مراسم عروسی قشقایی‌ها؛ از خواستگاری تا روز قبل از عروسی

وبسایت کارناوال: فرهنگ یکی از ویژگی های جالب توجه جامعه است که رنگ و بویی خاص به فضا می بخشد و در هر سرزمینی جلوه ای ویژه دارد. حضور اقوام مختلف در ایران سبب شده تا در هر گوشه از این مرز و بوم شاهد نمایشی خاص باشیم. آداب و رسوم هر قوم پیام خاصی دارد و از فرهنگ و باورهای مردم سخن می گوید.

امروز می خواهیم شما را به دنیای ایل قشقایی ببریم؛ مردمی که در گوشه و کنار سرزمین مان ساکنند و به سبک و سیاق خود زندگی می کنند. شما را به یکی از شادترین و مفصل ترین جشن های ایل قشقایی، یعنی عروسی می بریم. مرحله به مرحله این پیوند مقدس را از نظر می گذرانیم. می خواهیم ببینیم مردم این ایل با چه وسواسی سعی می کنند بهترین ها را به انجام برسانند و در این میان چیزی را از قلم نیاندازند.

آشنایی با عشایر قشقایی

قشقایی یا ایل قشقایی یکی از اتحادیه های ایلی ایران به شمار می رود که بیشتر مردمش ریشه‌ای ترک دارند؛ اما ریشه‌های قومی گوناگون لر، کرد و عرب نیز در میان آنها دیده می شود. بیشتر قشقایی‌ها پیرو اسلام و مذهب شیعه هستند و به زبان ترکی خاصی سخن می گویند.

استان فارس مرکز اصلی این ایل است؛ اما در دیگر استان ها همچون کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، اصفهان، قم، مرکزی، و بوشهر نیز نشانه های شان را می بینید. آنها مردمانی سخت کوش اند و در این زمینه شهرت زیادی دارند.

ازدواج راهی برای ادامه نسل قشقایی ها

ازدواج در میان قشقاییان تشخص اجتماعی را حفظ می کند و راهی برای ادامه نسل است. عشق چیزی است که کمتر در میان آنها در نظر گرفته می شود و معمولا به مرور زمان، در طول زندگی میان دو طرف شکل می گیرد. بیشتر ازدواج ها به میل و خواست والدین صورت می پذیرد و جوانانی که مجرد بمانند به دلایل مختلف تحت فشار قرار می گیرند.

خانواده های قشقایی، پیرو نظام مردسالاری هستند و شوهر و پدر حرف اول و آخر را می زنند. آنها در برخی موارد اجازه اظهار نظر به همسر و فرزندان خود را می دهند. همین امر باعث شده تا برای برخی از مردان جوان، ازدواج تنها راه فرار از تسلط کامل پدر باشد.

رواج ازدواج های فامیلی

ازدواج در میان قشقایی ها براساس نظام طبقاتی صورت می گیرد و پیمان ازدواج دختر تنها با رضایت والدین او بسته می شود. ازدواج بین خویشان انجام می شود چرا که در این شرایط عروس و داماد از یکدیگر شناخت نسبی دارند و خانواده ها نیز به راحتی در مورد جهیزیه و مهریه و شیربها به توافق می رسند.

دیدگاه قشقایی ها در مورد جدایی و چند همسری

داشتن چند زن برای مردان قشقایی امر ناپسندی است و به شدت نکوهش می شود. مرد تنها در صورتی حق اختیار کردن همسر دوم را دارد که همسرش نازا باشد و یا تمام فرزندانی که به دنیا آورده دختر باشند. در میان قشقاییان، تنها فرزندان پسر توانایی ادامه نسل را دارند و به همین سبب دارای اهمیت زیادی برای خانواده ها هستند.

اگر حتا مردی در این شرایط ویژه تمایلی به تجدید فراش نداشته باشد با تحقیر و ترحمی مواجه می شود که در میان قشقاییان نسبت به مردان متاهل بدون پسر وجود دارد. او هر چه قدر هم که سرسخت باشد در نهایت به این کار تن می دهد. رسم بر این است که همسر نخست، زن جدیدی برای شوهر خود برگزیند.

به دلیل تعصبات و اعتقادهای موجود در ایل قشقایی طلاق در بین خانواده ها جایگاهی ندارد. این امر عامل سرافکندگی خانواده است و امری بر خلاف شئونات اجتماعی به شمار می رود.

پیش از عروسی

ازدواج پیوندی است که مقدمات خاص خود را دارد. در اینجا می بینیم که قشقایی ها این مقدمات را چگونه اجرا می کنند:

۱- خواستگاری

اولین مرحله برای مراسم ازدواج، انتخاب دختر و خواستگاری است. انتخاب ابتدایی همسر برای پسر خانواده، بر عهده مادر یا خواهر اوست و بهترین زمان برای انتخاب به هنگام مجالس جشن و سرور و یا در زمان حرکت ایل است.

پس از آنکه دختر انتخاب شد بحث و جدال با پسر برای جلب رضایتش آغاز می شود. پس از موافقت اولیه پسر، مادر به سراغ خانواده دختر می رود تا تحقیق و بررسی های لازم را انجام دهد. او این مساله را با مادر و افراد مونث خانواده او مطرح می کند. بعد نوبت مادر عروس است که مساله را با همسرش در میان بگذارد و سپس دختر را در جریان ماجرا قرار دهند.

در مرحله بعد نوبت «سوجی» هاست تا کار را تمام کنند و خواستگاری را وارد مرحله جدی تری سازند. سوجی ها یا مجری ها چند تن از مردان مجرب در این مورد و یا ریش سفیدان هستند که همه حرف های شان را قبول دارند. آنها نزد پدر و برادران (در صورت وجود) یا قیم و بزرگتر دختر مورد نظر رفته و به همراه تشریح موقعیت مالی، اجتماعی و خلق و خو و سوابق خانواده پسر، نقاط قوت آنها را می گویند.

البته همه چیز به این راحتی ها نیست؛ معمولا دو تا سه ماه طول می کشد تا پدر یا نزدیکان دختر جواب مثبت یا منفی را اعلام کنند.

۲- شال انگشت یا شال و انگشتر

پس از دریافت جواب مثبت از سوی خانواده دختر، قطعه ای طلا و لباس یا پارچه گرانبها از طرف اعضای مونث خانواده یعنی مادر و خواهران داماد تقدیم عروس می شود. آنها هدایای خود را در یک چمدان و یا بقچه می گذارند و به همراه شیرینی و میوه به خانه عروس می برند. مادر عروس یک مهمانی کوچک معروف به شال انگشت یا شال و انگشتر برپا می کند و از خویشان و دوستان مونث دعوت به عمل می آورد.

۳- مهریه و شیربها

قشقایی ها از ۵ طایفه تشکیل شده اند:

طایفه عمله (طایفه فرمانده اتحادیه ایلی قشقایی)، طایفه فارسیمدان، طایفه دره‌شوری، طایفه شش بلوکی (از پرجمعیت‌ترین طوایف قشقایی)، طایفه کشکولی بزرگ و طایفه کشکولی کوچک.

در بین این طوایف، طایفه شش بلوکی به شیربها یا در زبان قشقایی «باشلق» های کمر شکن شهرت دارند. آنها که دارای مهارت در پرورش دام هستند از ۱۰۰ راس دام و چند اسب و شتر گرفته تا پول و طلای چند میلیونی را به عنوان شیربها درخواست می کنند. خویشاوندان و نزدیکان داماد نیز سعی می کنند این درخواست را با کمک های شان برآورده کنند. گاهی کمک ها از میزان مورد درخواست بیشتر می شود که این سرفرازی را برای داماد و خانواده اش به ارمغان می آورد.

مقدمات عقد و عروسی

پیش از آغاز عروسی باید مقدماتی انجام شود که عبارتند از: سفید کردن برنج (برنج کوبی)، آرد کردن گندم، خرید چای، قند و توتون و تنباکو، تهیه هیزم و وسایل پخت و پز، تهیه ترکه یا چوب برای رقص، دعوت نوازنده (توشمال)، دعوت قوم و خویش و ...

۱- انتخاب و آماده کردن محل عروسی

خانواده طرفین محلی را برای جشن انتخاب می کنند؛ این محل معمولا در چمنزارها و دشت هاست تا جا برای بازی و مراسم باشد. آنها با همکاری خویشان محل عروسی را از سنگ ها و بوته ها پاک می کنند، برای مهمانان چادر می زنند و کف آنها را با قالی، گبه و نمد مفروش می کنند.

حجله عروس و داماد در محل مرتفعی برپا می شود. این چادر را با آویزهای رنگی مزین می کنند و دور تا دورش را با گلیم های رنگارنگ می پوشانند. بالای چادر نیز پرچم یا دستمال های رنگی با نام بایداق (بایراق) می آویزند. چادری نیز برای پخت و پز برپا می شود و امکانات لازم را در آن قرار می دهند. چادرهای سیاه، چادر رسمی ایلی هستند؛ اما در عروسی ها چادرهای برزنتی سفید یا اخرایی رنگ را برای پذیرایی از مهمان ها آماده می کنند. در جشن ها ورودی چادرها را بالا می زنند تا تماشاچیان درون آن را ببینند.

۲- سفید کردن برنج

بین عشایر دو نوع برنج چمپا و گرده مورد استفاده قرار می گرفت. عطر برنج چمپا به هنگام طبخ تا فاصله های دور می رود و اشتهای عابران را بر می انگیزد. این برنج را تا روز استفاده در پوست نگاه می دارند و در روز طبخ آن را از پوست جدا کرده و آماده می کنند. وسیله کوبیدن برنج برای سفید کردن آن یک هاون چوبی است که در میان قشقایی ها دوبک خوانده می شود. دوبک را از تنه درختان درست می کنند؛ آنها تنه درختی که کج و کوله نباشد را می برند و در یک سر آن چند زغال افروخته می گذارند. پس از آنکه زغال تنه را سوزاند، آن قسمت را می تراشند و دوباره زغال روی آن می گذارند. این کار را به قدری تکرار می کنند که آن قسمت گود شود و به شکل فلاسک در آید. قسمت خارجی دوبک را می تراشند و با خراطی زینت می دهند. دسته دوبک یک ساقه دو متری است که انتهای آن را به صورت کله قند تراشیده اند و قسمت پایینش صاف شده است.

پس از کوبیدن برنج آن را در سینی می ریزند و با تکان دادن آن، برنج و سبوس را جدا می کنند. برنج کوبی برای عروسی توسط دختران جوان صورت می گیرد و چندین توبک برای این کار آماده می شود.

۳- تهیه آرد و نان

برای تهیه آرد، گندم را با الاغ و قاطر به آسیاب می برند. گاهی طی مسیر تا آسیاب یکی دو روز طول می کشد و یکی دو روز هم صرف گرفتن نوبت و آرد کردن گندم می شود. در گذشته های دور عشایر با آسیاب های دستی این کار را انجام می دادند.

۴- برنامه خرید

چون در زندگی عشایری امکان انبار کردن و نگهداری وجود ندارد، چند نفر برای خرید به شهر می روند و کالاهای مورد نیاز مانند قند، چای، توتون، تنباکو، برنج و... را می خرند. معمولا قند را به صورت کله ای می خرند که شکستن آن نیز یک روز طول می کشد.

۵- تهیه هیزم و وسایل پخت و پز

برای تهیه هیزم چند نفر را با الاغ یا قاطر و ابزاری همچون تبر و تیشه به کوه می فرستند. در گذشته هیزم برای روشنایی نیز استفاده می شد؛ اما امروزه چراغ های گازی این کار را انجام می دهند.

۶- دعوت نوازنده

نوازنده ها با نام چنگی شناخته می شوند و دو نفر هستند. یکی ساز و کرنا می نوازد و دیگری دهل‌چی است که دهل یا طبل می زند. هر دوی این افراد توشمال (نوازنده) خوانده می شوند. برای دعوت توشمال عروسی، قاصدی می فرستند و از او می خواهند برای عروسی بیاید. او در روز موعود خودش را به محل می رساند و صدای کرنایش در محل می پیچد و مردم را به عروسی فرا می خواند. این فرصت برای مردم کوچ نشین فراهم است که فارغ از هر چیز به شادی بپردازند. از آنجا که در نواختن کرنا انرژی زیادی مصرف می شود، نوازنده پس از ساعتی به استراحت می پردازد و با ساز، موسیقی را ادامه می دهد.

۷- دعوت مهمانان

پراکندگی افراد ایل، کار دعوت کردن برای عروسی را دشوار می کند برای همین هر دو خانواده عروس و داماد دست در دست یکدیگر می دهند تا این کار را به اتمام برسانند. در گذشته دعوت به صورت شفاهی بود؛ اما امروزه با کارت دعوت انجام می شود. پیک هایی که کار دعوت را انجام می دهند اوخ چی نام دارند. آنها بر گردن اسب های شان دستمال رنگی می بندند تا در طول مسیر همه بفهمند که پیام آور شادی هستند. کسانی که دعوت می شوند از اوخ چی ها پذیرایی می کنند و به تلافی زحمت پیمودن مسیر، هدایایی را به آنها می دهند.

۸- بردن جهیزیه

جهیزیه عروس در ایل قشقایی شامل این وسایل است: قالی، گلیم، جاجیم، خورجین، بالش و تعدادی دام و پارچه و لباس که آنها را جلوتر از عروس به محل زندگی او با داماد می برند. در جهیزیه عروس آرخالق (لباس بلند و گشاد مردان قشقایی) و کفش نمی گذارند و بر این باورند که این کار برکت را از زندگی شان می برد.

ادامه دارد...