جنگل حرای قشم؛ طلای سبز خلیج فارس

وب سایت کارناوال: طبیعت ایران در هر گوشه اش، جلوه ای سحرانگیز را جای داده که حکایت از اعجاز خالق هستی دارد. به هر نقطه ای از این سرزمین که برویم، جاذبه ای را خواهیم دید که ما را محو تماشای خود می کند و تصویری تازه را در ذهنمان حک می نماید. برای دیدن این زیبایی ها راهی نقاط بسیاری از کشورمان شدیم و برایتان از آنها سخن گفتیم. این بار نوبت جنوب کشورمان است که با جاذبه ای متفاوت غافلگیرمان کند و برایمان خاطره ای خوش بسازد.

راهی استان هرمزگان هستیم و می خواهیم از جاذبه ای در طبیعت جزیره قشم برایتان سخن بگوییم؛ جزیره ای با شهرت جهانی که در میان آب های نیلگون خلیج همیشه فارس آرمیده و به عنوان بزرگترین جزیره در ایران شناخته می شود. جلوه های طبیعی بسیار زیبایی در این جزیره به چشم می خورند اما در میان آنها جنگلی وجود دارد که همیشه سبزپوش است و داغی آفتاب و شوری آب هم نمی تواند به حیاتش خدشه ای وارد کند.

نگاهی نزدیک تر به پوشش گیاهی حرا

چهار عامل حرارت، شوری دریا، جریان های ملایم دریایی و جنس خاک تعیین کننده نحوه پراکنش جنگل های حرا هستند اما ویژگی های جنگل های حرا یا مانگرو بستگی خیلی زیادی به شرایط اقلیمی، شکل زمین در اراضی ساحلی، دامنه جزر و مد، نوع خاک و جریان آب شیرین دارد. همین مسئله سبب می شود که این جنگل ها از نظر ترکیب گونه ای، تفاوت های زیادی با یکدیگر داشته باشند اما جنگل های حرای جنوب کشور ما بر خلاف اغلب جنگل های مانگرو جهان هستند و تنها از یک گونه و به ندرت از دو گونه تشکیل شده اند که در ادامه به آنها می پردازیم:

۱- حرا

حرا نام درختی از جامعه گیاهی مانگرو است که معرف اکوسیستم خاص در مناطق استوایی می باشد. این اکوسیستم از تجمع بسیار ویژه‌ای از گیاهان و جانوران در سواحل پستِ خورها، دلتاها، برکه‌ها و سواحل دریاها حاصل می شود و در عین حال معرف درختان و درختچه‌های این گونه از اکوسیستم‌ها نیز می باشد. مانگرو گیاهانی یك پله یا دو پله هستند كه به صورت درخت یا درختچه دیده می شود و شاخه های اصلی و فرعی زیادی را تولید می نمایند. همه ی این گیاهان دارای چنین صفات مشترکی هستند:

در نواحی گرمسیری زندگی می‌كنند.

دارای شاخ و برگ ضخیم هستند .

فرم ریشه آنها دارای حالت خاص خود می‌باشد .

در مقابل شوری خاک و نوسان های درجه حرارت مقاوم هستند .

درخت حرا از تیره شاه پسند و شوره زی است و بر دریا و آب شور زندگی می کند. این جنگل ها طی میلیون ها سال شکل گرفته و موفق به سازگاری با آب شور دریا و سواحل جزر و مدی شده اند. این گیاهان قادر به ادامه حیات در دمای کمتر از ۵ درجه سانتی گراد نیستند و شوری بین ۲۰ تا ۳۲ در هزار، بهترین شرایط را برای رشد آنان فراهم می کند.

حرا برگ هایی با ظاهر بیضی شکل و قاعده‌ای باریک دارند و به شکل دوک به نظر می رسند. رنگ سبز و براق این گیاهان بسیار جالب توجه می باشد و پشت برگ های آنها نیز سفید یا خاکستری رنگ است. طول این برگ ها به حدود ۵ تا ۵/۷ سانتی‌متر می رسد و خود درخت در اندازه های ۳ تا ۶ متر دیده می شود.

گل طلایی این درخت بسیار ریز و کوچک و دارای ۴ گلبرگ است و هر گلبرگ بیشتر از چند میلی متر طول ندارد اما عطر شیرین و خنک آن تا شعاع چند متری به مشام می رسد. این گل ها در اواخر تیر و اواسط مرداد دیده می شوند و غذای مطلوبی برای زنبورهای عسل و پرندگان به شمار می روند.

میوه حرا، به شکل بادام است و به یک خامه باریک منتهی می‌شود. این میوه ها که در تابستان دیده می شوند، پس از مدتی جوانه‌ زده و به داخل آب می افتند. سپس در خاک های ساحلی ریشه دوانده و رشد می کند. به همین علت هر درخت حرا خود به منزله خزانه ای مهم و ارزشمند برای تولید درختان دیگر است. مردم محلی به این میوه ها خرک یا کنگ می گویند. این میوه به رنگ سبز، زرد و سپس سیاه در می آید و داخل آن بر روی درخت جوانه می زند. وقتی که از درخت جدا می شود با جذب آب در هر جایی از جنگل که متوقف گردد، در همانجا می ماند و رشد می کند و به عنوان یک درخت تازه قد می کشد.به همین دلیل تولید مثل و تکثیر این گیاه یکی از شگفتی های آن است. دانه این گیاه بر روی درخت مادر می‌روید و تولید نهال می کند، سپس از درخت جدا شده و داخل مرداب می‌افتد و رشد خود را ادامه می دهد.

ریشه های اصلی این درخت کوتاه و کم عمق اند و شکل منظمی ندارند اما باز هم جالب و زیبا به نظر می رسند و به هنگام جزر دریا به خوبی نمایان هستند. از ریشه های اصلی، ریشه های فرعی و باریک و عمودی اسفنجی شکلی به سمت بالا منشعب می شوند که به طور متوسط تا ۳۰ سانتی متر از سطح زمین بالاتر می روند. ریشه های هوایی، به تدریج دور درخت را می پوشانند تا امکان زیستگاهی باتلاقی را برای این گیاه فراهم کنند. راز حیات این گیاه در همین ریشه ها است که از شوری آب می کاهند تا امکان تغذیه گیاه از آب بسیار شور دریا برای آن میسر شود.

در این ریشه ها، چیزی به نام پنوماتوفِر وجود دارد که در شرایط غرق شدن در آب به هنگام مد اکسیژن آب به گیاه می رسانند. پنوماتوفر‌ها دارای عدسک هایی هستند که که با باز و بسته شدن خود، فقط اجازه ورود اکسیژن آن را به درون ریشه می دهند.

این گیاه در بندرعباس حرا، در بلوچستان تمر، در بوشهر گُرم و در بعضی از نقاط، تول خوانده می‌شود و به عربی نیز آن را شوری و شوره می نامند. نام علمی این گیاه Avicennia Marina است و گفته می شود که لینه، زیست شناس نامی جهان، به افتخار حكیم و فیلسوف بزرگ ایرانی (ابوعلی سینا) چنین نامی را بر آن نهاده است. برخی نیز این درخت را معجزه می دانند و معتقدند این گیاه از اشک چشم آدم روییده است.

برخی نیز می گویند که این درخت سوغات یک ایرانی از هندوستان می باشد. او این درخت را به ایران آورده و در نزدیكی بندر لافت قشم کاشته است. عده ای عقیده دارند این درختان طی سالیان دراز تكامل یافته و از دست آسیب های انسانی، به بستر گلی سواحل و آب شور دریا پناه برده اند.

از نظر علمی این گیاهان در دوره ائوسن و الیگوسن یعنی در حدود ۳۰ تا ۴۰ میلیون سال پیش به وجود آمده اند و امروزه در مناطق گرمسیری در اطراف اقیانوس هند، آرام ،اطلس و نواحی گرمسیری آمریكا، مكزیک و جنوب شرقی آفریقا، استرالیا، زلاندنو و آسیای شرقی دیده می شوند. در ایران نیز ۸ منطقه حفاظت شده بین المللی، میزبان این درختان می باشند.

۲- چندل

البته حرا تنها گیاه موجود در جنگل حرا نیست بلکه در میان آنها درخت چندل نیز به چشم می خورد که گاهی به اشتباه همان حرا در نظر گرفته می شود. چندل گونه ای از گیاهان است که مانند حرا بیشتر در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری می‌روید.

این گیاه، درختی همیشه سبز و دریازی است که ارتفاعی بین ۱۰ تا ۱۵ متر در سواحل دریا دارد و دارای رشدی متوسط می باشد. ریشه های این درخت از تنه اصلی و یا شاخه های بزرگ و قطور فرعی شکل می گیرند و از روی ساقه ها به صورت كمانی به داخل زمین فرو می روند. برگ‌های چندل به صورت بیضی، چرمی شکل و نوک دار هستند و حدود ۱۲ سانتیمتر طول و ۶ سانتیمتر عرض دارند.

در فصل زمستان گل های سفید یا زردرنگی به صورت خوشه ای و بلند و باریک بر روی درخت نمایان می شوند و چهره ی متفاوتی به آن می دهند. میوه این گیاه قهوه ای و بیضی شکل و یا گلابی شکل است و در فصل بهار می رسد و قابل خوردن می شود.

کاربرد و فواید درختان جنگل حرا

این درخت برای ساکنان بومی نقشی حیاتی دارد و در زمینه های تامین غذا و علوفه دام، تولید چوب، تولید ذغال، تهیه خمیر كاغذ، تولید عسل ، تولید ابریشم مصنوعی، تولید الكل و شكر، مصارف پزشكی، صنایع كبریت سازی، درمان بیماری های پوستی شایع در هرمزگان و ... به کار می رود.

میوه و برگ این درختان حرا نوعی داروی گیاهی هستند و ریشه های آنها به منزله سدی طبیعی، از این دیار در برابر فرسایش و ویرانی تاسیسات ساحلی توسط امواج و طوفان‌های دریایی محافظت می کند. پوست حرا بر باسیل هانزن که موجب جذام می گردد، تاثیر به سزایی دارد و شیره درون آوندهای آن بر بیماری خشکی پوست موثر است. در صنعت از تانن موجود در حرا، برای تولید جوهر مازو استفاده می گردد و چسب تخته و خمیر چوب از دیگر مصارف صنعتی آن می باشد.

اولین دهل قشم از تنه درختان حرا

درختان حرا آن قدر عمر می‌کنند که تنه هایشان بسیار محکم می گردند و به همین دلیل زمانی که تکنولوژی خالی کردن داخل چوب وجود نداشت، از آن برای ساخت دهل استفاده می نمودند. مردم دو سر چوب تنه های این درخت را برش زده و می بستند و آن را به دهل تبدیل می کردند. اولین دهل در جزیره قشم با چوب همین درختان ساخته شده و به همین دلیل اهمیت این درختان نزد مردم بسیار است.

چوب این درختان دود سیاه ندارد و به سبب جذب آب نمک و مواد چربی، گزینه ی خوبی برای تهیه ذغال به شمار می روند. همین مرغوبیت سبب شده بود تا در گذشته این چوب ها به قطر فرستاده شوند اما امروزه جلوی این کار گرفته شده است.

عسل حرا کیلویی ۷۰۰ هزار تومان

عسلی که ار حرا به دست می آید یکی از مرغوب ترین عسل ها و مفید ترین آنهاست. در امارات برای خرید هر کیلو از این عسل حدود ۷۰۰ هزار تومان می پردازند و مردم قشم آن را با قیمت حدود ۳۵۰۰۰۰ تومان تهیه می کنند. بهترین استفاده ی این عسل نیز مالیدن آن به روی صورت و به عنوان ماسک است.

لاغری با گل و لای حرا

سالها پیش وقتی خبری از روش های موسوم امروزی برای لاغری نبود مردم آب و گل این منطقه را برای لاغر شدن استفاده می‌کردند. آب و گل جنگل حرا نمک و آهک دارد و از نظر مردم برای تناسب اندام می توان از آن استفاده نمود. مردم گل این جنگل را به تن خود می مالیدند و نیم ساعت در آب آن به شنا می پرداختند تا تاثیر آن را ببینند.

ویژگی های آب در جنگل های حرا

آب در این جنگل ها بالاترین کیفیت را از نظر مواد غذایی و خواص فیزیكوشیمیایی دارد كه جزر و مد نقش مهمی در این زمینه ایفا می نماید و به همین دلیل است که آبزیان برای تخم ریزی و رشد نوزادان خود كه حساس ترین مرحله تولید مثل محسوب می گردد به این جنگل ها پناه می برند.

بالا و پایین رفتن آب، باعث جابه جایی و انتقال آب از دریا به به این جنگل و بالعکس می شود كه شوری را تعدیل کرده و در مناطقی كه در صد تبخیر بالا است از رسیدن به درجات بالای شوری جلوگیری می نماید.

از آنجا که جنگل های حرا شور پسند هستند، مقدار زیادی نمک را از آب دریا می گیرند و با ذخیره آن در خود باعث كاهش شوری می شوند. از سوی دیگر ریشه ی این درختان، املاح مضر را در آب جذب کرده و از این طریق كمك شایانی به زندگی آبزیان موجود در این نواحی می کنند.

جاندارانی که حرا را برای زیست انتخاب کرده اند

جنگل حرا به دلیل مساعد بودن شرایط اکولوژی زیستگاه و مامن بسیاری از آبزیان و دوزیستان، نرم‌تنان، سخت‌پوستان، پرندگان و ماهیان است. از جمله پرندگان در این جنگل ها می توان به مرغ ماهیخوار، لک‌لک، مرغ سقا، مرغابی و مرغ دریایی، حواصیل بزرگ، اگرت بزرگ، اگرت ساحلی، حواصیل هندی، کفچه نوک تیز، سلیم خاکستری، گیلانشاه، کاکائی و... اشاره نمود.

گرانترین شاهین منطقه در حرا

شاید برخی از تعداد زیاد موش‌ها در این جنگل ها به ستوه آمده باشند و آنها را آفت بپندارند اما همین موش خرماها باعث می شوند تا معروفترین شاهین دنیا که نامش شاهین سینه خیاری آفریقایی است راهش را به سمت حرا کج کند. این شاهین گرانترین قیمت را در امارات دارد و با قیمت حدود ۶۲ میلیون تومان خرید و فروش می شود.

خرچنگی که گیتار می زند

یک یاز جالب ترین جانداران حرا، خرچنگ گیتارزن است که یک دستش کوتاه و دست دیگرش بلند است و چهره ای شبیه گیتار را به آن می دهد. به همین دلیل است که مردم قشم، آن را به این نام می خوانند.

مرغ باران یا آبچلیک (کارادریده) نیز در هنگام مهاجرت از میان جنگل حرا عبور می کند چرا که این منطقه محل مناسبی برای تغذیه آبچلیک‌ها و پلوه ها است. تعداد قابل‌توجهی از گونه‌های پرندگان اروپایی - آسیایی که حدود ۴۳ گونه ماهی خوارند در مسیر مهاجرت خود به آفریقا از جنوب ایران و از میان خلیج‌فارس در نقطه باریک تنگه هرمز میان جزیره قشم و جزیره ابوموسی عبور می‌کنند و مناطق جزر و مدی حرا را به عنوان سرزمین استراحت و تغذیه انتخاب می نمایند.

بستر جنگل حرا مرطوب است و محل مناسبی برای پرورش مرغان ماهی‌خوار دریایی و به‌طور مشخص ماهی‌خوار دریایی سفید (اگرات آلبا) به شمار می رود. یک سخت‌پوست دوزیست به نام «گِل خورک» نیز در میان این جنگل ها دیده می شود که نیروی کمکی درختان به شمار می رود چرا که با ایجاد سوراخ‌هایی در بستر لجن‌زار، نقش مهمی در تهویه خاک و اکسیژن‌رسانی به ریشه‌ها ایفا می کند. این جاندار از گونه های مورد علاقه اگرت ها، حواصیل هاو مخصوصا حواصیل هندی است و به همین دلیل این پرندگان جنگل های حرا را به عنوان مکانی ایده آل می دانند.

از انواع ماهیان منطقه حرا نیز می توان به بیاه، حلوا سفید، شورت ، سنگسر، شانک ، عروس ناخدا و ماهی های تیره ساردین اشاره کرد که بیشتر در فصول گرم در منطقه دیده می شوند.

لاک پشت های سرخ، سبز، پشت چرمی و عقابی خلیج فارس نیز علاقه ی زیادی به زیست در جنگل های حرا از خود نشان می دهند چرا که علاقه زیادی به خوردن ریشه و برگ درختان حرا دارند که احتمالا بر روی قوه باروری و مقاومت آنها تاثیر می گذارد.

پنج نوع از مارهای دریایی خلیج فارس نیز در حرا یافت می شوند و همچنین این منطقه، زیستگاه سخت پو ستانی چون انواع خر چنگ ویلن زن و دراز چنگ شناور و صورتی است.

در آبراهه های اصلی این منطقه نیز نمونه هایی از دلفین های خلیج فارس به چشم می خورد که در زمان هایی خاص با جست و خیز خود در آب توجه گردشگران را به خود جلب می کنند.درختان حرا مرکز رشد و نمو انواع نرم تنان خوراکی نیز هستند که مهم ترین آنها انواع میگو می باشد.

توصیه ها

جنگل های حرا از مناطق حفاظت شده کشور و یکی از ذخیره گاه های زیست کره است، پس رعایت نکات زیر در بازدید از آن ضروری است:

۱- سلاح گرم برای شکار به همراه نداشته باشید و با توجه به نقش پروانه ها و حشرات در امر گرده افشانی، از آوردن تورهای مخصوص برای صید آنها خودداری کنید.

۲- شاخ و برگ درختان را قطع نکنید و به موارد ایمنی، مانند مراقبت از برخورد با شاخه درختان و خودداری از روشن کردن آتش، توجه داشته باشید.

۳- آرامش و سکوت منطقه را در طول بازدید از جنگل بر هم نزنید و به مسائل بهداشتی و حفظ محیط زیست آبی و خاکی منطقه توجه کامل داشته باشید.

۴- از دست زدن و تخریب آشیانه پرندگان و موش ها و مخصوصا برداشتن تخم پرندگان خودداری نمایید و به توصیه های راهنما توجه کنید.

به سبب تراکم جنگل و تعدد آبراهه های فرعی و بن بست، باید از وارد شدن به مسیرهای ناشناخته خودداری کرد پس قایقرانان را تحت فشار قرار ندهید.