کودک آزاری فقط کتک زدن نیست

هفته نامه سلامت - مریم منصوری: ستایش، آنیتا، اهورا، بنیتا، کیمیا و... نام کودکانی است که به دلیل آزارها و آسیب های وارده و بی حرمتی هایی که به آنها شد، از دست رفتند و داغشان برای همیشه نه تنها بر دل خانواده، بلکه بر دل ملتی نشست. بیشتر مردم با خانواده این کودکان همراه شدند و به آنها دلداری دادند، غافل از اینکه بسیاری از آنها خود در خانه کودکی دارند که ممکن است به دلیل رفتارهای نامناسب و خشن، او را مورد آزار قرار داده باشند.

امروزه کودک آزاری فقط به معنای تعرض به حریم کودک و هتک حرمت او نیست، بلکه این مساله ابعاد گسترده تری دارد که بسیاری از ما نسبت به آنها بی توجه ایم. سوءرفتار در گذشته فقط به معنای کودک آزاری بود، اما امروزه به ۴ بخش عمده تقسیم می شود که بخش اول آن آزار جسمانی شامل کتک زدن یا هرگونه آسیب جسمانی، بخش دوم آزارهای روانی مثل تهدید، مقایسه کودک با همسالان، تحقیر کردن کودک با عناوین مختلف، صدا زدن کودک با نام های نامناسب و...، بخش سوم آزارها و آسیب های جنسی و تعرض به کودک و بالاخره بخش چهارم شامل غفلت از کودک است که خود انواع مختلفی دارد.

غفلت از کودکان هم، نوعی کودک آزاری است

غفلت می تواند جسمانی، عاطفی، آموزشی و عدم نظارت باشد. به عنوان مثال گروهی از کودکان، بچه های «کلید به دست» نام دارند. والدین این کودکان بیشتر ساعات روز را سر کار هستند و فرزندان شان بعد از مدرسه با کلید خود در منزل شان را باز می کنند و چند ساعتی در خانه تنها می مانند و هیچ نظارتی روی آنها نیست تا والدین شان از راه برسند. این مساله باعث می شود کودکان دچار آسیب های فراوانی شوند.

غفلت های دندان پزشکی و پزشکی در مورد مسائل جسمی کودک و پیگیری نکردن بیماری ها و مشکلات و قرار دادن آنها در معرض خشونت و بهره کشی از کودکان نیز بخش های دیگری از سوءرفتار با کودکان است که از جمله آنها می توان به کودکان کار و کودکان سرباز که در برخی کشورها دیده می شوند، اشاره کرد. جالب است بدانید آنچه که جدیدا به حوزه سوء رفتار با کودکان اضافه شده «خشونت آنلاین» نسبت به کودکان است که عمدتا به دلیل دسترسی راحت آنها به فضاهای مجازی ایجاد می شود.

آمارها چه می گویند؟

آمارهای متعددی درباره سوءرفتار نسبت به کودکان در سراسر جهان وجود دارد. به عنوان مثال در انگلستان و در سال 2016 میلادی بیش از 60 هزار مورد کودک آزاری به ثبت رسیده است. در ایران آمارهای مختلفی برای کودک آزاری عنوان می شود، اما شاید معتبرترین آنها آمارهایی باشد که رییس اورژانس اجتماعی اعلام می کند. به گفته دکتر حسن اسدبیگی، مواردی که کودک پدر و مادر معتاد دارد یا مادر در دوران بارداری اعتیاد داشته با کودکانی که عمدا یا سهوا از مواد مخدر استفاده کرده و دچار مسمومیت شده اند، همه نوعی کودک آزاری محسوب می شوند.

بر این اساس، در سال 1395، هزار و 189 کودک و نوجوان زیر 18 سال با مصرف مواد مخدر دچار مسمومیت شده و به بیمارستان ها و مراکز درمانی ارجاع داده شده اند که 639 نفر آنها نوزادانی بوده اند که مادر معتاد آنها را به دنیا آورده است. این آمار در 6 ماهه اول سال 1396، 642 مورد بوده است. علاوه بر اینها، کل موارد کودک آزاری که اورژانس اجتماعی در سال 1395 در مراکز مداخله در بحران به صورت حضوری یا تلفنی به آنها رسیدگی کرده، 2 هزار و 758 مورد و در 6 ماه اول سال 1396، هزار و 193مورد بوده است. همچنین خودروهای سیار اورژانس اجتماعی که با روان شناس و مددکار اجتماعی در محل حضور پیدا می کنند، در سال 1395، به حدود 10 هزار مورد و در 6 ماه اول سال 1396، به بیش از 5 هزار و 600 مورد کودک آزاری رسیدگی کرده اند.

توجه داشته باشید اینها آمارهایی هستند که اورژانس اجتماعی از آنها مطلع شده و مداخله کرده است. حال خود در مورد آمار واقعی کودک آزاری در کل کشور قضاوت کنید. همچنین در منابع پزشکی قانونی آمده است، 15 درصد کودکانی که با صدمات به اورژانس ها ارجاع داده می شوند دچار سوءرفتار شده اند. اغلب این کودکان چهره های یخ زده دارند، نگاهشان رو به پایین است، یا اضطراب دارند و افسرده اند یا رفتارهای پرخاشگرانه نشان می دهند. ضمن اینکه از نظر بهداشتی وضعیت مناسبی ندارند و سن تقویمی آنها با سن ظاهری شان هماهنگ نیست.

بسیاری از کودک آزاری ها برای جامعه عادی شده است

دکتر الهام شیرازی، فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان می گوید: «سوءرفتار با کودکان ابعاد بسیار وسیع و پراکنده ای دارد. بنابراین هیچ گاه نمی توان یک عامل را به تنهایی برای این مشکل در نظر گرفت. عواملی مانند شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه، تربیت و توانمندی های والدین از لحاظ ویژگی های سلامت جسمی و روانی، ویژگی های جسمی و روانی خود کودک، محیط های آموزشی مانند مهد کودک ها و مدارس، نگاه رسانه ها و نحوه آموزش دادن آنها به جامعه و... همه و همه کنار هم برآیندی ایجاد می کنند که می توانند به رفتارهای سوء با کودک منتهی شوند.

بنابراین همه این جنبه ها باید بررسی شوند. البته سوءرفتارهای شدید با کودکان که متاسفانه منجر به فوت آنها می شود، شیوع بالایی ندارند، در حالی که سوء رفتارهای بسیار ساده تر نسبت به کودکان همه روزه در بیشتر خانواده ها در حال تکرار هستند و به تدریج آثار سوء خود را بر کودک می گذارند، اما خیلی برای جامعه حساسیت برانگیز نیستند و حتی شاید عادی هم جلوه کنند.

درواقع، زمانی که کودک آزاری های جسمانی، هیجانی و روانی شدت می گیرند و از آستانه ای بالاتر می روند، همه افراد نسبت به آن حساس می شوند، در حالی که ممکن است موارد شایعی هم نباشند، اما موارد خفیف تر و متوسط تر کودک آزاری های فیزیکی، هیجانی، غفلت از کودک و... هر روز در حال اتفاق افتادن هستند و در بسیاری موارد حتی عادی شده اند و مردم فکر می کنند مساله خاصی نیست، در حالی که هست و هیچ کدام از این سوء رفتارها در آموزه های فرهنگی و مذهبی ما پسندیده نیستن.»

چه عواملی باعث کودک آزاری می شوند

دکتر الهام شیرازی معتقد است برخی عوامل کودک آزاری به خود کودک مربوط است. وی می افزاید: «بعضی از کودکان ممکن است از لحاظ سرشتی خیلی بیش فعال، عصبی مزاج، ناسازگار با محیط، دارای هیجان های غلیان دار و... باشند. این ویژگی ها به صورت ژنتیکی و سرشتی در برخی کودکان وجود دارد.

اگر والدین آنقدر قدرت نداشته باشند که بتوانند فرزندان شان را با این شرایط مدیریت کنند، طبعا با آنها دچار اختلافات و تضادهایی می شوند که در نهایت به کودک آزاری منجر خواهدشد. خوشبختانه در بسیاری مواقع این شرایط قابل درمان هستند و می توان کاری کرد که این ویژگی ها متعادل، بیش فعالی درمان غلیان های هیجانی کنترل شوند و اختلافات بین والد و فرزند تا حد زیادی حل شود.

برخی کودکان هم به جز بیش فعالی دچار ناتوانی های ذهنی، جسمی و تکاملی هستند و شناخت و برداشت شان از محیط اطراف به اندازه کودکان همسن و سال شان نیست یا کودک درجاتی از اوتیسم دارد و لازم است از او مراقبت های بیشتری شود. اگر والدین نسبت به این ضعف ها آگاه نباشند و ندانند فرزندشان ضعف ذهنی دارد یا هوش و توانایی اش نسبت به همسالانش پایین است، توقع دارند عملکرد فرزندشان مانند کودکان نمی تواند این گونه رفتار کند، مورد سوءرفتار قرار می گیرد.

بسیاری اوقات والدینی را می بینیم که انتظارات بیجایی از فرزندشان دارند و می خواهند فرزند خردسال شان کارهایی را انجام بدهد که اصلا توانمندی اجرای آنها متناسب سن او نیست و دائم کودک را با سایر کودکان بزرگ تر مقایسه می کنند. همه این مسائل باعث می شود والدین به دلیل آگاه نبودن نسبت به شیوه های فرزندپروری به کودک خود فشار زیادی بیاورند، رفتارهای تکرارشونده نامناسب کودک را تحمل نکنند و واکنش شدیدی نشان بدهند که در نهایت به کودک آزاری منتهی می شود.

بخشی از علل کودک آزاری ها را هم باید در والدین و بزرگ ترها جست و جو کرد. والدین هم ممکن است دچار ناتوانی های جسمی، ذهنی و شناختی باشند یا از نظر سطح تحصیلات، میزان آموزش هایی که گرفته اند، اطلاعاتی که در مورد فرزندپروری دارند و... ضعیف باشند یا از نظر روان پزشکی از مشکلات اضطرابی، افسردگی ، مشکلات خلقی و... رنج ببرند.

نتایج تحقیقات نشان می دهد یک سوم والدین کودک آزار از لحاظ هوشی توانایی پایینی دارند. طبعا وقتی والدی خود درگیر مسائل و مشکلات فراوانی باشد، تاب و تحمل کمتری دارد و وقتی آستانه تحملش پایین می آید، نسبت به رفتارهایی که می توانسته واکنش مناسبی داشته باشد، واکنش های شدید و خشنی نشان می دهد.

بسیاری از این والدین بعد از رفتار خشونت آمیز با فرزندان شان خود را سرزنش و ملامت می کنند و از رفتاری که با آنها داشته اند ناراحت و پشیمان می شوند، اما باز همان زمان هم نمی دانند چطور باید ناراحتی و پشیمانی خود را مدیریت کنند. در نتیجه ممکن است واکنش های بسیار افراطی و محبت های بی دلیلی به کودک ابراز کنند تا خشونت و نارضایتی شان را جبران کرده باشند که در این صورت هم باز برنامه تربیتی خود را خراب خواهندکرد.»

نقش رسانه ها در کاهش کودک آزاری ها جدی است

دکتر الهام شیرازی، فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان نقش رسانه ها را در کاهش کودک آزاری ها موثر می داند و ادامه می دهد: «رسانه ها می توانند به خانواده ها آموزش بدهند که از هر کودکی، در هر سنی چه توانمندی هایی می توان توقع داشت یا در چه شرایطی بهتر است والدین همراه کودکان شان به مراکز بهداشت روان مراجعه کنند.

والدین باید بدانند بسیاری از مشکلات کودکان با ارزیابی هایی که روی آنها انجام می گیرد، قابل تشخیص و درمان است و می توان با مداخله های درمانی و روان شناسی، بسیاری از مشکلات آنها را حل کرد. بنابراین خانواده ها نباید از مراجعه به مراکز بهداشت روان هراس داشته باشند. خوشبختانه امروزه در بیشتر شهرهای کشورمان دانشگاه های علوم پزشکی دایر هستند که اغلب آنها مراکز روان شناسی و روان پزشکی دارند. بیشتر این مرکز هم به صورت رایگان یا با بهای بسیار پایین خدمات علمی و روان پزشکی ارائه می دهند.

پس هر جا در رفتارها یا توانایی های فرزندتان مشکلی مشاهده کردید، و نتوانستید آن را مدیریت کنید، به جای پرخاش کردن به کودک و سوءرفتار با او به مرکز بهداشت روان مراجعه کنید و مشاوره بگیرید. اغلب کودکانی که مورد سوءرفتار قرار می گیرند، مشکلاتی دارند که قابل حل است.»