با نمک ترین اتاق ایران

مجله همشهری سرنخ: می گویند «سم سفید است». درست است که اگر بیش از اندازه مصرف شود از سم هم بدتر است اما این توصیه ها در مورد خوردن نمک است نه تنفس کردنش! شاید تا به حال اسم «اتاق نمک» را شنیده باشید. می گویند اگر کسی در این اتاق ها بنشیند و از هوای نمکی اش تنفس کند، ریه هایش باز می شود. می گویند آسم کش است، ضد اضطراب است و حریف قدرتمند افسردگی!

گفته های محققان درباره اتاق نمک آنقدر وسوسه انگیز است که شال و کلاه کنیم و با هم سری به شهر زنجان بزنیم. آخر اولین اتاق نمک کشورمان در این شهر تاسیس شده و اولین پژوهش ها در مورد «نمک درمانی» در زنجان کلید خورده است. «اتاق نمک» کار میراث فرهنگی و دانشگاه علوم پزشکی زنجان است و نتایج پزشکی جالب و تعجب آوری از این تحقیقات به دست آمده است. در ادامه خیلی کوتاه به آغاز نمک درمانی می پردازیم و بعد هم از چگونگی ساخت و شاهکارهای یک اتاق بانمک در زنجان می گوییم.


چیده ای از بسته درمانی «بانمک»

حرف الان نیست. نمک درمانی یک ریشه باستانی دارد. یونانیان باستان دریافته بودند بین آدم هایی که در معادن نمک و غارهای نمکی کار می کنند با آدم هایی که هیچ ارتباطی با استخراج نمک ندارند تفاوت هایی است.

یکی از این تفاوت ها این بوده که کارگران معدن نمک، هیچ کدام شان دچار بیماری های تنفسی و همچنین بیماری های روانی - که گویا آن زمان بسیار شایع بوده - نمی شدند. یعنی کاشفان اصلی «کارگر بودن درمان با روش نمک تنفسی» یونانیان باستان بودند. حالا چرا حرف شان روی زمین ماند و کسی باور نکرد، برمی گردد به ماجرای خرافه پرستی های مردم باستان که تا حدودی این خرافات قاطی تحقیقات واقعی شان هم شده.

مهدی غلامی طراح و ناظر فنی پروژه پژوهشی فضای حاوی نمک در مورد ارزش نمک در قدیم می گوید: «نمک ماده باارزشی در زمان های دور به حساب می آمده است. مردانه نمکی - اجساد نمکی - چند هزار ساله که در معادن نمک چهرآباد زنجان کشف شده، گویای این است که مردمانی از مناطق مختلف با آداب و رسوم و پوشش های متفاوت، مسیر چند فرسنگی را می پیمودند تا به «طلای سفید» آن زمان یعنی نمک دست پیدا کنند.» (گزارش مفصلی از مردان نمکی چهرآباد زنجان در شماره های قبلی سرنخ چاپ شده.)

وقتی علم پیشرفت کرد و پای دستگاه ها و کارخانه های غول پیکر استخراج و تولید نمک به میان آمد، نمک تبدیل شد به یک چاشنی ارزان غذایی تا آنجا که سر هر میز غذاخوری و سر هر سفره ای، حداقل ۱۰۰ یا ۲۰۰ گرم نمک همیشه موجود است. مصرف بی رویه چاشنی ارزان نمک که زمانی «طلای سفید» بود، آن را به «سم سفید» تبدیل کرد تا جنگ جهانی دوم.

نازی ها - آلمان ها- در جنگ جهانی دوم سربازانشان را می فرستادند به معادن نمک تا قبل از جنگ، هوای بانمکی تنفس کنند، ریه هایشان حال بیاید و عصبی و روانی هم نشوند. شواهد و مدارک در مورد این اقدام ارتش آلمان موجود است اما آلمان ها از کجا و با استناد به چه پژوهش هایی از خاصیت نمک تنفسی مطلع بودند هنوز در هاله ای از ابهام است.

احتمالا تحقیقاتی در این باره صورت گرفته و هیتلر دیکتاتور نگذاشته نتایجش به بیرون درز کند. به هر حال برای مدت کوتاهی یعنی در زمان هیتلر، نمک با ارزش شده و بعد از جنگ جهانی دوم دوباره نمک شد «سم سفید» و هیچ کس برایش تره هم خرد نکرد تا سال ۲۰۰۹ میلادی.

سال ۲۰۰۹ به بعد، کشورهای اروپایی آمدند اتاق نمک هایی راه انداختند و شروع کردند به تحقیق و پژوهش. متاسفانه محققان، نتایج این تحقیقات را هم به جایی درز ندادند. این کشورها که تعدادشان محدود است - آمریکا و کانادا - مقالات و تحقیقات شان را در این باره برای خودشان نگه داشتند اما با این وجود از رواج اتاق های نمک در این کشورها پیدا بود که «نمک درمانی» یک خرافه نیست.


آغاز اثبات یک فرضیه یا یک رویا

در کشورمان هیچ تحقیقی در مورد نمک درمانی انجام نگرفت تا اینکه همین چند وقت پیش یعنی ۸ ماه پیش زنجانی ها آستین بالا زدند. آنها پیشقراول اول شدند تا خودشان در مورد نمک درمانی تحقیق کنند. از همان ابتدا سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه علوم پزشکی زنجان با هم وارد همکاری شدند. اساتید و دانشجویان دانشگاه مهندسی و معماری شهر زنجان هم برای ساخت یک اتاق نمکی دست همکاری با آنها دادند.

آقای غلامی در مورد حساسیت پرداختن به این پروژه می گوید: «در این دوره و زمانه یکی از مشکلات و مسائل بزرگی که گریبانگیر مردم جهان شده، بحث آلودگی و بیماری های تنفسی است. لازم به توضیح نیست که بگوییم بیماری آسم یک آلرژی همه گیر شده و همچنین بیماری های تنفسی و ریوی، با یک سیر تصاعدی، روز به روز در حال گسترش است. خب با این حساب اگر اتاق های نمک آنطور که ادعا می شود تاثیر شگفت انگیزی در درمان و مهار این بیماری ها داشته باشد، بی نظیر و فوق العاده است.

اینکه در ایران ما اولین کسانی هستیم که یک سازه نمکی ساخته ایم، اشتباه است. سال گذشته هتلی در شهر شیراز با نمک ساخته شد که البته این کار تنها به خاطر زیباسازی و تبلیغات بود نه پژوهش و درمان. در واقع اتاق نمک زنجان اولین سازه نمکی است که برای پژوهش و تحقیق در مورد صحت و سقم درمان به وسیله نمک ساخته شده. این سازه توسط میراث فرهنگی بنا شده و دانشگاه مهندسی زنجان.»

حل یک معما برای ساخت اتاق نمک

البته ساختن یک اتاق نمکی به این سادگی ها هم که فکر می کنید، نیست. ۴ ماهی زمان برد تا گروه مهندسین توانستند یک اتاق نمکی ۱۵ در ۲ بسازند! «سنگ های نمک از معدن چهرآباد زنجان به شهر زنجان انتقال داده شد. ما می توانستیم در معادن نمک چهرآباد، غارهای نمکی ایجاد کنیم و همانجا مشغول به کار شویم. اینطوری کار ساخت اتاق نمکی برایمان بسیار ساده تر می شد اما معادن چهرآباد در چند کیلومتری شهر زنجان واقع است و این مسافت، کار تحقیقات پزشکی را با مشکل روبرو می کرد؛ به همین خاطر تصمیم گرفتیم اتاق نمک را در شهر زنجان بسازم. نمکی که از آن حرف می زنیم با نمک خوراکی که در خانه تان موجود است فرق دارد.

نمک های خورادکی همین سنگ نمک هایی است که با فعل و انفعالاتی به پودر نمک تبدیل می شوند و تنها به درد چاشنی غذا می خورند اما نمکی که در تنفس درمانی استفاده می شود باید کاملا طبیعی باشد. این «کاملا طبیعی بودن» کار ساخت اتاق نمک را سخت تر می کرد. تصور کنید که سنگ های نمک باید بدون دخالت هیچ چسب، سیمان یا هر ماده دیگری روی هم قرار می گرفتند و دیوار و سقف اتاق را تشکیل می دادند.

یعنی سازه ای فقط از نمک طبیعی. پژوهش ها در مورد ساخت و اثر اتاق نمک تا به حال کاملا سری بوده و هیچ مقاله یا نوشته ای در مورد چگونگی ساختن یک اتاق کاملا نمکی در دست نیست. مانده بودیم که چطور سنگ ها را به هم بچسبانیم. یک ماه، چندین مهندس مطرح دانشگاه مهندسی زنجان نشستند و بر روی این موضوع تحقیق کردند تا اینکه بالاخره حلال مشکل کشف شد، «آب»؛ آب ماده ای است که می تواند سنگ های نمک را به هم بچسباند.»

آقای غلامی و گروه سازنده اتاق نمکی، بعد ازت این کشف تقریبا نیمی از راه ساخت اتاق را پیموده بودند. بعد از آن، سنگ های نمک یکی یکی روی هم قرار گرفت و اتاق نمکی بعد از چهار ماه ساخته شد. «کف اتاق هم با سنگ های نمک، نمک اندود شد. تا اینجا کار خوب پیش رفته بود و ما محیط مناسبی برای شروع تحقیقات پزشکی داشتیم که آن را در اختیار دانشگاه علوم پزشکی قرار دادیم.»


فقط نفس بکش

از اینجای گزارش، با عاکفه احمدی افشار، فوق تخصص ایمونولوژی و آلرژی و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی زنجان همراه می شویم. خانم افشار برای شروع اولین تحقیقات روی «اتاق نمک» در ایران، ۳۳ کودک را انتخاب کرد.

«نمک درمانی در واقع استفاده آزمایشگاهی از تاثیر نمک در درمان بیماری های تنفسی و بهبود بیماری های ناشی از اختلال در سیستم تنفسی است. در نمک درمانی از هیچ دارو یا ماده شیمیایی استفاده نمی شود و قرار نیست بیماران در این اتاق کار خاصی انجام بدهند. کافی است بنشینند و فقط در آن تنفس کنند. به همین خاطر چند صندلی به همراه یک ویدئوپروژکشن در اتاق قرار دادیم تا خیلی به ساکنان اتاق بدنگذرد و همانطور که دارند فیلم تماشا می کنند، درمان هم بشوند.

اتاق نمک برای کودکان و حتی نوزادان هم کاملا بی خطر است و آنطور که انتظار می رود باید اگر بهبودی در کار باشد، سرعتش در کودکان مبتلا به بیماری های تنفسی مثل آسم و آلرژی، تنگی نفس، برونشیت، تب یونجه، سرماخوردگی و عفونت های سر و سینه بیشتر باشد. این فرضیات وسوسه برانگیز بود که باعث شد اولین بیماران مان را از میان کودکان انتخاب کنیم.»

دوئل اتاق نمک با آسم!

بیماری های تنفسی انواع مختلفی دارند اما در میان همه بیماران تنفسی، تنها گروه آسمی ها برای این پژوهش انتخاب شد. خانم افشار در این باره می گوید: «آسم شایع ترین بیماری مزمن در ایران است. این بیماری مثل خوره به جان آدم های قرن ۲۱ افتاده و متاسفانه به سرعت در حال رشد و پیشروی است. از همه بدتر این است که اطفال و کودکان بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به این بیماری اند. شاید با این آمار متوجه شوید که پاسخ مثبت گرفتن از تحقیقات اتاق نمک تا چه اندازه می تواند نجاتبخش و موثر باشد. نرخ بیماری آسم در کودکان ایرانی ۱۰ تا ۱۵ درصد بیشتر از دیگر کشورهاست! این آمار از سوی انجمن بیماری های عفونی اطفال ایران اعلام شده.»

به گفته خانم پژوهشگر، بیماری آسم یک بیماری ژنتیکی است که عوامل محیطی آن را تشدید می کند. شهرنشینی، آلودگی هوا، تماس با دود سیگار و مصرف غذاهای آماده و فست فودی. با این حساب این بیماری تنفسی تهدیدی است برای همه، در هر جا و هر سن و سالی.

درمان با تماشای یک فیلم!

۲ ماه پیش تحقیقات اتاق نمک توسط پزشکان و اساتید دانشگاه علوم پزشکی آغاز شد. «تحقیقات روی ۳۳ کودک ۶ تا ۱۴ سال انجام شده؛ کودکانی که به آسم خفیف یا متوسط مبتلا بودند. این کودکان به مت سه هفته، یک روز در میان به اتاق نمک می آمدند و ه رجلسه تنها یک بار نمک درمانی می شدند.

هوای داخل اتاق نمکی غیرقابل دیدن و کاملا شبیه هوای طبیعی است، هیچ بو و رنگ خاصی هم ندارد، به همین خاطر کودکان با این شرایط درمانی خوب کنار می آیند. در اتاق نمک می نشستند روی صندلی، کارتون تماشا می کردند و درمان می شدند.

در واقع در هر جلسه یک فیلم می دیدند و می رفتند. بعد از هر جلسه هر ۲۳ کودک با دستگاه تنفس سنج وضعیت شان سنجیده می شد. در کوتاه مدت، یعنی بلافاصله بعد از خارج شدن بیماران از اتاق نمک، تفاوت چشمگیری بین تست قبل و بعد از رفتن به اتاق نمک دیده می شد. آنهاس رحال تر شده و مجاری تنفسی شان بازتر شده بود و بهتر تنفس می کردند. نتیجه تا اینجا بسیار رضایتبخش بود اما باید در دراز مدت هم وضعیت بیماران را بررسی می کردیم. یعنی بعد از سه هفته.»

نتایج: خیره کننده

سه هفته بعد، پژوهش تمام شد و نتایج تحقیق گروه پزشکی از آنی که فکر می کردند هم بهتر بود. «قدرت شش های بیماران بیشتر شده بود و این نشان می دهد هوای نمکی، شریان های تنفسی شان را باز کرده است. در این مدت بیماران به وسیله سرفه خلط دفع می کردند. این نشانه بسیار خوبی بود. خلط ها، باکتری ها و میکروب های عفونی ریه بودند که دفع می شدند.

هوای نمکی، مجاری تنفسی بیماران را نیز باز کرده و حالا خانواده کودکان از وضعیت رو به بهبودی کودکانشان می گویند. اینکه بهتر تنفس می کنند و از موقعی که تحت نمک درمانی قرار گرفته اند، کمتر دچار تنگی نفس می شوند. حتی خیلی از خانواده ها اصرار دارند که بیمارشان همچنان نمک درمانی شود. تا این حد، نتایج مثبت پژوهش های نمک درمانی قابل لمس بود.»

خانم افشار در ادامه می گوید: «با اینکه نتایج این پژوهش رضایتبخش بوده اما پژوهش ها همچنان ادامه دارد. قدم بعدی مان پژوهش در مورد گروه های سنی مختلف مبتلا به آسم، بیماری های متفاوت تنفسی و حتی بیماری های روانی است.»

معدن چهرآباد زنجان یکی از شگفت انگیزترین معدن های جهان است

مومیایی های نمکی


با اینکه چندین سال از کشف مردان نمکی می گذرد اما هنوز تحقیقات برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر درباره آنها ادامه دارد. تا به حال کارشناسان توانسته اند ۶ مرد نمکی را که هر کدام شان دنیایی پر از رمز و راز هستند از زیر خروارها نمک بیرون بکشند. نتیجه تحقیقاتی که در داخل و خارج از کشور روی اجساد مردان نمکی انجام شده بسیار شگفت انگیز است.

این اجساد ۱۷۰۰ ساله در معدن نمک چهرآباد به حدی سالم باقی مانده اند که بعد از کشف هنوز بعضی از قسمت های بدن شان نرم بود.

مهدی غلامی ناظر فنی پروژه پژوهشی میراث فرهنگی زنجان در این باره می گوید: «آزمایش کربن ۱۴ یکی از چندین آزمایشی بوده که تا به حال روی مردان نمکی انجام شده است. با انجام این آزمایش روی جسد اولین مرد نمکی کشف شده، مشخص شد مرد نمکی شماره یک به ۱۷۰۰ سال پیش تعلق دارد، یعنی اواخر دوران اشکانی و اوایل دوران ساسانی!»

به گفته آقای غلامی در مورد مردان نمکی باید گفت که کارشناسان هر چه در این زمینه پیش می روند، به نتایج جالب تری دست می یابند. «مثلا با انجام آزمایش های دیگر روی سلول های موی سر مرد نمکی شماره یک، به گروه خونی و سن او هنگام مرگ پی بردند. آزمایش ها نشان می داد مرد نمکی هنگام مرگ ۴۵-۴۰ ساله بوده؛ حتی گوشواره طلا و چکمه ای که مرد نمکی به پا داشت، نشان می داد که او یک کارگر ساده نبوده و جزو اشراف زاده های آن زمان بوده است. جالب تر از همه اینکه ۶ مرد نمکی هر کدام شان مربوط به دوره خاصی هستند و از نوع پوشش و استخوان بندی شان معلوم است هر کدام مربوط به سرزمین و اقوام متفاوتی هستند.»