‌در حسرت مادر شـدن نخواهيد ماند...؟

ناباروري را اين طور تعريف كرده اند: ناتواني يك زوج در باردار شدن پس از يك سال رابطه جنسي بدون جلوگيري از بارداري. بررسي آمارها نشان مي‌دهد ناباروري در ۱۰ تا ۱۵ درصد از زوج ها ديده مي شود. علل ناباروري مي‌تواند مربوط به زن يا مرد يا هر دو باشد. حدود ۴۰درصد از مشكلات ناباروري مربوط به مردان، ۴۰ درصد مربوط به زنان و حدود۱۰درصد مربوط به هر دو است. عامل ناباروري در حدود ۱۰ درصد از زوج ها نيز مشخص نيست. به عبارت ديگر در اين زوج ها هر دو نفر با توجه به انجام آزمايش هاي موجود مشكلي ندارند ولي به علل نامشخصي بچه دار نمي شوند. با اين حال طي دو دهه اخير تلاش‌هاي زيادي در رابطه با تشخيص و درمان ناباروري انجام گرفته است و حدود ۶۵ درصد از زوج هاي نابارور با استفاده از روش هاي موجود صاحب فرزند شده اند به اين ترتيب روياي مادر شدن ديگر رويايي دور از دست‌ نيست. در اين مطلب دكتر مهناز بابايي متخصص زنان و زايمان به بررسي علل ناباروري در بانوان مي‌پردازد.


سال نو شما مبارك، اميدوارم سال۱۳۹۰ براي شما سالي سرشار از سعادت و نيك‌روزي و شايد مهم‌تر از آن سلامت باشد. اين آروزي ماست كه بتوانيم به شما كمك كنيم تا زندگي سالم‌تر و در نتيجه شادتر داشته باشيد و تلاش ما هم در اين زمينه متمركز است. بياييد از همين روزها كه هنوز تنها يك دوازدهم سال بيشتر نگذشته است با خودتان قرار بگذاريد هركاري كه مي‌توانيد براي سلامت و بهداشت شخصي خود و جامعه اطراف‌تان انجام بدهيد. شايد چنين كاري در يك جامعه مدرن كه در آن استرس‌هاي شغلي، آلودگي هوا، مواد شيميايي، مشكلات روحي و... همه ما را احاطه كرده سخت به نظر برسد اما باور كنيد شدني است. اولين قدم در اين راه هم افزايش اطلاعات و معلومات است. مطمئن باشيد اگر اطلاعات خود را در مورد آنچه مي‌خوريد، آنچه مي‌پوشيد و نيز در مورد ورزش كردن، خوابيدن و مقابله با اضطراب و افسردگي بالا ببريد يك گام بسيار مهم براي سلامت خود و اطرافيان‌تان برداشته‌ايد. در اين شماره مطالب متنوع را براي شما فراهم آورده‌ايم كه توصيه مي‌كنيم همه آن‌ها را بخوانيد اما براي اولين قدم خانم‌ها بهتر است مطلبي را كه در مورد تاثيرات سيگار روي پوست و زيبايي است بخوانند؛ مطلب ديگري كه پيشنهاد دوم من است يك راهنماي جمع و جور براي شناسايي بيماري MS است كه متاسفانه در ميان زنان شايع‌تر است. يك مطلب كوتاه هم در مورد سردردها و عواملي كه به بهبود يا تشديد آن‌ها كمك مي‌كند هم در اين بخش است كه توصيه مي‌كنم حتما آن را مطالعه كنيد. مصاحبه ويژه اين بخش هم در مورد نكته‌اي ناراحت‌كننده براي دختران و زنان جوان است يعني مسئله «ناباروري» البته در اين مصاحبه خانم دكتر بابايي بر موضوع ناباروري در زنان متمركز شده و علت‌هايي با شيوع بالا و شيوع كم در اين مورد را به تفكيك توضيح داده و راهكارهايي براي بررسي اين مشكل هم ارائه داده است. اميدوارم سال ۱۳۹۰ سالي سلامت براي شما و عزيزان‌تان باشد.



در ميان دلايل متعدد ناباروري مي‌توان به تاثير عوامل محيطي و شغلي در ايجاد اين عارضه اشاره كرد. اين عوامل به‌طور مستقيم و غيرمستقيم بر بافت‌هاي توليد‌مثل تاثير مي‌گذارند. براي مثال افرادي كه شغل‌هايي دارند كه بيشتر ساعات روز در حالت نشسته هستند افزايش دماي بيضه بر اسپرم‌سازي آن‌ها تاثير مي‌گذارد. عواملي مثل پرتوهاي ايكس و فرابنفش نيز اثرات شناخته‌شده‌اي بر بيضه و تخمدان‌ها دارند. در كنار اين موارد، تاثير استنشاق و حتي مصرف مواد شيمايي مثل سرب، كرم، ارسنيك و. . . نيز در ‌بارورنشدن حيوانات به اثبات رسيده است، هرچند هنوز اين عارضه در مورد انسان‌ها ثابت نشده اما شواهد نشان مي‌دهند، نمي‌تواند بي‌تاثير هم باشد. مصرف سيگار و مواد‌مخدر نيز تاثير مهمي بر باروري دارند و هرچقدر مصرف اين مواد در سنين پايين‌تر شروع شود، اثرات آن‌ها به‌مراتب بيشتر خواهد بود، زيرا اثرات آنها وابسته به ميزان مصرف و دوز آن‌هاست.



آنچه در تشخيص و درمان ناباروري مهم است همكاري زوجين و حفظ صبوري آنهاست. به‌طور خلاصه در تشخيص ناباروري در نخستين قدم، مرد از نظر كيفيت مايع مني مورد آزمايش قرار مي‌گيرد و درصورت طبيعي‌بودن آن، بررسي‌هاي مربوط به زن شروع مي‌شود كه مواردي شامل اثبات وجود تخمك‌گذاري و اثبات عملكرد هورموني طبيعي با آزمايش‌هاي هورموني، عكسبرداري از رحم و لوله‌ها براي اثبات باز بودن لوله‌ها و شكل طبيعي رحم، نمونه‌برداري از رحم براي اثبات عملكرد طبيعي آن و در نهايت انجام عمل جراحي تشخيص لاپاراسكوپي و متروسكوپي براي بررسي چسبندگي‌هاي داخل و اطراف رحم و لوله‌ها انجام مي‌گيرد.


زماني كه زوجي با وجود گذشت يك سال از تصميم به بچه‌دار شدن‌شان همچنان با مشكل مواجه بودند براي بررسي احتمال ناباروري و رفع اين مشكل بايد براي بررسي‌هاي بيشتر به پزشك مراجعه كنند. فراموش نكنيد براي رسيدن به نتيجه اين نكته بسيار مهم است كه در همان نخستين مراجعه همسران با هم در مطب پزشك متخصص حضور پيدا كنند، چرا كه شرح حال هر ۲ نفر در انتخاب روش‌هاي بررسي و درمان بسيار حائز‌ اهميت است اما متاسفانه در كشور ما در اكثر موارد خانم‌ها به تنهايي به پزشك مراجعه مي‌كنند. از اين‌رو هميشه اين احتمال وجود دارد كه مراجعه آنها بدون همراهي همسر با عدم‌ تشخيص صحيح، باعث اتلاف وقت و سرمايه‌شان شود. بنابراين براي دست يافتن به درمان مناسب، همسران نبايد از همراهي يكديگر به‌خصوص در مراجعه اوليه غافل بمانند.



زماني كه لازم شد براي بررسي توان باروري به متخصص مراجعه كنيد لازم است از پيش براي پاسخگويي به پرسش‌هاي پزشك آمادگي داشته باشيد.
هنگام مراجعه به متخصص، خانم‌ها لازم است شرح حال كاملي از خود ارائه بدهند به‌خصوص در مورد منظم يا نامنظم‌بودن قاعدگي‌شان، البته در اين شرح حال مطرح كردن احتمال ابتلا به مشكلاتي مثل سابقه درد لگني، وجود بارداري قبلي و نتايج احتمالي آن، سابقه بيماري‌هاي عفوني و التهابي لگن، سابقه استفاده از IUD و سابقه جراحي لگن، ابتلا به پرمويي، تغييرات وزني و ترشحات غيرطبيعي از سينه‌ها، اهميت مضاعفي دارد بنابراين بهتر است خانم‌ها قبل از مراجعه به متخصص، فهرست كاملي از شرايط‌شان تهيه كنند تا نكته‌اي از قلم نيفتد.
همچنين لازم است آقايان نيز به سوال‌هايي در ارتباط با سابقه جراحي دستگاه تناسلي، ‌سابقه بيماري‌هاي عفوني مثل اوريون، وجود بيضه‌هاي ترول‌نكرده، مصرف داروهاي خاص، سابقه ضربه به دستگاه تناسلي و. . . پاسخ دهند.



تاكيد بر مراجعه همزمان همسران به متخصص از اين روست كه غير از شرح حال شخصي، سوال‌هاي مشتركي هم وجود دارد كه هر ۲ آنها بايد به اين پرسش‌ها با درنظر گرفتن جزئيات پاسخ بدهند؛ پرسش‌هايي در ارتباط با تماس‌هاي شغلي همسران و شرح حال كاملي از روابط جنسي آنها، دفعات و زمان‌هاي نزديكي جنسي، وجود درد هنگام نزديكي و اختلالات ديگر عملكرد جنسي. يادتان باشد اين نكته كاملا ضروري است كه همسران، پزشك خود را از سابقه ابتلا به هرگونه بيماري‌ مزمن قبلي و فعلي مطلع كنند؛ از احتمال وجود بيماري‌هاي مزمن كليوي گرفته تا بيماري‌‌هاي تيروئيدي، ديابت و عفونت‌ها. اين شرح حال كامل در تشخيص و انتخاب روش مناسب براي درمان ناباروري آنها به‌مراتب كار ساز است. با معاينه‌ كامل زن‌ توسط متخصص زنان و معاينه كامل مرد توسط متخصص كليه و مجاري ادرار اطلاعات مهمي به دست مي‌آيد كه براي در پيش گرفتن روش صحيح درمان هيچ‌گاه نبايد ناديده گرفته شوند.



همانطور كه اشاره شد دلايل متعددي مي‌تواند عامل ناباروري در زوجين باشد، دلايلي كه از فردي به فرد ديگر متفاوت است اما بررسي عوامل مختلف زمينه‌ساز ناباروري در همسران جوان نشان داده است‌ در ميان همه اين عوامل 3عامل بيشتر از همه دليل ناباروري زوجين هستند؛ اين 3 عامل را با هم مي خوانيم:
۱. عامل مردانه
2. اختلالات تخمك‌گذاري
۳. انسداد يا چسبندگي‌هاي لوله‌‌اي
بنابراين در ارزيابي‌هاي اوليه، قبل از انجام هرگونه اقدام درماني لازم است 3 اقدام مهم انجام شود:
۱.مايع مني مورد آزمايش قرار بگيرد
2.وجود تخمك‌گذاري بررسي و اثبات شود
۳.از بازبودن لوله‌هاي رحمي اطمينان حاصل شود
نكته: در خانم‌ها 2 علت مهم‌تر از ساير موارد است؛ از هر 3 زني كه مشكل در بارور‌شدن دارند 2 نفر آنها به مشكل ناشي از اختلالات تخمك‌گذاري يا انسداد چسبندگي‌هاي لوله‌اي رحمي دچارند.


در بانوان ايراني مهم‌ترين علت ناباروري، وجود مشكل يا سيكل معيوب در تخمك‌گذاري است. اين در حالي است كه در كشورهاي غربي به‌علت شيوع بالاتر عفونت‌هاي لگني، انسداد يا چسبندگي‌هاي لوله‌اي مهم‌ترين علت ناباروري را تشكيل مي‌دهند. به‌طور كلي تخمك‌گذاري پيش‌نياز اجباري براي وقوع بارداري است، بنابراين در يك زوج نابارور وجود تخمك‌گذاري بايد تاييد شود. به بيان ساده‌ وجود قاعدگي‌هاي منظم ماهانه (تقريبا هر۴ هفته يك‌بار) همراه با علائمي مثل تورم سينه و درد قاعدگي، معمولا نشان‌دهنده چرخه‌هاي همراه با تخمك‌گذاري هستند ولي براي اثبات دقيق‌تر و تعيين زمان تخمك‌گذاري مي‌توان از روش‌هاي مختلف مثل اندازه‌گيري هورمون LH و اندازه‌گيري حرارت پايه بدن يا بررسي غلظت سرمي هورمون‌ پروژسترون و بالاخره بررسي توسط سونوگرافي استفاده كرد. استفاده از اين روش‌ها زمان دقيق تخمك‌گذاري و نقص احتمالي (كاهش يا فقدان‌تخمك‌گذاري) در اين سيكل را كه يكي از مهم‌ترين دلايل ناباروري در بانوان ايراني است به‌طور كامل نشان مي‌دهد.



شايع‌ترين علت كاهش تخمك‌گذاري يا عدم‌‌تخمك‌گذاري يك بيماري به نام سندرم تخمدان پلي‌كيستيك است. اين بيماري به‌صورت كاهش يا عدم‌‌تخمك‌گذاري همراه با شواهد باليني يا آزمايشگاهي و افزايش هورمون‌هاي مردانه در خانم‌ها تعريف مي‌شود. افزايش هورمون‌هاي مردانه معمولا خود را به‌صورت آكنه و رويش بيش‌از‌حد موها البته با الگوي مردانه نشان مي‌دهد. مبتلايان به اين بيماري اغلب چاق هستند و در سونوگرافي، تخمدان‌ آن‌ها معمولا پر از كيست‌هاي كوچك گزارش مي‌شود. بيماري سندرم تخمدان پلي‌كيستيك، زمينه ژنتيك دارد و ممكن است به‌طور مادام‌‌العمر در بانوان وجود داشته باشد. يك نكته مهم در مورد اين بيماران اين است كه حتي درصورت ‌تمايل نداشتن به بارداري بايد تحت درمان قرار بگيرند، زيرا در صورت عدم‌تخمك‌گذاري در طولاني‌مدت به‌دليل وجود اين سندرم، هورمون‌هاي پروژسترون در بدن‌ آن‌ها توليد نمي‌شود. نكته مهم در كاهش اين هورمون نيز اينجاست كه وجود هورمون‌ استروژن در بدن به تنهايي اثرات سرطان‌زا بر رحم خواهد داشت. بنابراين ‌درمان‌نكردن اين بيماري علاوه‌بر ايجاد مشكل ناباروري احتمال ابتلا به سرطان رحم در بانوان را به‌مراتب افزايش مي‌دهد.



غير از ابتلا به بيماري سندرم تخمدان پلي‌كيستيك موارد بسيار ديگري نيز وجود دارند كه مي‌توانند موجب اختلالات تخمك‌گذاري در بانوان شوند. به‌عنوان شايع‌ترين اين عوامل مي‌توان به افزايش توليد هورمون‌ شيرساز (پرولاكتين) و همچنين كم‌كاري تيروئيد اشاره كرد. بايد دقت كرد، ابتلا به عارضه كم‌كاري تيروئيد بيشتر از پركاري آن مي‌تواند زمينه‌ساز ناباروري در بانوان باشد زيرا كم‌كاري تيروئيد با كاهش باروري و افزايش سقط خودبه‌خود، ارتباط دارد اين در حالي است كه در پر كاري تيروئيد اكثر زنان تخمك‌گذاري خود را حفظ مي‌كنند و بارور هم هستند. بنابراين يكي از آزمايش‌هاي معمول براي تشخيص عامل ناباروري در بانوان آزمايش‌هاي مربوط به وضعيت عملكرد غده تيروئيد و بررسي كم‌كاري يا پركاري آن است.


يكي ديگر از موارد مهمي كه مي‌تواند زمينه‌ساز ناباروري در بانوان شود، انسداد يا چسبندگي‌هاي لوله‌اي است. معمولا اين چسبندگي‌ها به‌دنبال عفونت‌هاي لگني (PID) يا متعاقب عمل جراحي در لگن اتفاق مي‌افتد. در اين گروه مي‌توان به يك بيماري مهم به نام آندومتريوز اشاره كرد كه در آن سلول‌هاي داخل رحمي به جايي خارج از رحم مثل تخمدان يا لگن منتقل مي‌شوند و باعث ايجاد چسبندگي در اين محل‌ مي‌شوند. در موارد ابتلاي شديد و حتي متوسط به اين بيماري هميشه احتمال ناباروري در زنان وجود دارد. نقش آندومتريوز در ناباروري آنجاست كه به‌علت چسبندگي‌ها، احتمال كاهش توان باروري هم وجود دارد. چسبندگي‌هاي لوله‌هاي رحمي و بيماري آندومتريوز يكي ديگر از عوامل شايع ايجاد عارضه ناباروري در بانوان است. با اين حال هنوز علت اصلي و چرايي ابتلا بانوان به اين بيماري در دست نيست اما شواهدي وجود دارد كه مطرح‌كننده زمينه ژنتيك براي اين بيماري است.



يكي از نگراني‌هاي بانوان براي باردار شدن به‌خصوص زماني كه دير ازدواج مي‌كنند، بالا رفتن سن آنهاست. از قضا اين نگراني چندان هم نابه جا نيست، چون ارتباط بين سن بانوان و كاهش توان باروري در آن‌ها ثابت شده است. اين يك اصل اثبات شده علمي است كه توانايي باروري در خانم‌ها پس از 30 سالگي شروع به كاهش مي‌كند و در سنين نزديك به 40سالگي و پس از آن اين كاهش، سرعت بيشتري پيدا مي‌كند. در حقيقت سن، عاملي است كه وضعيت ذخيره تخمدان را نشان مي‌دهد. البته تغييرات مربوط به سن، تغييرات طبيعي و فيزيولوژيك در بدن است و نمي‌توان عنوان بيماري را به آن اتلاق كرد. به هر ترتيب براي بررسي تاثير افزايش سن در باروري راه‌هاي متعددي وجود دارد كه در اين ميان اندازه‌گيري هورمون FSH در روز سوم سيكل قاعدگي براي تشخيص وضعيت تخمدان مي‌تواند بسيار
كمك‌كننده باشد.



1. اختلال در تخمك‌گذاري
اختلال در تخمك گذاري، علت عمده ناباروري در زنان است. به‌طوري كه ۳۹درصد علل ناباروري زنان مربوط به اين مسئله است. بدون عمل تخمك‌گذاري لقاح انجام نمي‌شود بنابراين زن باردار نمي‌شود. بعضي از زن‌ها ممكن است تخمك‌گذاري نكنند يا به‌طور نامنظم و كم تخمك‌گذاري كنند و بنابراين ممكن است يا عادت ماهانه نداشته باشند يا عادت ماهانه آنها كم و نامنظم باشد و حتي بعضي خانم‌ها با آنكه عادت ماهانه منظمي دارند، اختلال در تخمك‌گذاري دارند.

۲. اختلال در لوله‌هاي رحمي
در بعضي زنان، لوله‌هاي رحمي به‌طور كامل يا ناقص بسته است. در نتيجه اسپرم به تخمك نمي‌رسد. بسته‌بودن لوله‌هاي رحمي مي‌تواند به‌دليل عفونت، آندومتريوز يا چسبندگي‌هايي پس از عمل جراحي باشد. همچنين ممكن است اين لوله‌ها پس از يك بارداري خارج رحمي بسته شوند. در كشورهاي در حال توسعه نسبت به كشورهاي توسه يافته به‌علت شيوع بيماري‌هاي عفوني دستگاه توليدمثلي، ميزان اختلال در لوله‌هاي رحمي بيشتر است. به‌طور كلي 30درصد علل ناباروري خانم‌ها مربوط به اختلال در لوله‌هاي رحمي است.

3. آندومتريوز
آندومتريوز حالتي است كه در آن سنگفرش رحم (آندومتر)‌ رشد می‌كند و از رحم هم فراتر مي‌رود و لوله‌هاي رحمي را نيز مي‌پوشاند و حتي آنها را مي‌بندد و در عمل تخمك‌گذاري اختلال به‌وجود مي‌آورد. آندومتريوز علت ۱۳درصد موارد ناباروري است و حدود ۷۰درصد زنان داراي آندومتريوز، نابارور هستند.)

۴. ‌اختلال در گردن رحم
ناهنجاري‌هاي گردن رحم مي‌تواند سبب ناباروري شود كه از آن جمله مي‌توان به مشكلات مربوط به ساختمان بدن، عفونت‌هاي گردن و رحم يا كيفيت نامناسب ترشحات رحم اشاره كرد. از طرفي تومورهاي بدخيم رحم يا بعضي جاي زخم‌هاي موجود در ديواره رحم مسبب ناباروري است.

5. مشكلات دستگاه ايمني بدن
مشكلات مربوط به دستگاه ايمني بدن و عوامل ايمونولوژيك نقش مهمي در ايجاد ناباروري دارند. تشخيص و درمان اينگونه بيماران مشكل است. در بعضي خانم‌ها، عليه اسپرم مرد ماده‌اي به‌نام آنتي بادي ترشح مي‌شود كه اسپرم‌ها را از بين مي‌برد يا آنها را غيرفعال مي‌كند يا حتي سبب سقط خودبه‌خود در بعضي از بارداري‌ها مي‌شود.

منبع : مجله سیب سبز