زنان پیشگام ایرانی (۴)

مجله همشهری دانستنیها: چهار زنی که در عرصه های ریاضی، حقوق، محیط زیست و معماری در ایران پیشرو بودند.

زنان تاثیرگذار

مریم میرزاخانی: برنده مدال فیلدز ریاضیات

دانشمندی که زنده ماند

«مریم میرزاخانی»، دانشمند ایرانی ای است که مسیر پرحادثه و البته پرافتخار زندگی اش او را به نامی آشنا در بین ایرانی ها و علاقه مندان ریاضی در سراسر دنیا تبدیل کرد. میرزاخانی که در تهران متولد شده، یکی از اعضای تیم المپیاد ریاضی ایران در سال های ۱۹۹۴ و ۱۹۹۵ (۱۳۷۳ و ۱۳۷۴) در هنگ کنگ و تورنتو بود. او در هر دوی این المپیادها توانست مدال طلا بگیرد و اولین دختری تبدیل بشود که در المپیاد ریاضی ایران طلا گرفت، به تیم المپیاد ریاضی ایران راه یافت و دو سال پشت سر هم مدال طلای المپیاد جهانی را گرفت. او بعد از کسب این موفقیت ها، برای ادامه تحصیل وارد رشته ریاضی دانشگاه صنعتی شریف شد؛ جایی که یکی از بزرگ ترین و البته غم انگیزترین اتفاقات زندگی اش را پشت سر گذاشت.

اسفند سال 1376 یک تیم از دانشجویان دانشگاه شریف برای شرکت در مسابقات دانشجویی ریاضی به اهواز رفت. تیم دانشجویان شریف در مسیر برگشت خود از اهواز به تهران به درون یک دره، سقوط کرد. فاجعه بزرگی بود که ایرانی ها و به خصوص جامعه ریاضی را عزادار از دست دادن شش دانشجوی خود کرد. مریم میرزاخانی یکی از کسانی بود که از آن حادثه جان سالم به در برد. او بعد از گذر از این اتفاق دردناک و دریافت مدرک کارشناسی، برای ادامه تحصیلاتش به آمریکا رفت و در «دانشگاه هاروارد» دکترای خود را در رشته ریاضیات گرفت و بعد از آن در دانشگاه های «پرینستون» و «استنفورد» به عنوان محقق و استاد فعالیت کرد. سال 2005 (1384) بود که نشریه «پاپیولارساینس» نام او را در فهرست 10 ذهن جوان و برتر علم آمریکا قرار داد.

او در ادامه توانست جایزه دوسالانه «روت لیتل ستر» (Ruth Lyttle Satter) در ریاضیات- جایزه ای که انجمن ریاضیات آمریکا به زنان تاثیرگذار در حوزه ریاضیات اهدا می کند- و جایزه پژوهش برتر سال ۲۰۱۴ (۱۳۹۳) موسسه ریاضیات کلی (The Clay Mathematics CMI; Institute) را به طور مشترک با «پیتر اسکولز» (Peter Schols) دریافت کند. سال ۲۰۱۴ میلادی (۱۳۹۳ شمسی) اما مریم میرزاخانی، در سن سی و هفت سالگی، با دریافت «مدال فیلدز»، معروف ترین و مهم ترین مدال و جایزه جهانی ریاضیات (این جایزه هر چهار سال یک بار به یاد «جان چارلز فیلدز»، ریاضیدان کانادایی به ریاضیدانانی اهدا می شود که کشفی چشمگیر در جامعه ریاضیات داشته اند و هنگام اهدای آن بیش از ۴۰ سال سن نداشته باشند)، توانست عنوان اولین بانوی برنده این جایزه و اولین ایرانی ای را که موفق به دریافت مدال فیلدز شده است، از آن خود کند و برای همیشه نام خود را در تاریخ ریاضیات دنیا و البته در ذهن مردم جهان ثبت کند؛

دانشمندی که شاید روزی باورش نمی شد به عنوان یک ریاضیدان جایزه بگیرد؛ او در رویاهای کودکی اش، خود را یک نویسنده می دید. «بچه که بودم دوست داشتم نویسنده شوم. هر داستانی که به دستم می رسید و در واقع هر کتابی که به دستم می رسید، می خواندم. اما قبل از آخرین سال حضورم در دبیرستان هیچ وقت فکر نمی کردم ریاضیدان شوم. برادرم کسی بود که مرا به علم علاقه مند کرد. او هر چیزی که در مدرسه می آموخت برای من تعریف می کرد و فکر می کنم اولین خاطره ای که از ریاضیات دارم این بود که او مطلبی درباره جمع کردن اعداد 1 تا 100 را که در مجله ای خوانده بود، برایم مطرح کرد و این که چگونه گاوس با روشی نوآورانه آن را حل کرده بود. این اولین باری بود که از زیبایی یک راه حل ریاضی به شوق می آمدم و مجذوب آن می شدم.»

او به خاطر دستاوردهای برجسته اش در زمینه سیستم های دینامیک ریاضی و هندسه رویه های ریمانی توانست این جایزه را دریافت کند. اما حادثه باز هم این دانشمند جوان را رها نکرد. بهار سال 1396 خبر ناگهانی درگیری او با بیماری سرطان منتشر شد. کسی باورش نمی شد که سرطان بتواند این ذهن زیبای ریاضیات دنیا را از پا دربیاورد. او معادلات سخت و پیچیده ای را از پا درآورده بود و در ذهن همه چهره یک آدم همیشه برنده را داشت؛ اما ین بار این اتفاق نیفتاد. مریم میرزاخانی در 23 تیر سال 1396 در آمریکا درگذشت و همسرش، دخترش آناهیتا، علاقه مندان به او و دنیای ریاضیات را برای همیشه ترک کرد.

«مارک تسی لاوینی» (Marc Tessier- Lavigne)، رییس دانشگاه استنفورد، بعد از مرگ مریم میرزاخانی گفت: «مریم زود از میانمان رفت، اما در میان هزاران زنی که می خواهند علم و ریاضیات را دنبال کنند، یاد او باقی خواهدماند. مریم، ریاضیدان نظری برجسته و همچنین شخصیتی متواضع بود که تنها با این امید حاضر به قبول افتخار می شد که شاید الهام بخش دیگران برای قدم گذاشتن در مسیرش باشد. دستاوردهای او چه به عنوان شخصیتی دانشگاهی و چه به عنوان الگو، قابل توجه و ماندگار است.»

مه لقا ملاح: مادر محیط زیست ایران

به خاطر طبیعت

مادر محیط زیست ایران، امسال تولد صد سالگی اش را جشن گرفت. «مه لقاح ملاح»، فعال محیط زیست ایران و بنیانگذار اولین انجمن مردم نهاد محیط زیستی ایران یعنی «جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست» است. او که در یکی از خانواده های مشهور دوره قاجار به دنیا آمده، به خاطر فعالیت های محیط زیستی اش شناخته شده است. ملاح که در دوران کودکی به خاطر نبود مدرسه دخترانه مجبور شد بخشی از تحصیلاتش را در مدرسه پسرانه ادامه دهد، بعد از گرفتن مدرک دیپلم، در سال 1322 به عنوان کارمند به استخدام دانشکده حقوق دانشگاه تهران درآمد. او در سال 1325 تحصیل در رشته جامعه شناسی این دانشگاه را آغاز کرد و بعد از دریافت مدرک فوق لیسانس، برای گذراندن دوره دکترا به پاریس رفت. او در همان روزها دوره کتابداری را هم در دانشگاه ملی فرانسه گذراند.

ملاح سال 1345 به ایران برگشت و به عنوان کتابدار کتابخانه دانشکده هنرهای زیبا شروع به کار کرد و بعد از دو سال، به ریاست کتابخانه «مرکز تحقیقات روان شناسی ایران» منصوب شد؛ همان جایی که مسیر زندگی این فعال محیط زیست ایران را عوض کرد. «من اولین چیزی که در این دنیا دیده ام- قبل از مادر و پدرم- درخت بوده است و آسمان. در جنگل به دنیا آمده ام. تمام کودکی و نوجوانی ام در طبیعت مناطق مختلف ایران سپری شده است. پس چطور می توانم به آن بی توجه باشم؟» اما این علاقه بعد از سال ها و در جریان کدگذاری یک کتاب دوباره از زیر خاک سردرآورد. «آن سال، دو کتاب «Cybernetics» و «Pollution & environment» به دستم رسید. چون مربوط به علوم جدید بودند، خودم شروع کردم به خواندن و کدگذاری. دیدم واقعا طبیعت دارد نابود می شود. افتادم به مطالعه در مورد آلوده کننده ها.

بعد رفتم و تحقیق کردم ببینم در دانشگاه تهران، دانشکده یا رشته ای برای این موضوع داریم یا نه. دیدم بله. دانشکده ای هست به اسم «دانشکده محیط». اما دانشکده محیط تنها راجع به کارخانجات بود. یعنی تنها لطمه هایی را که آلودگی کارخانجات به کارگران می رساند، می گفتند.» بعد از آن بود که تازه کار خانم ملاح شروع شد. او اردوهای دانشجویی زیادی در مناطق مختلف ایران برگزار می کرد تا وضعیت آلاینده ها را به استادان دانشکده محیط نشان بدهد. از دل همین فعالیت ها، سازمان محیط زیست ایران شکل گرفت. «سال ۱۳۶۱ بود که با دکتر ابتکار (محمدتقی ابتکار، استاد دانشکده محیط و اولین رییس سازمان محیط زیست در جمهوری اسلامی ایران و پدر معصومه ابتکار) بچه ها را برده بودیم شیراز. یک کارخانه سیمان درست رو به کوه ایجاد کرده بودند. دکتر از آن منطقه تمام شهر را نشان می داد و به خوبی به بچه ها توضیح می داد که چطور می شود تمام این آلودگی هوا را از این منطقه پاک کرد.

آن زمان موسسه محیط (سازمان حفاظت از محیط زیست) تشکیل شده بود. اکیپی به سرپرستی دکتر ابتکار آمدند دانشکده روان شناسی و طرحی نوشتیم که وزارت محیط زیست تشکیل شود. ما نامه نگاری های زیادی به دولت کردیم که وزارتخانه ای برای محیط زیست ایجاد کنند، اما معلوم نشد چرا این کار را نکردند و سازمان محیط زیست تاسیس شد. آن زمان بود که کم کم صدای محیط زیست در ایران بلند شد.» مه لقا ملاح سال ۱۳۵۲ فعالیت های مختلفی مثل آموزش و پاکسازی مناطق آلوده به کمک مردم و سخنرانی هایی در دانشگاه ها برای آگاه کردن جامعه دانشگاهی از محیط زیست ایران انجام می داد. اما در نهایت سال ۱۳۷۲ بود که با ثبت یکی از اولین NGOها به نام «جمعیت زنان مبارزه با آلودی محیط زیست» کار رسمی خودش را در حوزه محیط زیست شروع کرد و سال ها به صورت مداوم در این عرصه فعالیت کرد.

تاج زمان دانش: اولین زن حقوقدان ایرانی

تنها در زندان

«تاج زمان دانش» در سال ۱۳۰۵ در تبریز به دنیا آمد، تحصیلات مقدماتی و متوسطه را در مدرسه فرهنگ و دانشسرای مقدماتی این شهر گذراند و در کنار تحصیل، زبان های انگلیسی و فرانسوی را هم یاد گرفت. البته دوره تحصیل او به آسانی پیش نرفت. در دوره دبستان او با بی مهری مدیران مدرسه اش رو به رو بود و در دوره متوسطه، بعد از اشغال تبریز به دست ارتش شوروی در سال ۱۳۲۰، پدر و مادر تاج زمان با رفتن او به دانشسرا مخالفت کردند، اما او مقاومت کرد و یک سال بعد توانست تحصیلات خود را به پایان برساند. تاج زمان بعد از اتمام دوران تحصیل، به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و معلم شد.

همسرش با این که خود از دانشکده حقوق دانشگاه تهران فارغ التحصیل شده بود، اما با ادامه تحصیل او به شدت مخالف بود اما تاج زمان دانش به خاطر علاقه ای که به ادامه تحصیل داشت، از همسرش جدا و با خانواده راهی تهران شد. او در تهران در کلاس های شبانه شرکت کرد و بعد از گرفتن مدرک دیپلم، در کنکور ورودی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران پذیرفته شد. او همزمان با تحصیل، در مدرسه فیروزکوهی تهران تدریس می کرد. بعد از فارغ التحصیلی در رشته حقوق و علوم سیاسی، تاج زمان دانش در سال 1336 به فرانسه رفت و در سال 1341 و بعد از گذراندن پایان نامه اش با عنوان «صلاحیت قاضی اطفال»، دکترای علوم جنایی را از «دانشگاه اکس آن پرووانس» دریافت کرد. دانش در سال 1344 از «دانشگاه نوشاتل» سوییس دکترای حقوق جزا گرفت؛ او اولین زن ایرانی ای بود که موفق به اخذ دکترای حقوق از خارج از کشور شد.

تاج زمان دانش در ایران به عنوان اولین زن وارد دانشگاه پلیس شد و رشته جزاشناسی را تدریس کرد. او بعد از مدتی برای اولین بار توانست بندهای زندان اطفال و نوجوانان را از بزرگسالان جدا کند و اولین کلاس های سوادآموزی و کارگاه های اشتغال را برای زندانی ها تشکیل دهد. در سال ۱۳۴۶ اولین دادگاه اطفال در تهران با پیگیری های او افتتاح شد. تاج زمان کمی بعد به فکر اصلاح آیین نامه زندان ها طبق اصول علمی افتاد و تدوین «آیین نامه جدید زندان ها» را شروع کرد و در سال ۱۳۴۷ این آیین نامه را در ۳۴۸ ماده به اجرا درآورد. او همزمان درس «بزهکاری اطفال» را در دانشکده حقوق دانشگاه تهران تدریس می کرد و کمی بعد هم به سمت مدیر کل حقوق آموزش و پرورش منصوب شد. دانش در سال ۱۳۵۴ برای تدریس، از آموزش و پرورش به دانشگاه تهران منتقل شد.

بعد از انقلاب فرهنگی و بازگشایی دانشگاه ها او بار دیگر برای تدریس به دانشگاه دعوت شد و به کار خود ادامه داد و تا زمان بازنشستگی در سال ۱۳۸۱، کتاب ها و مقالات تخصصی زیادی به چاپ رساند. کتاب های «کیفرشناسی»، «دادرسی اطفال در حقوق تطبیقی»، «اصول علم زندان ها»، «اطفال و جوانان بزهکار»، «حقوق زندانیان و علم زندان ها در ایران و فرانسه»، «مجرم کیست؟ جرم شناسی چیست؟»، «معتاد کیست؟ مخدر چیست؟»، «طفل بزهکار کیست؟ روش اصلاح و تربیت او چیست؟» از جمله کتاب های این حقوقدان ایرانی هستند که در سال های قبل و بعد از انقلاب اسلامی چاپ شده اند.
دکتر دانش در سال 1388 از دنیا رفت.

نکتار پاپازیان: اولین مهندس معمار زن ایران

سنگ بنایی که چیده شد

دهه ۱۳۲۰ برای کشور ما دورانی بسیار تاثیرگذار بود. وقوع جنگ جهانی دوم و اشغال ایران به دست بیگانگان، سقوط پهلوی اول و انتقال قدرت هرچند بسیار چالش برانگیز و پرمخاطره بود، اما از سوی دیگر خمودگی و دل زدگی از سیاست، جامعه را وادار به تکاپو کرده بود و چرخه فعالیت های مردمی جانی تازه گرفته بود. شروع به کار مجدد احزاب، انتشار مجدد نشریات و روزنامه ها و گسترش روابط فرهنگی با کشورهای خارجی از جمله تحولات در این دهه بود. با وجود چنین رخدادهایی، هنوز مسئله تحصیل زنان، به ویژه در سطوح بالا و تصدی مشاغل مهم برای آنان به آسانی امکان پذیر نبود و نیاز به تلاش زیادی داشت. در چنین فضایی بود که نکتار پاپازیان، تحصیلات خود را برای کسب جایگاهی که تا آن زمان به صورت کامل به مردان اختصاص داشت، آغاز کرد.

«پاپازیان» در اراک به دنیا آمد و بعد از پشت سر گذاشتن دوران کودکی، تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در تهران گذراند. بعد از پایان تحصیلات متوسط و گرفتن دیپلم ریاضی به عنوان اولین دختر ایرانی ای که موفق به دریافت این مدرک شده است، زمان تصمیم گیری و انتخاب فرا رسیده بود؛ می بایست مانند خیلی از دختران، به همین میزان از علم و آگاهی بسنده کند یا آرزوی تبدیل شدن به اولین زن معمار ایرانی را عملی کند؟ به نظر نمی آید که تصمیم گیری در این باره برای نکتار کار سختی بوده باشد. او که همیشه در رشته ریاضی و نقاشی ممتاز بود، خوب می دانست چه می خواهد و هدفش چیست.

معماری، نقشه کشی، مصالح شناسی، مهندسی و ساختمان سازی در آن زمان در ایران کارهایی کاملا مردانه بودند، اما نکتار توانست این سد را بشکند و در رشته معماری وارد دانشگاه تهران شود. تلاش برای موفقیت و علاقه و شور او به این رشته، باعث شد تا بعد از دریافت مدرک از دانشگاه تهران و از آن جا که شرایط ادامه تحصیل در این رشته هنوز در ایران مهیا نبود، راهی فرانسه شود. به این ترتیب «دانشگاه بوزار» پاریس پذیرای اولین زن معمار ایرانی شد. تحصیل و کار و تجربه اندوزی او در رشته مهندسی ساختمان و معماری در ۱۰ سال اقامتش در فرانسه، او را به یکی از بهترین نقشه برداران و معماران زمان خود بدل کرد. هر چند فرانسه، گهواره آموزش و تجربه اندوزی او بود، اما زمان بازگشت به وطن فرا رسیده بود و او به همراه همسرش مهندس «آندروف» فرانسوی راهی ایران شد.

کمی بعد از بازگشت به ایران، او با مهندس «رضا مقتدر»، معمار برجسته ایرانی آشنا شد؛ آشنایی ای که منجر به تاسیس دفتر «مقتدر- آندروف در سال ۱۳۳۸ شد. موفقیت این دفتر در انجام پروژه های مهم، باعث گسترش و ادغام آن با شرکت «مندا» و تولد شرکتی جدید به نام «مهندسین مشاور مدام» شد. پاپازیان کمی بعد از آغاز به کار شرکت مدام، دفتر دیگری با همکاری مهندس «اوهانجانیان» به نام «مهندسین مشاور آرتک» را هم تاسیس کرد.

حضور شرکت پاپازیان در مجامع بین المللی و سخنرانی ها، نوشته های او درباره معماری و چگونگی پیشبرد این علم در شهرسازی و موفقیت های او در انجام پروژه های مهم، گویای مهارت او در رشته ای است که روزگاری ورود زنان به آن تنها یک آرزو بود. راهی که پاپازیان و دیگر زنان پیشرو باز کردند و امروز به وسیله هزاران زن و دختر ایرانی ادامه داده می شود. بعضی از مهم ترین پروژه هایی که مهندس نکتار پاپازیان در آن شرکت داشته است، پروژه ساخت «دانشگاه جندی شاپور» اهواز، بخش هایی از «دانشگاه تبریز»، طرح جامع تبریز، گمرک آستارا، «دبیرستان جامع دانشگاه بوعلی» همدان و «انستیتو مربیان حرفه ای» کرج است.