علم رادیولوژی؛ از اشعه ایکس تا امواج مغناطیس

هفته نامه سلامت - ستاره محمد: «ویلهلم رونتگن»، فیزیکدان آلمانی برای اولین بار و به صورت کاملا اتفاقی حین تحقیق متوجه نوعی پرتو در لامپ کاتدی می شود که آن را پرتوی مجهول یا ایکس (X) می نامد. او با استفاده از این پرتو توانست تصویر اجزای درونی دست همسر خود را بدون تشریح بدن مشاهده و چاپ کند. این کشف به قدری اهمیت دارد که تصور علم پزشکی بدون تصویربرداری با اشعه ایکس غیرممکن به نظر می رسد. از آن پس تاکنون، علم رادیولوژی دستخوش پیشرفت های قابل توجهی شده و با معرفی انواع ابزارها از جمله دستگاه های سی تی اسکن، ماموگرافی، سونوگرافی، ام آر آی و... جان میلیون ها انسان را نجات داده است.

سراغ دکتر حسین قناعتی، پروفسور رادیولوژی دانشگاه علوم پزشکی تهران، رییس مرکز تصویربرداری پزشکی بیمارستان امام خمینی (ره) و رییس مرکز تحقیقات رادیولوژی نوین و تهاجمی رفتیم تا نظرشان را در مورد اهمیت این علم و کاربردهای آن جویا شویم.

لطفا در مورد تاریخچه علم رادیولوژی و کاربردهای آن توضیح دهید.

اشعه ایکس پس از کشف در سال 1859 میلادی توسط ویلهلم رونتگن، بلافاصله در خدمت تصویربرداری قرار گرفت. رونتگن، فیزیکدان آلمانی برای اولین بار با استفاده از اشعه ایکس تصویری از دست همسر خود تهیه کرد که دنیای بزرگی را پیش روی بشر گشود. با استفاده از این روش تصویربرداری انسان توانست بدون نیاز به تشریح داخلی بدن؛ ضایعات استخوانی، ضایعات نسج نرم و سایر بافت های داخل بدن را مشاهده کند.

بعد از آن به تدریج پیشرفت های بیشتری در این زمینه حاصل شد و محققان موفق شدند با استفاده از مواد حاجب در زمان تصویربرداری و جذب آن توسط اشعه ایکس، دقت درون‌بینی مجازی بدن انسان را بالا ببرند و دستگاه گوارش عروق، ترشحات کلیه و... را مشاهده کنند.

علم رادیولوژی پس از کشف اشعه ایکس چه پیشرفت هایی داشته است؟

پیشرفت بعدی، معرفی دستگاه سونوگرافی بود. این دستگاه در اصل برای ردیابی زیردریایی دشمن استفاده می شد، اما بعدها مشخص شد می تواند با ارسال امواج صوتی و آنالیز بازیافت آن از بافت ها، خصوصیات بافتی و بیماری های بدن را نشان دهد. سونوگرافی نسبت به اشعه ایکس خطر بسیار کمتری دارد. بعد از سونوگرافی، دستگاه ها و روش های مدرن تر معرفی شدند. یکی از این روش ها سی تی اسکن است که با استفاده از رایانه و چرخش تیوپ اشعه ایکس به دور بدن انسان می تواند تصاویر مقطعی از بدن تهیه کند.

سی تی اسکن در تشخیص و درمان بیماری ها چه کاربردهایی دارد؟

سی تی اسکن قادر است تصویر را برش بزند، درست مانند برش های نازک و مرحله به مرحله روی یک میوه، این دستگاه می تواند با تصویربرداری مقطعی از بافت های بدن، مشکلات احتمالی آنها را با چند برابر دقت نسبت به روش های پیشین مشخص کند. برای مثال اگر مغز ضربه خورده باشد، سی تی اسکن می تواند بلافاصله مشخص کند آیا بیمار دچار خونریزی مغزی شده یا نه؟ علاوه بر این، با استفاده از سی تی اسکن می توان عروق قلب را در بسیاری از موارد بدون نیاز به آنژیوگرافی تشخیصی مورد بررسی قرار داد. این روش که تحت عنوان سی تی آنژیوگرافی شناخته می شود، دقت بالایی در تشخیص گرفتگی عروق کرونر و تعیین برنامه درمانی برای آن دارد.

یکی دیگر از روش های درمانی مدرن با استفاده از سی تی اسکن، درمان فوری سکته های مغزی است که در بیمارستان امام خمینی (ره) تهران نیز انجام می شود. اگر بیمار سکته مغزی قبل از 12 ساعت و حداکثر تا 24 ساعت به این مرکز ارجاع داده شود، می توان با هدایت سی تی اسکن از رگ های مغز و آنژیوگرافی همزمان، لخته را از سر او خارج کرد.

این روش ها که تحت عنوان رادیولوژی تهاجمی شناخته می شوند، خدمت بزرگی به حفظ سلامت بشر کرده اند.

از دیگر کاربردهای رادیولوژی تهاجمی می توان به درمان فیبروم های رحم بدون جراحی، تشخیص انسداد عروق پا و جلوگیری از قطع پا در افراد دیابتی و درمان سرطان ها با استفاده ترکیبی از ابزارهای مختلف رادیولوژی مثل سونوگرافی، سی تی اسکن و آنژیوگرافی اشاره کرد. علاوه بر اینها، رادیولوژی تهاجمی می تواند با تزریق داخل شریانی داروی ضدسرطان درون تومور، بسیار موثرتر از شیمی درمانی معمولی سرطان را از بین ببرد. البته موارد استفاده از این روش باید توسط متخصصان سرطان مشخص شود.

دستگاه ام آر آی چه تفاوت هایی با دیگر دستگاه های تصویربرداری دارد؟

از دستاوردهای مهم بعد از معرفی سی تی اسکن می توان به ام آر آی (تصویربرداری به روش تشدید مغناطیسی) اشاره کرد. این روش با کمک آهنربا و مغناطیسی کردن بدن انسان، فرکانس های خاصی در بدن ایجاد می کند که با تاباندن و انعکاس امواج رادیویی هم فرکانس با آنها می توان تصاویر بسیار دقیقی از بدن تهیه کرد. ام آر آی افق آینده پزشکی است. این دستگاه تنها یک تصویر را نشان نمی دهد، بلکه می تواند ارگان های مختلف را حین فعالیت های بیولوژیکی به دقت مورد بررسی قرار دهد، حتی می تواند با بررسی عملکرد مغز به دروغ سنجی کمک کند. به همین دلیل در بسیاری از دستگاه های قضایی مدرن جهان برای بازجویی از متهمان از آن استفاده می شود.

این روش افق های بسیار وسیعی در تحقیقات عملکرد مغز تحت عنوان «نقشه برداری از مغز» (brain mapping) به وجود آورده که در ایران نیز بیمارستان امام خمینی (ره) برای اولین بار از آن استفاده کرده است. برای مثال با کمک ام آر آی می توان محل دقیق تومورهای مغز را تشخیص داد و با سنجش محدوده اطراف آن مشخص کرد آیا فرد با جراحی دچار عوارضی مانند فلجی خواهد شد یا نه.

در کدام یک از دستگاه های تصویربرداری از اشعه ایکس استفاده می شود؟

در دستگاه هایی مثل ماموگرافی و سی تی اسکن از اشعه یونیزان (اشعه ایکس) و در دستگاه هایی مثل سوگرافی و ام آر آی از اشعه غیر یونیزان استفاده می شود.

استفاده از دستگاه های رادیولوژی با چه خطراتی همراه است؟

استفاده مکرر و بی مورد از دستگاه های رادیولوژی می تواند در بعضی موارد برای سلامت انسان خطرناک باشد. برای مثال خانم های بارداری که مکرر سونوگرافی انجام می دهند سلامت جنین خود را به خطر می اندازند، اما برای افراد بالغ تا به حال خطر واضحی در رابطه با سونوگرافی ذکر نشده است.

برای بررسی خطرات احتمالی ام آر آی نیز تحقیقاتی با درجات بالایی از امواج روی موش ها انجام شده که حاکی از تغییرات جسمی در این موجودات بوده، اما هنوز در مورد آثار طولانی مدت ام آر آی بر بدن انسان اطلاعاتی به دست نیامده است. درواقع، می توان گفت هیچ نوع انرژی ای وجود ندارد که کاملا بر بدن بی تاثیر باشد. اگرچه خطرات احتمالی ام آر آی از خطرات اشعه ایکس به طور حتم کمتر است، اما استفاده بهینه از تمام روش های رادیولوژی توصیه می شود.

ایران از لحاظ روش های رادیولوژی نسبت به کشورهای پیشرفته از چه جایگاهی برخوردار است؟

ایران در زمینه رادیولوژی موفقیت های بسیاری داشته است. برای مثال در زمینه سرطان چشم (رتینوبلاستوم) در بیمارستان فارابی توانسته ایم با روش های داخل عروقی، 70 درصد از بیماران را از تخلیه چشم نجات دهیم. برای این موفقیت نیز در کنگره جهانی RSNA (Radiological Society of North America) نائل به دریافت جایزه ارزشمند «Cum Laude» شده ایم. این کنگره از لحاظ تعداد شرکت کنندگان، به عنوان بزرگ ترین رویداد علمی پزشکی در جهان شناخته شده است.

آینده رادیولوژی را در ایران و هم جهان چگونه می بینید؟

پیشرفت ها در زمینه رادیولوژی همچنان ادامه دارد و آینده تصویربرداری پزشکی بسیار وسیع است. به جرات می توان گفت هیچ رشته ای در چند دهه اخیر به اندازه رشته رادیولوژی سرعت رشد نداشته است. این پیشرفت ها باعث شده رشته رادیولوژی در 15 سال اخیر انتخاب بسیاری از نفرات اول آزمون دستیاری پزشکی باشد.

تنها نکته حائز اهمیت در کشور، عدم برخورداری از یک برنامه ریزی درست برای استفاده از ابزارهای رادیولوژی و امکانات موجود است. خیلی اوقات این ابزارها در موارد غیرضروری مورد استفاده قرار می گیرند. این موضوع نه تنها برای سلامت مضر است، بلکه هزینه زیادی بر سیستم اقتصادی کشور وارد می کند. تصویربرداری رادیولوژی روشی گران قیمت است. به همین دلیل دولت ها برای مردم در این زمینه یارانه در نظر می گیرند. حال اگر ابزارهای رادیولوژی در موارد غیرضروری به کار روند، این یارانه هدر می رود. بنابراین در این زمینه نیاز به یک سیاست گذاری درست و همچنین برنامه های آموزشی برای افزایش آگاهی مردم وجود دارد.

حرف آخر؟

در پایان لازم است به سیستم پکس (pacs) و نقش فناوری اطلاعات (IT) در رادیولوژی اشاره کرد. با استفاده از این سیستم می توان تصاویر رادیولوژی را ذخیره کرد و در فضای مجازی به اشتراک گذاشت. به این ترتیب پزشکان می توانند تصاویر را از هر ناحیه از جهان روی رایانه یا گوشی تلفن همراه خود دریافت و مشاهده کنند. از این طریق، دانشگاه ها نیز به یکدیگر نزدیک تر می شوند و می توانند تحقیقات خود را با هم در میان بگذارند. برای مثال یک استاد در تهران می تواند به طور همزمان موارد تدریس خود را در دانشگاه های شهرستان ها نیز به نمایش بگذارد. در ایران نیز این سیستم در حال تکمیل شدن است و قرار است در آینده نزدیک برای اولین بار در بیمارستان امام خمینی (ره) به کار گرفته شود.