواهد‌شد اما در عین مقابل با خوردن مواد غذایی گرم، مثل انجیر، زیره، دارچین و زنجبیل علائم فوق در ایشان برطرف می‌شود.

بنابراین برای حفظ تعادل عملکرد اعضا و بافت‌های مختلف بدن، هر فرد باید از مواد غذایی مناسب با توجه به مزاج خود استفاده کند. از خصوصیات مزاج‌های مختلف میان انسان‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

افراد دارای مزاج گرم و خشک: لاغر اندام هستند و رنگ چهره متمایل به زردی دارند. تحمل گرما را ندارند و خوابشان کم است. عطش زیاد و دهانی خشک دارند. زود عصبانی شده و زود آرام می‌شوند. افرادی پرجنب‌وجوش و پرانرژی هستند.

افراد دارای مزاج گرم و تر: افرادی درشت‌اندام، دارای پوستی سرخ و سفید و موهایی پرپشت هستند، تحمل گرما و سرمای زیاد را ندارند اما در کل تحمل سرما برایشان راحت‌تر است. انسان‌هایی شجاع، جسور و مهربان و معمولا پیشرو و رهبر گروه هستند.

افراد دارای مزاج سرد و تر: افرادی چاق با پوست سفید و موهایی کم‌پشت هستند. کمتر تشنه می‌شوند و دهان مرطوبی دارند. افرادی کم‌انرژی، کند، صبور و آرام هستند.

افراد دارای مزاج سرد و خشک: افرادی لاغراندام و کم‌خواب هستند و معمولا پوست تیره و خشکی دارند. همچنین دقیق، منظم و محاسبه‌گر هستند.

خواب و بیداری

در طب سنتی، خواب و بیداری از ارزش خاصی برخوردارند. به عقیده حکما، روح که منشاء حس و حرکت اعضای بدن است، طی فعالیت‌های مختلف روزانه تحلیل می‌رود و نیاز به تمدد و بازگشت دارد. این مورد با خواب قابل‌تامین است. در خواب به علت توجه طبیعت به درون بدن تمام افعال درونی بدن، تقویت و تنظیم شده و تجدید قوای مغزی میسر می‌شود.

افرادی که مزاجشان مرطوب است (مزاج سرد و تر و گرم و تر) خواب بیشتری دارند و افراد دارای مزاج سرد و خشک یا گرم و خشک با خواب کمتر نشاط لازم را به دست می‌آورند. حرارت غریزی در خواب توجه بیشتری به درون بدن دارد و ابتدا اعمال درونی بدن مثل هضم و جذب را تقویت می‌کند اما در صورت طول کشیدن خواب، به تحلیل رطوبت بدن می‌پردازد و موجب خشکی می‌شود. بنابراین هم خواب طولانی و هم بی‌خوابی طولانی برای بدن زیان‌آور هستند و همواره باید تعادل میان این دو را رعایت کرد.

شرایط خواب معتدل و مطلوب

خواب باید پس از گذشتن غذا از معده باشد (حدود ۳ ساعت پس از صرف غذا) چرا که خواب هنگام پر بودن معده از غذا، باعث اختلال در هضم، ایجاد نفخ و دیدن خواب‌های ترسناک می‌شود.

خواب نباید در حالت گرسنگی باشد زیرا در این شرایط رطوبت بدن بیش از حد تحلیل می‌رود و موجب لاغری بدن می‌شود.

خوابیدن زیر آفتاب مضر است زیرا باعث حرکت اخلاط و تحریک صفرا می‌شود. در این شرایط، بخارات به سوی مغز صعود می‌کنند و باعث ایجاد سردرد می‌شوند.

خواب روز مفید نیست زیرا باعث فساد رنگ چهره، عدم تحلیل فضولات و اختلاط آنها با خون می‌شود. اگر فردی عادت به خواب روز دارد، بهتر است به‌تدریج آن را ترک کند؛ البته به جز خواب قیلوله که زمان آن قبل از ظهر است و باعث برگشت رطوبت به بدن و تقویت حرارت غریزی می‌شود. نتایج مطالعات جدید نشان داده‌اند خواب قیلوله باعث کاهش فشارخون، کم کردن استرس، تقویت ذهن و بهبود عملکرد شناختی مغز و حافظه می‌شود و مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های عروق کرونر را کاهش می‌دهد.

خواب معتدل ۶ ساعت است. خوابیدن نباید بیشتر از ۱۰ ساعت طول بکشد.

محل خواب باید پاکیزه، نرم و دور از بوهای ناخوش و جانوران موذی باشد.

هنگام خواب در هر فصلی بهتر است روی بدن را بپوشانید زیرا حین خواب، حرارت به داخل بدن میل می‌کند. بنابراین ظاهر بدن سرد می‌شود و با اندک نسیمی که به او برسد تحت تاثیر قرار می‌گیرد. این شرایط ممکن است زمینه‌ساز بیماری شود.

حرکت و سکون بدنی (ورزش)

از دیدگاه طب سنتی، ورزش یکی از اصول مهم حفظ تندرستی است و به درمان بیماری‌ها کمک می‌کند. ورزش در دفع فضولات باقیمانده از هضم غذا نیز نقش دارد. اگرچه فضولات ناشی از هضم غذا به روش‌های مختلف مثل ادرار، مدفوع، تعریق و ... از بدن دفع می‌شود، همواره مقدار کمی از آن در بدن باقی می‌ماند.

تجمع این فضولات به مرور زمان باعث آسیب به بدن می‌شود. حرکت و ورزش با ایجاد حرارت و گرمی در بدن، این فضولات را گداخته ‌کرده و از طریق عرق از بدن دفع می‌کند. این حالت باعث احساس نشاط و سبکی و تقویت اشتها و هاضمه بعد از یک ورزش متعادل می‌شود.

ورزش با تحلیل رطوبت‌های زائد موجود در عضلات و اعصاب، باعث تقویت آنها می‌شود و از بروز بیماری‌های ناشی از ازدیاد رطوبت در آنها پیشگیری می‌کند. البته ورزش باید در حد اعتدال انجام شود چرا که ورزش بیش از حد علاوه بر دفع فضولات، باعث تحلیل مواد مورد نیاز بدن می‌شود و بدن را خشک و لاغر می‌کند.

بنابراین ورزش در حدی توصیه می‌شود که باعث نفس‌نفس زدن و عرق کردن و تغییر رنگ چهره مایل به سرخی شود. با افزایش بیش از حد تنفس و تعریق نیز لازم است ورزش به‌تدریج قطع شود. ورزش در زمان گرسنگی مفید نیست زیرا در این وضعیت بدن به غذا نیاز دارد و ورزش همان مقدار کم از مواد مغذی باقیمانده در بدن را هم تحلیل می‌برد. ورزش کردن بعد از غذا نیز جایز نیست زیرا باعث ورود غذای هضم‌نشده به اعضا و آسیب به آنها می‌شود.

اعراض نفسانی (وضعیت روحی- روانی)

وضعیت روحی- روانی یا اعراض نفسانی تاثیر بسزایی در بیماری و سلامت انسان دارد زیرا این حالات از نفس صادر می‌شوند. نفس مانند یک فرمانروا، قوای بدن را تحت سلطه خود دارد و نفس طاهر باعث پرورش جسمی متعالی و رو به رشد می‌شود. بنابراین توجه به این موضوع و مشورت با افراد متخصص در این زمینه برای حفظ سلامت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

آدمی را فربهی هست از خیال گر خیالاتش بود صاحب جمال

ور خیالاتش نماید ناخوشی می‌گدازد همچون موم از آتشی

استفراغ و احتباس (دفع مواد زائد و حفظ مواد ضروری بدن)

استفراغ در طب سنتی معنای متفاوتی با استفراغ در طب جدید دارد. از دیدگاه طب سنتی، استفراغ به همه روش‌هایی گفته می‌شود که طبیعت با کمک آنها به پاک‌سازی و تخلیه مواد زائد، نامناسب و غیرطبیعی از بدن می‌پردازد. استفراغ برای حفظ حیات، ضروری است. اگر استفراغ انجام نشود، مواد زائد ناشی از فعال و انفعالات بدن (مثل هضم غذا) در بدن باقی می‌ماند و روی هم انباشته می‌شود.

سپس این مواد در اثر حرارت بدن، فاسد و متعفن می‌شوند و بیماری ایجاد می‌کنند. بنابراین لازم است این مواد از راه‌های مختلف مثل ادرار، مدفوع، عرق، عادت ماهانه، دفع گاز از روده، ترشحات واژن، ترشح منی و... از بدن دفع شوند.

البته خروج هریک از این مواد باید به اعتدال باشد زیرا افزایش و کاهش در هر کدام، خود می‌تواند باعث بروز بیماری شود. احتباس نیز از دیدگاه طب سنتی به معنای نگه داشتن مواد داخل بدن برای انجام فعل و انفعالات مناسب روی آنها و فراهم کردن زمینه لازم برای رشد و نمو و سلامت بدن است.

احتباس هم اگر به دلایل مختلف مثل یبوست، گرفتگی یا تنگی در اعضا، غلظت بیش از حد مواد و... از حالت طبیعی خود خارج شود باید تحت درمان قرار بگیرد زیرا در این وضعیت، مواد دچار تجمع بیش از حد در بدن می‌شوند.

نقش استحمام و جماع در حفظ تندرستی

علاوه بر سته ضروریه و ۶ اصل آن، اصول دیگری نیز وجود دارند که به حفظ تندرستی کمک می‌کنند. استحمام و جماع از جمله این موارد هستند که در ادامه به اصول آنها اشاره می‌شود:

استحمام: استحمام جزیی جدایی‌ناپذیر از زندگی انسان است. حمام به پاک‌سازی و رطوبت‌بخشی بدن، باز شدن منافذ پوستی، رقیق شدن مواد و دفع آنها از راه تعریق کمک می‌کند. چند توصیه درمورد استحمام خوب وجود دارد:

-حمام در زمان پر بودن یا خالی بودن معده توصیه نمی‌شود.
- حمام بلافاصله پس از اعراض نفسانی شدید مثل خشم یا شادی بسیار و نیز به دنبال جماع، بسیار مضر است.
- فرد باید هنگام ورود به حمام ابتدا به‌تدریج آب نیم‌گرم را بر سر بریزد و سپس کاملا زیر دوش آب برود.
- توقف زیاد در حمام جایز نیست زیرا باعث سستی و ضعف اعضا و ریختن مواد به سوی آنها و تحلیل مواد مورد نیاز بدن می‌شود.
- افراد گرم‌مزاج بهتر است هنگام خروج از حمام، پاهای خود را با آب سرد و افراد سردمزاج با آب گرم بشویند.
- نوشیدن آب سرد یا مصرف غذا در حمام یا بلافاصله پس از آن کار درستی نیست.
جماع و خوابیدن در حمام مضر است.

جماع: بقای نسل انسان وابسته به توالد و تناسل است و این توالد جز با جماع مرد و زن متصور نیست. جماع از جمله حرکات بدنی و خروج منی از بدن مرد یا زن یکی از استفراغات طبیعی است که بدن انسان به آن محتاج است. اگر جماع برحسب حاجت حین زیاد بودن منی و شهوت انجام شود، حافظ صحت خواهد بود و در غیر این حالت باعث ایجاد بیماری می‌شود. این مساله در مزاج‌های متفاوت، صور مختلفی به خود می‌گیرد.

بدن افراد با مزاج گرم و تر (به‌خصوص اگر جوان و فربه باشند)، منی بیشتری تولید می‌کند و قدرت بیشتری برای جماع دارد. البته این افراد نیز باید اعتدال را رعایت کنند زیرا اگر بر این عمل حرص بورزند یا آن را ترک کنند در هر دو صورت مستعد بیماری‌های مختلف خواهند شد.

بعد از مزاج گرم و تر، شایسته‌ترین مزاج برای جماع، مزاج گرم و خشک است. البته این افراد هم اگر اعتدال را در جماع رعایت نکنند، با ضرری شدیدتر از ضرری که در مزاج گرم و تر درباره آن صحبت شد، مواجه می‌شوند. کثرت جماع در افراد صفراوی‌مزاج نیز موجب خشکی و لاغری بیش از حد بدن و ضعف و فرورفتن چشم‌ها می‌شود. گاهی نیز بیماری‌های سخت‌تری ایجاد می‌کند.

حرارت غریزی بدن افراد با مزاج سرد و تر در صورت جماع، کاهش می‌یابد و دچار سستی اعضای بدن می‌شوند. در افراد با مزاج سرد و خشک نیز جماع بسیار موجب ضعف قلب، کبد و مغز، لاغری و خشکی زیاد و درد مفاصل می‌شود. بنابراین جماع در این دو نوع مزاج باید کمتر از مزاج‌های گرم انجام شود.

*متخصص طب سنتی، استاد دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی تهران