آسم کودک؛ ریه های کوچکش را دریاب!

ماهنامه دانشمند - فاطمه مهدی پور: بررسی علل بروز علائم آسم در ۳۵.۴ درصد از کودکان تهران و مشکلات تنفسی افراد زیر ۱۶ سال در کلان شهرهای ایران در گفت و گو با دکتر مریم محلوجی راد، فوق تخصص آلرژی و ایمونولوژی بالینی و پژوهشگر مرکز تحقیقات آسم، آلرژی و ایمونولوژی.

اواخر اکتبر گذشته (اوایل آّبان) یونیسف (صندوق کودکان سازمان ملل متحد) اعلام کرد از هر ۷ کودک ۱ کودک در مناطقی زندگی می کند که آلودگی هوا در آن ۶ برابر استانداردهای بین المللی است. این آلودگی تاثیر زیادی در مرگ و میر سالانه ۶۰۰ هزار کودک کمتر از ۵ سال دارد و تهدید بزرگی برای زندگی و آینده میلیون ها کودک دیگر محسوب می شود.

اخیرا رییس مرکز تحقیقات ایمونولوژی، آسم و آلرژی نیز اعلام کرده است به دلیل آلودگی هوا در کلان شهر تهران 35.4 درصد کودکان، به علائم تنفسی مانند سرفه و خس خس سینه مبتلا هستند. این آمار و ارقام هشداری جدی درباره سلامت کودکان است که بی شک نیاز به مراقبت بیشتری دارند. برای بررسی بیشتر موضوع آسم کودکان با دکتر محلوجی راد، فوق تخصصی آلرژی و ایمونولوژی بالینی و پژوهشگر مرکز تحقیقات آسم، آلرژی و ایمونولوژی گفت و گو کردیم.

آسم چیست و چه تفاوتی بین آسم کودکان و بزرگسالان وجود دارد؟

آسم نوعی بیماری التهابی مزمن است که راه های هوایی را درگیر می کند. این التهاب به تنگی برگشت پذیر راه های هوایی منجر شده و باعث ایجاد علائم آسم مانند تنگی نفس می شود. در این صورت نیز کودک شروع به سرفه می کند و تنفسش دچار مشکل می شود. در طول حمله آسمی، مجاری هوایی ملتهب و متورم شده و این امر باعث کاهش قابلیت انبساط این مجاری می شود. آسم کودکان بیشتر از نوع آلرژیک است و این نوع حدود 90 درصد موارد را در بر می گیرد.

در حالی که، ۵۰ درصد آسم بزرگسالان از نوع آلرژیک و ۵۰ درصد آسم بزرگسالان از نوع آلرژیک و ۵۰ درصد آن از نوع غیرآلرژیک است و این نوع حدود ۹۰ درصد موارد را در بر می گیرد. در حالی که، ۵۰ درصد آن از نوع غیرآلرژیک است. یکی دیگر از تفاوت های آسم کودکان و بزرگسالان در این است که اکثر کودکان مبتلا به آسم یعنی حدود ۶۰ درصد آنها پیش از ورود به بزرگسالی بهبود پیدا می کنند و فقط درصد کمی از آسم های کودکی ادامه دار می شود. اما در بزرگسالی بعد از ابتلا، آسم به بیماری مزمن تبدیل می شود و بنابراین، نیاز به کنترل مداوم دارد.

چه عواملی در ابتلا به آسم نقش دارند؟

دو عامل مهم در بروز آسم دخالت دارد که 50 درصد به عوامل ژنتیکی و 50 درصد دیگر به عوامل محیطی مربوط می شود. اگر هر یک از والدین مبتلا به آسم باشند احتمال اینکه فرزندشان نیز به آسم مبتلا شود زیاد است. پس می توان گفت، عوامل وراثتی نقش مهمی در ابتلا به این بیماری دارند.

عوامل محیطی نیز به چند دسته تقسیم می شوند که شامل عوامل آلرژی زا و عوامل محرک می شود. از مواد آلرژی زا می توان به گرده گیاهان و قارچ های هوایی که در فضای بیرون وجود دارند و همچنین به عوامل آلرژی زا داخل منزل مانند حشرات، سوسک، حیوانات خانگی، مایت های گرد و غبار (جانداران میکروسکوپی که از ذرات گرد و غبار تغذیه می کنند) و غیره اشاره کرد.

از عوامل محرک مهم نیز می توان از آلودگی هوا، دود ناشی از سیگار و قلیان، دود وسایل نقلیه، دود کارخانجات و حتی دود اسپند، مواد شوینده و عطر و مواد آرایشی نام برد.

آسم چه علائمی دارد؟

سرفه، خس خس سینه و تنگی نفس از مهم ترین علائم آسم به شمار می روند. اما ممکن است تمام این علائم در بیمار وجود نداشته باشد. یکی از مشخصه های بیماری آسم این است که ممکن است فرد تا مدت ها علائمی نداشته باشد اما به طور ناگهانی و همزمان دچار سرفه، خس خس سینه و تنگی نفس شود که اصطلاحا حمله حاد آسم نامیده می شود. این حمله جدی است و نیاز به مراجعه به اورژانس و حتی بستری شدن در بیمارستان دارد.

ماه گذشته، خبری به نقل از دکتر مصطفی معین، رییس مرکز تحقیقات ایمونولوژی، آسم و آلرژی منتشر شد مبنی بر اینکه 35 درصد کودکان تهران مبتلا به علائم آسم مانند خس خس سینه هستند. با توجه به اینکه اشاره کردید آلودگی هوا نقش مهمی در بروز علائم آسم در کودکان دارد و متاسفانه آلودگی هو در کلان شهرهای کشور زیاد شده است آیا مرکز شما بررسی هایی در سطح شهرهای دیگر کشور نیز انجام داده است؟

این بررسی صرفا روی کودکان تهرانی انجام شده و براساس بررسی ها و پرسش و پاسخ های انجام شده مشخص شده است که این کودکان یک یا چند مورد از علائم آسم را دارند. البته نمی توان گفت که این کودکان آسم ثابت شده دارند. برای تشخیص دقیق این مسئله به مراجعه به پزشک و بررسی های دقیق تر نیاز است.

درواقع، آمار ارائه شده به معنای این نیست که 35 درصد کودکان تهران آسم دارند. اما علت شیوع این بیماری و افزایش بروز علائم آن بین کودکان تهرانی مشخصا به این دلیل است که در پایتخت عوامل محرک بسیار زیاد است و می توان گفت که عوامل آلرژی زا همه جا وجود دارد اما عوامل محرک که مهم ترین آن آلودگی هوا است وجه تمایز کلان شهری مانند تهران با سایر شهرها محسوب می شود.

به علاوه، مشخص شده است آلودگی هوا به خودی خود می تواند خاصیت آلرژی زایی مواد آلرژی زا را افزایش دهد. بنابراین این عوامل به افزایش شیوع آسم و علائم آن بین کودکان تهرانی منجر شده است.

آیا می توانید آمار دقیقی از کودکان مبتلا به آسم یا شیوع این بیماری در کشور ارائه دهید؟

براساس آماری که چند سال پیش، از طرف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور اعلام شد شیوع آسم بین کودکان زیر 16 سال 14 درصد و در افراد بالغ 7 درصد بوده است.

آمار جدیدتری در دست نیست؟

آمار آسم یک طرح ملی است که در تمام استان های کشور بررسی شده است اما نتایج جدیدش هنوز منتشر نشده و احتمالا در چند ماه آینده اعلام خواهدشد.

یونیسف اعلام کرده است که حدود ۳۰۰ میلیون کودک در جهان در هوای آلوده تنفس می کنند که بدون شک صدماتی برای سلامتی آنها دارد. هوای آلوده تر از حد استاندارد مشخصا به چه شرایطی گفته می شود؟

یکی از مهم ترین عواملی که باعث ناسالم شدن هوا می شود افزایش غلظت گوگرد، نیتروژن، ازون و منواکسید کربن و همچنین سرب است. اگر اندازه این ذرات معلق کوچک تر از 10 میکرومتر باشد امکان ورود به دستگاه تنفس را پیدا می کند باعث ایجاد التهاب و مشکل می شوند. اما معمولا ذرات بزرگ تر از 10 میکرومتر در قسمت بینی فیلتر شده و وارد دستگاه تنفسی نمی شود. در هر حال، برحسب استانداردها، به هوایی که شامل بیش از 10 میکروگرم در مترمکعب از ذرات معلق ریزتر از 2.5 میکرومتر میکرون باشد هوای ناسالم گفته می شود.

کودکی که با آسم مبتلا می شود و علائم آن را بروز می دهد بالطبع کم تحرکتر خواهدشد. آیا این مسئله می تواند زمینه ساز بروز مشکلات دیگری مانند چاقی و عوارض دیگر شود؟

متاسفانه یکی از عوارض آسم کم تحرکی است. از آنجایی که کودکان با انجام فعالیت بدنی دچرا تشدید علائم آسم می شوند یا خودشان فعالیتشان را محدود می کنند یا از طرف والدین مجبور می شوند که تحرکشان را کاهش دهند. اما این کار اشتباه است. کودک مبتلا به آسم نباید از نظر فعالیت ورزشی محدود شود. برخی از ورزشکارانی که در المپیک مقام کسب می کنند مبتلا به آسم هستند. بنابراین، به پرهیز از ورزش نیاز نیست. چون آسم یک بیماری قابل کنترل است. پزشک باید با دارو آسم را کنترل کند تا کودکان فعالیت های ورزشی خود را داشته باشند. در غیر این صورت، با درپیش گرفتن بی تحرکی و به اضافه عوامل دیگر زمینه چاقی کودک و عوارض جانبی آن فراهم می شود.

کودکان آسمی چه ورزش هایی می توانند انجام دهند؟ آیا ورزش ممنوعه ای وجود دارد؟

کودک مبتلا به آسم باید با نظر پزشک و با توجه به شرایط خاص خودش ورزش مورد نظر را انتخاب کند. دراین مورد محدودیت خاصی وجود ندارد اما توصیه می شود ورزش های مربوط به هوای سرد و آلوده مانند اسکی و هم چنین غواصی انجام نشود. شناکردن کودکان آسمی نیز باید در استخرهای استاندارد صورت بگیرد.

بهترین روش های درمانی آسم کدام است؟

بهترین درمان آسم استفاده از داروهای استنشاقی است. چون این داروها به طور مستقیم وارد عضو مورد نظر می شود و تقریبا روی اعضای دیگر تاثیری ندارد. در صورتی که در مورد داروهای غیراستنشاقی مانند قرص و غیره این گونه نیست. چون داروهای خوراکی ابتدا وارد جریان خون می شوند و علاوه بر عضور مورد نظر، به تمام اعضای بدن هم می رسند. بنابراین، عوارض این داروها بیشتر است.

امروزه، در تمام نقاط جهان داروهای استنشاقی بهترین روش درمانی آسم محسوب می شوند. اما متاسفانه در خانواده های ایرانی نوعی واکنش منفی نسبت به مصرف این داروها وجود دارد و شاید دلیل آن مربوط به شکل گیری برخی باورهای رایج درخصوص عوارض این داروها باشد که صحت ندارد. به عنوان مثال، این تصور وجود دارد که داروهای استنشاقی عوارض قلبی یا عوارض ریوی دارند یا باعث ایجاد وابستگی می شوند. اما هیچ یک از این موارد اساس علمی ندارند. بنابراین، توصیه می شود در صورت تجویز داروهای استنشاقی بدون نگرانی مصرف شوند.

بی شک والدین نمی توانند کاری برای مقابله با آلودگی هوا انجام دهند. اما در برخی از خانواده ها برای پاکسازی هوای منزل از برخی گیاهان استفاده می شود. آیا شما این شیوه ها را برای تمیز کردن هوای منزل توصیه می کنید؟
خیر. گیاهان جزو مواد آلرژی زا هستند. بنابراین نگهداری گل و گیاه برای مقابله با مواد آلرژی زا توصیه نمی شود. برخی دستگاه های تصفیه هوا وجود دارد که می توان از آنها استفاده کرد.

چه توصیه هایی برای والدین کودکان مبتلا به آسم دارید؟

همان طور که گفته شد نمی توان با این حجم آلاینده ها مقابله کرد، اما می توان تغذیه کودک مبتلا به آسم را کنترل کرد. برای مثال بهتر است تغذیه این کودکان حاوی میزان کافی میوه و سبزیجات تازه و محصولات لبنی باشد. به علاوه، پرهیز از تنقلات، فست فودها، نوشابه، سس ها و غیره نیز تاثیر زیادی در کنترل و کاهش اثرات منفی آلودگی هوا دارد.

بنابراین، تغذیه مناسب، ورزش مناسب تحت نظر پزشک و در هوای پاک، مصرف به موقع داروهای تجویزشده و مراجعه منظم به پزشک جزو مواردی است که والدین باید دقت داشته باشند. همچنین، والدین تمام کودکان (نه فقط کودکان مبتلا به آسم) باید توجه داشته باشند در روزهایی که هوا آلوده است از بیرون بردن بچه ها به شدت خودداری کنند و آنها را در معرض هوای آلوده قرار ندهند. چون کودکان و سالمندان بیشترین آسیب را از آلودگی هوا متحمل می شوند.

میلیون ها کودک در معرض هوای ناسالم

ظاهرا روز به روز شرایط جهان برای کودکان ناامن تر می شود. اوایل آبان یونیسف اعلام کرد از بین ۲.۲۶ میلیارد کودکی که در سراسر جهان زندگی می کنند حدود ۲ میلیارد از هوای سالم محروم هستند و این میان، هوای تنفسی ۳۰۰ میلیون کودک ۶ برابر آلوده تر از استاندارد آلودگی هوا است.

اگر کودکان در سنین پایین حساسیت و آسیب پذیری بیشتری نسبت آلودگی هوا دارند به این دلیل است که مغز و دستگاه ایمنی بدن آنها هنوز به طور کامل شکل نگرفته و مجاری تنفسی شان آسیب پذیرتر است. به علاوه، کودکان ریتم تنفس تندتری نسبت به بزرگسالان دارند و نسبت به حجم بدنشان حجم هوای بیشتری تنفس می کنند.

در گزارش یونیسف آمده است که ترکیبات موجود در هوا و آلاینده ها علاوه بر اینکه به ریه های کودکان آسیب می زند از لایه حفاظتی مغزشان هم عبور کرده و به رشد مغزی آنها آسیب وارد می کند. این سازمان با استفاده از تصاویر ماهواره ای، مناطقی از جهان را مشخص کرده در آنها میزان ذرات معلقِ کمتر از 2.5 میکرومترِ ناشی از دود وسایل نقلیه، استفاده از سوخت های فسیلی، گرد و غبار و سوزاندن زباله ها بیش از حد مجاز است.

جنوب آسیا آلوده ترین منطقه اعلام شده است که در آن ۶۲۰ میلیون کودک در معرض هوای ناسالم قرار دارند. پس از آن، آفریقا با ۵۲۰ میلیون، شرق آسیا و آسیااقیانوسیه با ۴۵۰ میلیون، آمریکای شمالی و جنوبی با ۱۳۰ میلیون جزو آلوده ترین مناطق برای کودکان هستند. در اورپا نیز ۱۲۰ میلیون کودک در مناطقی زندگی می کنند که آلودگی جوی از حد استاندارد تعیین شده از طرف سازمان جهانی بهداشت گذشته است.

در این گزارش همچنین روی آلودگی ناشی از استفاده از زغال و چوب برای آشپزی و گرمایش خانه هم تاکید شده است. زیرا علاوه بر آلودگی بیرون، آلودگی محیط داخل خانه هم عاملی برای شیوع ذات الریه و دیگر بیماری های تنفسی محسوب می شود که زندگی 1 کودک از 10 کودک زیر 5 سال را به خطر می اندازد. سال 1392/ 2013 استفاده از زغال و چوب در منزل، جان بیش از یک میلیون کودک را که اکثرا از خانواده های کم درآمد و ساکن مناطق روستایی کشورهای در حال توسعه بودند با خطر رو به رو کرد.