چگونه عوارض شیمی‌درمانی را مدیریت کنیم؟

هفته نامه سلامت: ۳ ماه از شیمی‌درمانی مهسا می‌گذرد. به گفته مادرش، عوارض شیمی‌درمانی در مهسا از تهوع گرفته تا خستگی، تورم، زخم دهان و... یک به یک ایجاد شدند ولی هیچ‌کدام از آنها به اندازه ریختن موی سر و خشکی پوست برایش آزاردهنده نیست. این مساله باعث شده کاملا منزوی شود و تماسش را با همه قطع کند.

واقعا داروهای ضدسرطان چرا تا این اندازه عوارض متنوع ایجاد می‌کنند و آیا راهی وجود دارد تا بتوان از ریزش مو یا سایر عوارض جلوگیری کرد؟ این مساله تقریبا برای همه خانم‌ها غیر قابل قبول است و شاید به مراتب بار روانی آن بسیار بیشتر از خود بیماری باشد. در این مطلب، متخصصان درباره عوارض شیمی‌درمانی روی پوست، مو و ناخن توضیح داده‌اند.

پرنیان پناهی

شیمی‌درمانی ؛پوست، مو و زیبایی

وقتی سرعت تکثیر سلول‌ها از حالت عادی خارج می‌شود، مکان تکثیر تنگ و تنگ‌تر می‌شود پس سلول‌ها به جاهای دیگر گسترش می‌یابند. گسترش سلول‌ها به نقاط دیگر بدن متاستاز یا دست‌اندازی نام دارد. زمانی که این سلول‌ها به اندام‌های حیاتی می‌رسند، باعث تخریب عضو می‌شوند بنابراین برای جلوگیری از تخریب بافت‌ها باید سلول‌های سرطانی و از کنترل خارج‌شده از بین بروند. روش از بین بردن سلول‌های سرطانی، شیمی‌درمانی است. سلول‌های سرطانی تشنه غذا هستند و مکانیسم داروهای شیمی‌درمانی هم به گونه‌ای است که مانند غذا برای این سلول‌ها عمل می‌کند در نتیجه دارو که کشنده است، سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد اما سلول‌های سالم دیگری هم در بدن هستند که سرعت رشد بالایی دارند و بیشتر از بقیه تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند.

تاثیر شیمی‌درمانی بر مغز استخوان

مهم‌ترین نقطه از بدن که سلول‌های آن فعالیت دائمی و سریعی دارند، مغز استخوان است. مغز استخوان سازنده اجزای خون مانند پلاکت‌ها، گلبول‌های قرمز خون، سلول‌های دفاعی و... است پس بیمار دچار کم‌خونی، ضعف سیستم ایمنی و استعداد برای ابتلا به بیماری‌های عفونی، خونریزی‌های جلدی و کبودی پوست و... می‌شود.

تاثیر شیمی‌درمانی بر دستگاه گوارش

سلول‌های دستگاه گوارش نیز جزو سلول‌های فعال هستند و دارو روی آنها تاثیر زیادی دارد. اولین علامت شیمی‌درمانی، بی‌اشتهایی است که بعد از مدتی حالت تهوع و استفراغ نیز به آن اضافه می‌شود.

تاثیر شیمی‌درمانی بر دستگاه عصبی

دستگاه عصبی نیز تحت‌تاثیر شیمی‌درمانی قرار می‌گیرد. بیماران معمولا به‌دلیل خستگی به پزشک مراجعه می‌کنند. گاهی بیماران با وجود اینکه سن بالایی ندارند دچار فراموشی هم می‌شوند. دست و پاها هم ممکن است دچار گزگز در ناحیه نوک انگشتان شوند.

تاثیر شیمی‌درمانی بر کلیه‌ها

داروهای شیمیایی از راه کلیه دفع می‌شوند و حین دفع روی سلول‌های کلیه نیز اثر می‌گذارند. بنابراین کلیه نمی‌تواند عمل تصفیه را به‌خوبی انجام دهد. ورم بدن نیز ناشی از عملکرد بد کلیه‌هاست. البته شدت ورم با خواب شبانه، کاهش می‌یابد.

تاثیر شیمی‌درمانی بر پوست، مو و ناخن

اما پوست، مو و ناخن نیز از داروهای شیمی‌درمانی در امان نمی‌مانند و آنها نیز دچار تغییراتی می‌شوند که معمولا تاثیر روانی زیادی روی بیماران دارد زیرا تغییرات پوست و مو باعث تغییر در چهره بیمار می‌شود و این مساله دوره شیمی‌درمانی را برای بیماران دشوار می‌کند.

ریزش مو

ریزش مو عمده‌ترین مشکل بیمارانی است که شیمی‌درمانی می‌شوند. موی انسان دارای ۳ مرحله آناژن (رشد)، کاتاژن (استراحت) و تلوژن (مرگ مو) است. سلول‌های آناژن بسیار فعال هستند و باعث بلند شدن مو می‌شوند و شیمی‌درمانی روی مو در این مرحله اثر می‌گذارد و باعث ریزش شدید و تکه‌تکه خالی شدن مو می‌شود. موها علاوه بر ریزش، خشک و شکننده هم می‌شوند.

نکروز یا مرگ سلول‌های پوستی

یکی دیگر از علایم پوستی شیمی‌درمانی، نکروز پوست (از بین رفتن سلول‌های پوست) است،. نکروز معمولا در محل تزریق دارو اتفاق می‌افتد. داروهای ضدسرطان باید از طریق وریدی وارد بدن شوند. گاهی اوقات دارو از اطراف سرم نشت می‌کند و باعث زخم اطراف پوست می‌شود.

زخم داخل دهان

التهاب ‌در مخاط پوست نیز بسیار شایع است که قرمزی و زخم در مخاط دهان ظاهر می‌شود. زخم‌های دهانی باعث می‌شوند بیمار درد زیادی داشته باشد و نتواند غذا بخورد.

تغییر شکل ناخن

مشکل بعدی تاثیر داروها روی ریشه ناخن است. ریشه، رشد ناخن را تنظیم می‌کند. اوایل شیمی‌درمانی، رنگ ناخن تغییر می‌کند و ممکن است زرد یا سفید شود. سپس خطوط عرضی و طولی روی ناخن پیدا می‌شود. به‌تدریج ناخن سست شده و گاهی هم از بستر جدا می‌شود.

حساسیت پوست به نور آفتاب

پوست بیماران در برابر آفتاب حساس است. این عارضه در شیمی‌درمانی و رادیوتراپی مشاهده می‌شود. رادیوتراپی باعث خشکی، خارش و حتی قرمزی و تاول زدن پوست می‌شود، درست مانند آنچه که در آفتاب‌سوختگی‌ها اتفاق می‌افتد.

راه‌های مراقبت از پوست و مو در شیمی‌درمانی

عوارض پوستی آزاردهنده هستند و باید کنترل شوند اما چگونه می‌توان عوارض داروهای شیمی‌درمانی را به حداقل رساند؟ به این چند راه‌حل توجه کنید:

• داروهای شیمی‌درمانی در بعضی از نقاط بدن بیشتر عارضه ایجاد می‌کنند و عوارض آنها بستگی به نوع دارویی دارد که برای بیمار تجویز می‌شود، مثلا داروی سیکلوفسفامید ریزش موی زیادی ایجاد می‌کند. پس نوع دارو در ایجاد نوع و شدت عارضه موثر است.

• وقتی خشکی پوست و پوسته‌ریزی وجود دارد، بیمار باید پوست را مرطوب نگه دارد. استفاده از صابون‌های ملایم، مرطوب‌کننده‌ها و آب ولرم هنگام شستشو مهم است.

• بیمارانی که رادیوتراپی می‌شوند قبل از انجام رادیوتراپی نباید از داروهای ضدعرق استفاده کنند. مردان هم باید مراقب باشند که هنگام اصلاح صورت روی پوست خراش ایجاد نشود.

• میزان مصرف مایعات و انواع سبزی تمیز و ضدعفونی‌شده باید بیشتر شود. این مواد به شادابی پوست کمک می‌کنند.

• ناخن‌ها باید تمیز نگه داشته شوند و بهتر است هنگام شستشو از دستکش استفاده شود. گاهی ناخن‌ها دچار پارانشیا یا عفونت می‌شوند که در این مواقع احتمال بروز عفونت‌های قارچی نیز زیاد است. رطوبت ناخن رشد

قارچ‌ها را در ناحیه افزایش می‌دهد.

• برای مشکل اصلی بیماران یا همان ریزش مو که در خانم‌ها هم بسیار ناراحت‌کننده است، راهکارهایی وجود دارد، ولی هیچ‌کدام از آنها قطعی نیست، مثلا یکی از راه‌ها این است که بیماران سر را خنک نگه دارند. وقتی دارو وارد گردش خون می‌شود با سرد نگه داشتن سر مثل گذاشتن کمپرس یخ، جریان خون آهسته می‌شود و داروی کمتری به موها می‌رسد و کمک می‌کند تا موی بیمار کمتر بریزد. گاهی هم توصیه می‌شود سر با روسری محکم بسته شود. این کار نیز جریان خون پوست سر را کمتر می‌کند. هرچه جریان گردش خون در ۲۴ ساعت بعد از تزریق داروی شیمی‌درمانی کمتر شود، احتمال ریزش مو هم کمتر خواهد شد ولی این کار قطعی، صددرصد و همیشگی نیست.

• بیماران حتما از ضدآفتاب استفاده کنند و در ساعاتی از روز (10 صبح تا 5 بعدازظهر) که خورشید اشعه زیادی دارد از منزل بیرون نروند. بهتر است از لباس‌های آزاد، آستین‌بلند و پوشیده استفاده کنند.

• بیماران در صورت ایجاد عفونت یا زخم و تاول و عوارض غیرطبیعی در پوست حتما باید به متخصص پوست مراجعه کنند.

دکتر حسین طباطبایی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران

شیمی‌درمانی؛ خشکی لب‌ و استفاده از رژ لب

خشکی پوست یکی از عوارض شایع شیمی‌درمانی است. خشکی در همه جای بدن از جمله لب‌ها هم ممکن است دیده شود. لب‌ها حالت پوسته‌پوسته پیدا می‌کنند و دچار شقاق در لبه‌های کناری و حتی روی لب و خونریزی و درد می‌شوند. این افراد هنگام باز و بسته کردن دهان برای خوردن غذا، حرف زدن و لبخند زدن دچار مشکل می‌شوند که دلیل اصلی آن کم‌آبی سلول‌های بدن ناشی از مصرف داروهاست. اگر بیمار نسبت به برطرف کردن خشکی اقدام نکند، ممکن است نواحی دچار شقاق، عفونت کند. داروهای شیمی‌درمانی روی سیستم ایمنی بدن اثر می‌گذارند و سیستم دفاعی را تضعیف می‌کنند، در نتیجه هر خراش کوچکی ممکن است به عفونت منتهی شود که درمان آن معمولا طولانی است. از آنجا که سلول‌های بدن در اثر داروها دچار کم‌‌آبی هستند، بهترین کار مصرف مایعات فراوان است.

این کار باعث ترشح بیشتر بزاق نیز می‌شود. البته بیماران باید دقت کنند خیس کردن لب‌ها موجب خشکی بیشتر می‌شود و برای برطرف کردن خشکی لب‌ها بهتر است از رژ لب‌های مرطوب‌کننده که در داروخانه‌ها به فروش می‌رسد، استفاده کنند. بیماران در صورت عفونت قسمتی از پوست بدن یا لب حتما باید پزشک معالج خود را مطلع یا به متخصص پوست مراجعه کنند.

دکتر غلامحسین غفارپور، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران

چگونه از عوارض دهانی شیمی‌درمانی پیشگیری کنیم؟

شیمی‌درمانی و رادیوتراپی به‌خصوص در ناحیه سرو گردن، عوارضی در حفره دهان بر جای می‌گذارد. که عبارت‌اند از:

۱) التهاب در بافت ملتحمه دهان که با قرمزی، زخم و گاهی هم عفونت همراه است.

2) خشکی بیش از حد دهان و مشکل در تکلم که در اثر تاثیر دارو روی غدد بزاقی و کاهش ترشح بزاق ایجاد می‌شود.

۳) اگر خشکی دهان و کاهش ترشح بزاق ادامه یابد، ممکن است دندان‌ها هم دچار پوسیدگی شوند.

و در ادامه، چند راهکار موثر در سلامت دهان معرفی می‌شود:

• یکی از راه‌های مرطوب نگه داشتن دهان این است که فرد مدام آب بنوشد. بهتر است بیمارانی که شیمی‌درمانی می‌شوند همیشه بطری آبی همراه داشته باشند و هر چند دقیقه یک‌بار یک جرعه از آن بنوشند.

• استفاده از قطره بزاق مصنوعی نیز مفید است. بیماران می‌توانند قطره‌ها را از داروخانه تهیه کنند.

• مخلوط نصف قاشق چایخوری نمک و یک قاشق چایخوری جوش شیرین در یک لیوان آب ولرم و شستشوی دهان با آن ۳ تا ۴ بار در روز باعث تمیز و خنثی شدن اسید دهان می‌شود.

• جویدن مداوم آدامس‌های بدون قند باعث تحریک غدد بزاقی و ترشح بیشتر بزاق و جلوگیری از خشکی دهان می‌شود.

• داروهایی شیمی‌درمانی باعث تغییر طعم غذا می‌شوند. البته این عارضه معمولا خودبه‌خود و بعد از چند ماه برطرف خواهد شد و جای نگرانی ندارد.

دکتر آرش منصوریان، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران

تمام عوارض شیمی‌درمانی گذرا هستند

ماهیت سرطان و درمان‌های آن به‌گونه‌ای است که خیلی از بیماران در پذیرش آن با مشکل مواجه می‌شوند. متاسفانه هر چه پذیرش دیرتر باشد، احتمال خطرات ناشی از تاخیر در درمان هم بیشتر خواهد شد. بیماری سرطان معمولا طولانی، استرس‌زا و پرعارضه است. داروهای شیمی‌درمانی هم روی سیستم اعصاب و روان تاثیر می‌گذارد. بنابراین عوارض بیماری از یک سو و عوارض شیمی‌درمانی از سوی دیگر ممکن است باعث شود روند درمان به هم بخورد. افسردگی ناشی از بیماری و نگرانی از اینکه دیگر امیدی به زندگی نیست، باعث می‌شود بیمار همکاری لازم را برای درمان نداشته باشد. پس تیم درمانی و خانواده همیشه باید به علائم روانی بیمار توجه داشته باشند. اینکه بیمار منزوی و ناامید است، به این معناست که فرد با بیماری و عوارض آن کنار نیامده است. در واقع، هنوز در شوک بیماری باقی مانده است.

راه‌های زیادی برای بهبود وضعیت چهره یا کاهش علائم داروها وجود دارد و بیماران می‌توانند تا وقتی که دوره درمان تمام نشده از آنها استفاده کنند. در این مواقع بالا بردن اطلاعات بیمار در مورد بیماری‌اش و اطمینان دادن به او که عوارض شیمی‌درمانی همیشگی نیستند، تاثیر زیادی در نگرش او نسبت به بیماری دارد. شاید تا همین 3-2 دهه گذشته بسیاری از مبتلایان به سرطان فوت می‌کردند ولی امروزه، درمان‌ها بسیار مفید هستند و طول عمر بیمار را بالا می‌برند. بیمارانی که علائم افسردگی دارند، منزوی هستند، اختلال خواب و خوردن پیدا کرده‌اند و... نیاز به کمک روان‌شناس یا روان‌پزشک دارند. نجات از این بیماری ارتباط مستقیمی با روحیه بالای بیمار دارد. کادر درمانی و خانواده باید برای تقویت روحیه بیمار تلاش کنند.

دکتر محمدرضا خدایی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم توانبخشی و بهزیستی

شیمی‌درمانی؛ پوست، مو و زیبایی

در خیلی از مراکز تشخیصی و درمانی پیشرفته دنیا که ارتباط مستقیمی با بیماران مبتلا به سرطان دارند، خدمات زیبایی و حمایتی به این بیماران ارائه می‌شود؛ یعنی در همان مرکز تشخیص یا درمان، واحد آزمایشگاه وجود دارد و به بیمار کمک می‌کند مدل موی خود را طوری تغییر دهد که دوره ریزش بعد از شیمی‌درمانی ظاهر او را دچار تغییر جدی نکند. به‌عنوان مثال مدل موی کوتاه به فرد پیشنهاد می‌دهند یا آرایش موهایش را طوری عوض می‌کنند که بتواند از کلاه‌گیس‌های زیبا استفاده کند. به بیمار مبتلا به سرطان که تازه با تشخیص بیماری و شوک آن مواجه شده از دری متفاوت و نوعی دیگر سخن می‌گویند. از اینکه چطور این دوره گذرا و سخت درمان را طی کند ولی مراقب باشد ظاهرش برای خود او و اطرافیانش ژولیده و غمبار نشود.

خیلی از مردم، به‌خصوص خانم‌ها روی این مساله حساس‌اند و دوست ندارند بیمار و رنگ‌پریده به نظر برسند و کسی بفهمد دوره سختی از زندگی را طی می‌کنند. باید به همه آدم‌ها با خصوصیات مختلف احترام گذاشت و حریم آنها را حفظ کرد. تعداد افرادی که رنگ موهایشان را دوست ندارند یا مدل موی خود را نمی‌پسندند و از کلاه‌گیس‌های متناسب استفاده می‌کنند، بی‌آنکه مبتلا به سرطان یا بیماری طاسی باشند، فقط و فقط به خاطر جنبه زیبایی، کم نیست پس ما می‌توانیم با گفتن این مساله به بیماران کمکشان کنیم حس متفاوت بودن نکنند و بپذیرند حتما با درمان‌های پیشرفته امروز در دوره درمانی موقت به سوی بهبود خواهند رفت و حتی در این دوره، هر چقدر طولانی یا کوتاه، می‌توانند مانند قبل به ظاهر خود برسند.

این نکته اهمیت فوق‌العاده‌ای در سلامت روانی بیماران دارد. معرفی انواع مدل موها، حتی کرم‌های مرطوب‌کننده و نکته‌های ظریف آرایشی و زیبایی حتما باید مدنظر این خانم و دیگر بیماران قرار گیرد. خانواده‌ها هم می‌توانند در این باره جستجو کنند و مشورت بگیرند.