مغز چگونه اطلاعات را به یاد می آورد؟

ماهنامه دانشمند - هدا عربشاهی: ایران در مرگ ناشی از ابتلا به آلزایمر چندمین رتبه جهانی را دارد؟ در هر ۳.۲ ثانیه یک نفر در جهان به زوال عقل گرفتار می شود

آلزایمر و پارکینسون کنار ALS (اسکلروز آیموتروفیک جنبی) و هانتینگتون چهار بیماری مهمی هستند که بر اثر تشکیل پروتیین های ناهنجار و از بین رفتن سلول های عصبی مغز در اثر انباشته شدن توده های این پروتیین ها به وجود می آیند. برخلاف بیشتر سلول ها که در طول زندگی به طور مداوم خود را می سازند. نورون ها به جز مواردی بسیار نارد، با پایان یافتن رشد جنینی و پس از تولد هرگز تجدید نمی شوند. به همین علت با اجتماع پروتیین های مخرب و در پی اش نابودی این سلول ها، عملکرد مغز برای همیشه مختل می شود.

از بین رفتن حافظه و کاهش توانایی های شناختی و حرکتی از علائم این بیماری هاست که در هر یک با شدت مختلفی نمایان می شود. تاکنون هیچ روش موثری برای درمان این اختلال ها ارائه نشده است و داروهای موجود صرفا قادرند پیشرفت بیماری را به تاخیر بیندازند. این روز دانشمندان در حال بررسی شیوه هایی هستند تا از طریق ژن درمانی، تولید واکسن و تقویت فعالیت های سلولی بتوانند مانع تشکیل این پروتیین ها شوند، آن ها هنوز در ابتدای راه اند، اما امیدوارند در آینده برای این بیماری های مغزی که بر عملکرد کل بدن تاثیراتی ویران گر می گذارند، درمانی بیابند.

همان طور که در مقدمه این مطلب توضیح دادیم اوایل قرن بیستم اولین دیاگرام های کورتکس مغز انسان به دست آمدند. دیاگرام هایی که در طول بیش از یک قرن به تدریج کامل شدند تا دانشمندان علوم اعصاب و عصب شناسان را هر روز با بخش های تازه ای از این ساختار شگفت انگیز بدن انسان آشنا کنند تا این که ماه گذشته نقشه ای که ۹۷ ناحیه تاکنون ناشناخته مغز انسان را معرفی می کند عرضه شد.

تهیه اولین نقشه مغز تنها مورد پیشرفت درک انسان از این عضو بدن در اوایل قرن گذشته نبود، بلکه درست 110 سال پیش در 1906 دکتر آلویز آلزایمر اولین نتایج بررسی روی اولین مورد بیماری آلزایمر را که زنی 50 ساله بود منتشر کرد و جهان را با بیماری ای آشنا کرد که تا آن لحظه هیچ شناختی درباره اش نبود. بیماری ای بانامآلزایمر که نامش را وام دار کوشش های کاشفش است.

اکنون با گذشت 110 سال و با وجود پیشرفت های چشمگیری که در راه مبارزه با زوال عقل و آلزایمر به دست آمده بشر هنوز به درمان قابل ملاحظه ای برای این بیماری ها نرسیده است، اما تلاش ها تا دستیابی به درمانی قطعی ادامه دارد. زیرا در صورت نرسیدن به علاجی مناسب، تا سال 1429/ 2050 تعداد مبتلایان به 131.5 میلیون نفر خواهدرسید.

مارها از آلزایمر چه می گویند؟

پژوهشگرانی که روی زوال عقل و آلزایمر مطالعه می کنند، از سراسر دنیا در اجلاس بین المللی انجمن آلزایمر که از ۲۲ تا ۲۸ جولای (۱ تا ۷ مرداد) در تورنتوی کانادا برگزار شد، گرد هم آمدند تا درباره این بیماری ها که روز به روز به معضلی بزرگ تر تبدیل می شوند صحبت و تبادل آگاهی کنند. نتایج امیدبخش آزمایش داروی جدید آلزایمر با عنوان LMTX در فاز ۳ بالینی و خبر اولین آزمایش انسانی واکسن ضدآلزایمر ظرف سه تا پنج سال آینده از مواردی بود که در این اجلاس مطرح شد.

از سوی دیگر نتایج بررسی هایی که در تازه ترین به روزرسانی «گزارش جهانی آلزایمر» در سال ۱۳۹۴/ ۲۰۱۵ منتشر شده است، نشان می دهد سال ۱۳۹۴/ ۲۰۱۵، ۴۶.۸ میلیون نفر در جهان با درجاتی از زوال عقل دست و پنجه نرم می کردند. این رقم تقریبا هر ۲۰ سال دو برابر خواهدشد. بنابراین تا سال ۱۴۰۹/ ۲۰۳۰ به ۷۴.۴ میلیون نفر و تا سال ۱۴۲۹/ ۲۰۵۰ به ۱۳۱.۵ میلیون نفر خواهد رسید.

بیشتر این افزایش در کشورهای در حال توسعه (همچون ایران) ثبت شده است. به طوری که، در حال حاضر ۵۸ درصد از مردم مبتلا به زوال عقل در این کشورها هستند و این میزان تا سال ۱۴۲۹/ ۲۰۵۰ به ۶۸ درصد افزایش خواهدیافت. سریع ترین رشد در جمعیت های پیرتری مانند چین، هند و همسایگانشان در جنوب آسیا و غرب اقانوسیه رخ می دهد. هر سال بیش از ۹.۹ میلیون مورد جدید زوال عقل در جهان به وجود می آید و این بدان معنی است که در هر ۳.۲ ثانیه یک نفر به این بیماری دچار می شود.

تاثیرات اقتصادی ای که زوال عقل و در شکل پیشرفته ترش آلزایمر در پی دارند، قابل تامل است. به طوری که هزینه این بیماری در سال ۱۳۹۴/ ۲۰۱۵ در دنیا معادل ۸۱۸ میلیارد دلار آمریکا تخمین زده شد که برابر با ۱.۰۹ درصد از تولید ناخالص داخلی در سطح جهانی است. هزینه مستقیم مراقبت های پزشکی تقریبا معادل ۲۰ درصد از کل هزینه هایزوال عقل است.

در حالی که هزینه های بخش اجتماعی و مراقبت های غیررسمی هر یک برابر با ۴۰ درصد از کل این هزینه هاست. این بدان معناست که اگر مراقبت جهانی زوال عقل به عنوان کشور فرض شود، می تواند هجدهمین اقتصاد برزگ جهان باشد هزینه های سالانه این بیماری بیشتر از ارزش سهام شرکت های بزرگی مانند اپل (۷۴۲ میلیارد دلار) و گوگل (۳۶۸ میلیارد دلار) است.

تشخیص بیماری آلزایمر

کاهش قدرت حافظه و توانایی های شناختی مهم ترین علامت بالینی آلزایمر است. پژوهش های سازمان جهانی بهداشت نشان می دهد بیماری بیشتر مردمی که در حال حاضر بازوال عقل زندگی می کنند، تشخیص رسمی داده نمی شود. در کشورهای پردرآمد فقط 20 تا 50 درصد از موارد زوال عقل تشخیص داده میش ود و بیماران درمان های اولیه را دریافت می کنند.

بی شک این شکاف درمانی در کشورهای کم درآمد و درآمد متوسط بسیار پایین تر از این میزان است؛ برای مثال به نظر می رسد در هد 90 درصد از موارد مبتلا به این بیماری تشخیص داده نشده اند. اگر این آمار به سایر کشورها تعمیم داده شود، می توان گفت در کل دنیا بیماری حدود سه چهارم از مردمی که به زوال عقل دچار شده اند، هرگز شناسایی نمی شود. بنابراین این افراد تحت هیچ درمان یا مراقبت سازمان یافته ای قرارندارند.

آمار آلزایمر در ایران

بر پایه اطلاعات مندرج در پایگاه www.worldlideexpectancy.com ایران بین ۱۷۲ کشور بررسی شده با رقم ۷.۷۵ در ۱۰۰ هزار جمعیت نفر رتبه سی ام مرگ ناشی از آلزایمر را دارد، بنابراین می توان گفت جزو کشورهایی است که با نرخ بالای ابتلا به زوال عقل و آلزایمر مواجه اند. فنلاند در این ارزیابی رتبه اول را دارد که نرخ مرگ در اثر آلزایمر در آن برابر با ۵۳.۷۷ در ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است.

سن بالاتر از ۶۵، سابقه خانوادگی، سکته مغزی، سابقه ضربه شدید به سر، بیماری های عروق کرونر، کمبود فعالیت های فکری، کمبود اسیدفولیک و ویتامین هایی مانند A, E, C, B۱۲ و B۱، کمبود فعالیت های بدنی و ورزش، سابقه افسردگی و استرس های روحی اجتماعی مانند فوت همسر و بازنشستگی، افزایش کلسترول خون، مصرف دخانیات و سموم موجود در محیط زیست از عمده ترین علل بروز این بیماری به شمار می روند.

کاهش سطح بعضی از مواد شیمیایی که پیام ها را بین سلول های عصبی منتقل می کنند نیز باعث از بین رفتن ارتباط بین سلول ها خواهدشد. تمامی این موارد به کوچک شدن و آتروفی مغز منجر می شوند.

ژنتیک آلزایمر

بیشتر مردم مبتلا به آلزایمر، شکل دیررس این بیماری را دارند که علائم آن از حدود ۶۵ سالگی آغاز می شود. «آپُلیپوپروتئین- ای» (APOE) ژنی است که در بروز این نوع آلزایمر دخیل بوده و اشکال مختلفی دارد. یکی از این اشکال APOE Ɛ۴ است که علاوه بر اینکه خطر توسعه شدیدتر و سریع تر بیماری را در فرد افزایش می دهد، با آلزایمر زودرس نیز در ارتباط است.

به هر روی اگر فردی حامل شکل APOE Ɛ۴ باشد، لزوما به این معنا نیست که به آلزایمر دچار می شود، همان طور که گاهی افرادی که حامل این ژن نیستند نیز می توانند به این بیماری مبتلا شوند. آلزایمر زودرس یا آلزایمر جوانی که بین ۳۰ تا ۶۰ سالگی پدیدار می شود، نرخ بسیار پایینی دارد و فقط ۵ درصد از کل افرادی را که به آلزایمر مبتلا هستند دربر می گیرد. این جهش های ژنتیکی به ساخت پروتیین مخرب و ناهنجار آمیلوبید- بتا منجر می شوند. این پروتیین با ایجاد پلاک هایی روی نورون های مغز آن ها را از بین می برد.