ثروتِ مهاجران ایرانی را، چگونه می توان جذب کرد؟

هفته نامه تجارت فردا - طیبه مرادی، پژوهشگر اقتصادی: مهاجران منبع مهمی از سرمایه انسانی برای کشور محسوب می‌شوند. ایجاد ارتباطات فرهنگی، بهره‌گیری از تجارب کاری، تحصیلی، پیوندهای خارجی و همچنین خلق فرصت‌های سرمایه‌گذاری و اشتغال از جمله دلایل بسیار، بر چرایی جذب مهاجران است. همچنین نظریات گوناگونی در عرصه جهانی برای توضیح تمایل مهاجران به حفظ ارتباط با میهن مطرح شده است. برخی از مهاجران به دنبال بهبود استانداردهای زندگی که در میهن پشت سر گذاشتند، به انجام رفتارهای نوع‌دوستانه می‌پردازند. سایرین مبتنی بر نفع شخصی در غالب رفتارهای سرمایه‌گذاری به تعامل با سرزمین مادری مبادرت می‌کنند. مساله‌ای که در اینجا حائز اهمیت است، ارزشمندی داوطلبانه بودن تعامل مهاجران با میهن است. اما باید توجه داشت که تعامل با مهاجران رابطه‌ای دوطرفه است که باید بر مبنای اعتماد و احترام متقابل شکل گرفته و ادامه یابد.

امروزه دولت‌ها، در دو سوی زنجیره مهاجرت، به عنوان پرورش‌دهنده و محرک این تعامل می‌توانند ایفای نقش کنند. بنابراین مهاجران با وجود اینکه به عنوان منبع خارجی سرمایه هستند، برای دولت‌ها ایجاد مسوولیت می‌کنند. در این میان نقش دولت‌ها باید طوری تعریف شود که نبود مهاجران همگن و منفرد را تصدیق کرده و طیف متنوعی از افرادی را که جامعه مهاجران را تشکیل می‌دهند به رسمیت بشناسند. اولین و اصلی‌ترین سوالی که سیاستگذاران با آن مواجه هستند، این است که چه نوعی از سیاست‌ها و طرح‌های دولت قابلیت پرورش و ترویج این تعامل را دارد و قادر است مهاجران را برای فرستادن سرمایه‌های فیزیکی و انسانی آنها تشویق کند. در این راستا می‌توان به مجموعه‌ای از استراتژی‌های طراحی‌شده از سوی سایر کشورها اشاره کرد. به عنوان مثال، ترکیه برای تشویق ارسال وجوه، به مهاجران خود اجازه داد که با پرداخت ارز خارجی به خریدن خدمت سربازی اقدام کنند.

دولت‌های مصر و هند، حساب‌های بانکی برای سپرده‌های خارجی طراحی کرده‌اند که بهره به دست‌آمده از آنها معاف از مالیات است. برخی کشورهای دیگر، برای تشویق مهاجران خود، روش‌های مستقیم‌تری را در پیش گرفتند. به عنوان نمونه، ارمنستان، کلمبیا، مکزیک، مولداوی، پرو و آفریقای جنوبی به منظور تسهیل ارتباط با مهاجران، سازمان‌های دولتی را تاسیس کرده‌اند و دولت‌های السالوادور و هند برای امور مهاجران خود که خارج از کشور هستند، وزارتخانه در نظر گرفته‌اند. بنابراین تمایل کشورهای مبدأ، به تشویق مهاجران خود، در روش‌های گوناگون آشکار است. آنها با ایجاد کنسولگری‌ها، اتحادیه‌های گوناگون و طراحی ابزارهای سرمایه‌گذاری، به منظور جذب جوامع بزرگ مهاجران خود، میزبان ملاقات‌ها و انعقاد قراردادها و تسهیل ارتباط برای ارتقای حس تعامل مهاجران با میهن هستند.

در واقع این استراتژی‌ها به دنبال ایجاد، بازگرداندن یا ترویج احساسات عضویت در ملتی است که در عین حال که به آن گره خورده‌اند، از لحاظ جغرافیایی با آن قطع ارتباط کرده‌اند. باید توجه داشت، در عین حال که این طرح‌ها ممکن است مفید باشد، مستلزم سازماندهی و تعهد در اجراست. زیرا توجیه پیاده‌سازی کامل این موضوع یک وظیفه بسیار دشوار و نیازمند تلاش متحدانه و فراوان در تمام سطوح و در سراسر دولت است که باید به شکل یک چشم‌انداز بلندمدت برای ایجاد مشارکت و برآوردن خواسته‌های جامعه مهاجرانی که به نوعی قادر و مایل به تعامل با میهن هستند، در نظر گرفته شود.

گشایش‌هایی که می‌تواند سرمایه‌ها را بازگرداند

جذب سرمایه مهاجران ایرانی با چه موانعی مواجه است؟

عالیه ناظمی - کارشناس ارشد مهندسی سیستم های اقتصادی اجتماعی: در حالی ‌که اکنون سالانه ۷۰۰ هزار شغل در ایران ایجاد می‌شود، اما در همین حال، سالانه تعداد افراد قابل توجهی جویای کار روانه بازار می‌شوند و تقریباً هر آنچه حاصل اشتغال‌زایی در کشور است را خنثی می‌کنند. به گفته کارشناسان، علت آنکه شغلی بیش از سقف ۷۰۰ هزار شغل (چیزی در حدود آنچه در دولت اصلاحات در اوج اشتغال‌زایی ایجاد شده بود) در کشور فراهم نمی‌شود، توان اقتصاد ایران است. در شرایط کنونی، اقتصاد ایران توانایی ایجاد شغل بیشتر از این را ندارد. راه‌حل بسیار ساده، جذب سرمایه‌های خارجی است. یکی از راه‌حل‌ها در چنین شرایطی ایجاد اطمینان برای ایرانیان مقیم خارج است. ایرانیانی که سرمایه‌هایشان هم‌اکنون طبق برآوردها چیزی بین دو تا چهار هزار میلیارد دلار است. سرمایه‌هایی که در صورت جذب می‌تواند اقتصاد ایران را در مسیر توسعه قرار دهد. بسیاری از کشورها به مهاجران خودشان به ‌عنوان منبعی برای توسعه نگاه می‌کنند. رشد سرمایه‌گذاری در ایران منفی است. زمانی که سرمایه‌گذاری صورت نمی‌گیرد، شغل مولدی هم ایجاد نمی‌شود.

بنابراین آنچه برای ایجاد یک تحول مثبت و جدی در بازار کار نیاز داریم، افزایش سرمایه‌گذاری و تغییر فضای کسب‌وکار است. صاحبان سرمایه در داخل و شرکت‌های خارجی که علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در ایران هستند، باید برای سرمایه‌گذاری تشویق شوند. علاوه بر این، ایرانی‌های مقیم خارج هم هستند که سرمایه‌های بالایی دارند و می‌توانند این سرمایه‌ها را به داخل کشور منتقل کنند. مهاجران نقش تعیین‌کننده‌ای در جذب و افزایش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی دارند. ایرانیان مقیم خارج از کشور با قوانین ایران و راهکارهای مقابله با مشکلات رسمی و غیررسمی آشنا هستند. در نتیجه ریسک و خطر سرمایه‌گذاری در ایران برای آنها کمتر از شرکت‌های خارجی است. به علاوه، شرکت‌های خارجی وقتی می‌خواهند در ایران کار کنند، ترجیح می‌دهند از ایرانی‌های مهاجر که سال‌ها در آن کشور زندگی کرده‌اند، به ‌عنوان کارشناس و مدیر استفاده کنند. در نهایت مهاجران ایرانی پل ارتباطی بین اقتصاد ایران و جهان خواهند بود.

مشکلات بوروکراسی و نبود توجیه اقتصادی

سوال مهم این است که جذب سرمایه مهاجران ایرانی با چه موانعی مواجه است؟ دو عامل مهم در این زمینه مشکلات بوروکراسی اداری و نبود توجیه اقتصادی در طرح‌های داخل کشور است. بسیاری از مردم شهرهای جنوبی مایل هستند که به جای کار در ایران به کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس به خصوص امارات بروند، چرا که کار در آنجا زیاد بوده و سرمایه‌گذار نیز حمایت می‌شود. ضمانت بازگشت سرمایه و امنیت یکی از مهم‌ترین اصولی است که می‌تواند در جذب سرمایه موفق عمل کند. اما در کشور ما چنین نیست و حتی ممکن است سرمایه اولیه در مدت زمان کوتاهی از بین ‌برود. اما جذب سرمایه‌های خارجی چگونه امکان‌پذیر است؟ مهم‌ترین دغدغه مهاجران ایرانی که طبیعتاً تمایل به سرمایه‌گذاری در زادگاه خود دارند، تنگناهای شدید اداری، محدودیت‌های گمرکی و برخی بداخلاقی‌هاست.

طبق دیدگاه دو نظریه‌پرداز خارجی این واقعیت را باید پذیرفت که عمده مهاجران با هر ملیتی، که به امر تجارت و سرمایه‌گذاری مشغولند، حتماً به مقایسه اوضاع اقتصادی داخل و خارج توجه می‌کنند و در لحظه، اوضاع اقتصادی را رصد می‌کنند. دسوتو1 یکی از نظریه‌پردازان در حوزه مهاجرت و توسعه عنوان می‌کند: این ساده‌لوحی است اگر انتظار داشته باشیم بازگشت سرمایه مهاجران به تنهایی موانع توسعه ساختاری، مثل محیط سیاسی ناپایدار، سیاست‌های کلان اقتصادی نامناسب، فقدان امنیت، دیوان‌سالاری فاسد و ناکارا را حل کند و موجب توسعه یک کشور شود. علاوه بر این، ناامنی قانونی در حوزه دارایی، اثرات مخرب بر توانایی افراد و تمایل آنان برای سرمایه‌گذاری می‌گذارد. هاین دهاس2 استاد موسسه مهاجرت بین‌الملل در دانشگاه آکسفورد و از نظریه‌پردازان حوزه مهاجرت و توسعه در باب جذب مهاجران به زادگاهشان می‌گوید: به هر میزانی که توسعه در کشورهای مبدأ تغییر مثبتی کند و کشورها سیاست‌های پایداری اتخاذ کنند و رشد اقتصادی رو به بهبود باشد، در این حالت بسیار محتمل است که مهاجران همان کشور پیش از خارجی‌ها، از نخستین کسانی باشند که وارد شوند و فرصت‌های جدید را شناسایی کنند، و از طریق سرمایه‌گذاری، آمد‌و‌رفت به زادگاه یا بازگشت به آنجا در افزایش روند رو به رشد موثر باشند.

از جمله پیش‌شرط‌های جذب سرمایه‌های خارجی در دنیای پررقابت امروز می‌توان به مواردی مانند کاهش بوروکراسی اداری، برقراری امنیت سرمایه، ایجاد انگیزه مشارکت سرمایه‌گذاران خارجی در طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای، برقراری کامل امنیت اقتصادی و قضایی در کشور، مبارزه جدی با فساد اداری و مالی، اعمال سیاست‌های شفاف اقتصادی و اصلاح ساختار اقتصاد، ایجاد سیاست‌های هماهنگ پولی و مالی، ایجاد زیرساخت‌های فیزیکی مناسب نظیر سیستم ارتباطی، راه، فرودگاه، بهبود شرایط دیپلماتیک کشور در عرصه جهانی، عضویت در مجامع بین‌المللی و انعقاد پیمان‌های چندجانبه سرمایه‌گذاری اشاره کرد. اینچنین سرمایه‌گذاری‌هایی در دهه‌های گذشته از سوی مهاجران کشورهایی چون چین، کره جنوبی، اسپانیا و تایوان رخ داد و ممکن است در آینده در ترکیه نیز رخ دهد، چرا که انتظار می‌رود بسیاری از ترک‌ها در آلمان و دیگر نقاط اروپا نقش حائز اهمیتی را به عنوان شرکت‌های فراملیتی در رشد اقتصادی ترکیه ایفا کنند.

برخی کشورها مانند چین کمونیست در انطباق با شرایط جدید جهانی توانستند با گشایش دست‌کم اقتصادی موج مهاجرت مغزها را در کشورشان تا حدودی معکوس کنند. نتایج فاجعه‌بار اعمال سیاست‌های درون‌گرایانه و تاکید بر خودکفایی در طول سه دهه به دولت چین ثابت کرد که به تحولی اساسی در ساختارهای اقتصادی و باز کردن درها به روی جهان نیازمند است. سرمایه فکری و مالی مهاجران عنصری اساسی در همکاری موثر چین با اقتصاد جهانی بود. مهاجران چینی از یک‌سو سرمایه و تخصص کافی را برای ایجاد صنایع صادراتی در اختیار داشتند و از سوی دیگر مایل بودند با وجود سطح نسبتاً بالای ریسک و نااطمینانی، در کشور چین فعالیت کنند. اصلاحات اقتصادی به رشد سریع تولید، مازاد تجاری و افزایش ذخایر ارزی چین منجر شد و این کشور توانست فرآیند اصلاحات و جریان مدرن‌سازی کشور را با قدرت ادامه دهد و از اهمیت و نفوذ بخش‌های قدرتمندی مانند بنگاه‌های دولتی و ارتش آزادی بخش چین در سرمایه‌گذاری بکاهد.

چین در دسامبر سال 2001 به عضویت سازمان تجارت جهانی درآمد و با این عضویت حجم عظیمی از سرمایه‌های آمریکایی و اروپایی به سوی این کشور سرازیر شد ولی همچنان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی از سوی چینی‌های مهاجر در اقتصاد این کشور نقش مهمی ایفا می‌کند. متخصصان چینی مقیم کشورهای مختلف جهان جامعه فراملی و فنی را شکل می‌دهند که ارتباط فعالانه‌ای با صنایع مدرن در کشور چین دارند. به همین جهت ارتباط میان چینی‌های مهاجر در حال حاضر و آینده نقش مهمی را در توسعه چین ایفا می‌کند. این گروه که بخش اعظم آنان به‌طور همزمان در دو یا چند کشور سکونت دارند، به دلیل دلبستگی به کشور مادری و تضمین امنیت سرمایه از سوی دولت چین، دانش فنی و سرمایه مالی خود را در خدمت توسعه چین قرار می‌دهند.

مهاجران به مثابه منابع توسعه

مهاجران برای کشورهای مختلف عملاً به عنوان بخشی از منابع توسعه عمل کرده‌اند. اما وضعیت ریسکی و پرخطر مانع از ورود سرمایه‌های مالی و فکری مهاجران به ایران است. با وجود اینکه بخش اعظم مهاجران تعلق‌خاطر جدی برای بازگشت به ایران دارند و علاقه‌مند به توسعه ایران هستند، احساس می‌کنند گویی هنوز زمان فعالیت در ایران فرا نرسیده است. در شرایطی که دچار رشد اقتصادی پایین و مشکلات جدی بیکاری یا مشاغلی با بهره‌وری پایین هستیم، نیاز به ایجاد یک فضای کسب‌وکار شفاف و اطمینان‌بخش داریم. اگر این فضای شفاف و تضمین‌ها و اطمینان خاطر برای جلب سرمایه‌های خارجی به صورت جدی در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و قضایی ایران شکل بگیرد، آثار مثبتش را در سرمایه‌گذاری داخلی هم خواهیم دید. در ایران از آنجا که گشایش اقتصادی و سیاسی به آن معنا نداشتیم، نه‌تنها نمی‌توانیم نخبگان و نیروهای مستعد و زبده کشورمان را نگه داریم بلکه نتوانستیم زمینه بازگشت آنها را نیز فراهم کنیم. به نظر می‌رسد وجود برنامه‌های کلان اقتصادی دولت و ایجاد امنیت سرمایه‌گذاری و کاهش دادن ریسک این سرمایه‌گذاری‌ها از جمله کارهایی است که باید از جانب مسوولان پیگیری شود تا رغبت مهاجران در این راستا افزایش یابد.

مهاجران اطمینان می‌خواهند

چگونه می‌توان سرمایه‌های ایرانیان مهاجر را جذب کرد؟

ابراهیم علیزاده: بر اساس تحقیقات مقدماتی به عمل آمده از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال 1386 ثروت ایرانیان مقیم خارج بالغ بر 1300 میلیارد دلار و ثروت ایرانیان مقیم آمریکا به تنهایی بالغ بر 900 میلیارد دلار بوده است. در سال 1394 شمار ایرانیان خارج از کشور حدود پنج میلیون نفر و میزان سرمایه آنان حدود چهار هزار میلیارد دلار برآورد شده است. اما چرا این سرمایه‌ها تاکنون جذب اقتصاد ایران نشده‌اند؟ زهرا کریمی در این مورد می‌گوید: «مشکل اصلی سرمایه‌گذاران، از جمله ایرانیان مهاجر برای ورود سرمایه و فعالیت در ایران، نه وجود اقتصاد سنتی بلکه نگرانی از عدم ‌امنیت اقتصادی و بی‌ثباتی قوانین و مقررات است.» به گفته این کارشناس اقتصادی، برای از میان بردن این عدم‌اطمینان، باید تفاهم میان نهادهای مختلف شکل گیرد و از تمام تریبون‌های رسمی و غیررسمی به صورت هماهنگ نسبت به امنیت فعالیت‌های اقتصادی و علمی ایرانیان مهاجر در داخل کشور تضمین داده شود. عضو هیات علمی دانشگاه مازندران تصریح می‌کند: مهم‌ترین راهکارهای جلب اعتماد و جذب سرمایه‌های فکری و مالی ایرانیان مقیم خارج از کشور، شکل‌گیری عزم ملی برای در اولویت قرار گرفتن تسریع آهنگ رشد اقتصادی و به‌تبع آن پذیرش ضرورت افزایش سرمایه‌گذاری از طریق تضمین امنیت سرمایه‌گذاری، اصلاحات اداری و مقابله با فساد، گسترش فضای فعالیت برای بخش خصوصی و کاهش تنش در روابط بین‌المللی است.

به نظر شما سرمایه‌های ایرانیان خارج از کشور بیشتر در چه حوزه‌هایی و به چه شکلی است؟

متاسفانه آمار دقیقی از وضعیت ایرانیان مقیم سایر کشورهای جهان در دست نیست. برخی از آنان آنقدر سرشناس هستند که در سایت‌های اینترنتی مطالب زیادی درباره موفقیت‌های آنان و ثروت‌های افسانه‌ای آنها منتشر شده است. ایرانیان مهاجر در کشورهای صنعتی از آمریکا و کانادا گرفته تا اروپا و استرالیا در عرصه‌های مختلف کار می‌کنند و بسیاری از آنان به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته‌اند. در صنعت IT در سیلیکون‌ولی‌، موسسات عظیمی مانند yahoo، eBay، drop box جایگاه دانشمندان ایرانی برجسته است و کار در سطوح بالای مدیریت این سازمان‌ها ثروت هنگفتی برای آنان به ارمغان آورده است. به علاوه در رشته‌های متنوع دیگری از قبیل رستوران و هتلداری، تولید عروسک، مد و پوشاک ایرانیان در میان چهره‌های برجسته جهان جای دارند. در زمینه علمی نیز نقش ایرانیان مهاجر چشمگیر است. در اغلب دانشگاه‌های معتبر کشورهای صنعتی، استادان ایرانی در پیشبرد دانش سهم قابل توجهی دارند. یکی از ایرانیان ساکن آلمان می‌گوید در دانشگاه‌های این کشور همه استادان ایرانی حاضر در این دانشگاه‌ها، از موقعیت درخشانی برخوردار هستند. مشابه همین وضعیت در دانشگاه‌های کشورهای مختلف جهان حاکم است.

آیا اقتصاد ایران به شکل سنتی خود می‌تواند پذیرای سرمایه‌گذارانی باشد که احتمالاً سرمایه‌گذاری در حوزه‌های جدیدی از اقتصاد را تجربه کرده‌اند؟

اقتصادهای سنتی، فرصت‌های فراوانی برای آغاز کسب‌وکارهای جدید و به‌کارگیری ایده‌های نوین فراهم می‌آورند. در این کشورها امکان تولید کالاها و خدمات جدید و معرفی شیوه‌های کارآمد برای افزایش بهره‌وری عوامل تولید وجود دارد که جاذبه فراوانی برای ورود سرمایه ایجاد می‌کند. مشکل اصلی سرمایه‌گذاران از جمله ایرانیان مهاجر برای ورود سرمایه و فعالیت در ایران، نه وجود اقتصاد سنتی، بلکه نگرانی از عدم امنیت اقتصادی و بی‌ثباتی قوانین و مقررات است.

در اوایل دهه ۱۹۸۰ زمانی که سرمایه مهاجران چینی به این کشور وارد شد، چین کشوری منزوی با اقتصادی ناتوان و سنتی بود ولی رهبران حزب کمونیست چین تصمیم گرفته بودند با بهره‌گیری از تمام مشوق‌های اقتصادی و تضمین امنیت سرمایه‌گذاری، سرمایه خارجی را به کشور جذب کنند. عزم راسخ رهبران حزب و هماهنگی در درون نظام، اعتماد صاحبان سرمایه را جلب کرد و مهاجران چینی که بخش بزرگی از آنها پس از به قدرت رسیدن حزب کمونیست این کشور را ترک کرده بودند، در عرصه‌های مختلف اقتصادی به ویژه در بخش صنعت این کشور سرمایه‌گذاری کردند.

بنابراین مشکل عدم‌ جذب سرمایه خارجی از جمله عدم‌موفقیت در جذب سرمایه ایرانیان مقیم خارج از کشور، ساختار سنتی اقتصاد ایران نیست بلکه عدم‌شکل‌گیری عزم ملی در مورد پذیرش اولویت تسریع آهنگ رشد سرمایه‌گذاری، تولید و اشتغال و عدم‌تضمین امنیت سرمایه‌گذاری مشکل ماست.

آیا حتماً این چهار هزار میلیارد دلار باید به ایران آورده شود تا در توسعه اقتصادی کشور نقش بسزایی داشته باشد یا اینکه می‌توان از سرمایه‌گذاری در کشورهای دیگر به کمک این سرمایه‌ها هم سود برد؟

جذب سرمایه‌های ایرانیان مقیم خارج از کشور به معنای ورود تمامی ثروت و سرمایه ایرانیان مهاجر نیست. در سال‌های اخیر بر نیاز ایران به سالانه حدود ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری تاکید شده است. ورود چند‌صد میلیارد دلار سرمایه که فقط کسر کوچکی از ثروت و سرمایه ایرانیان مقیم خارج از کشور است، می‌تواند تحرک قابل توجهی در اقتصاد ایجاد کند.

وجود فضای کسب‌وکار باثبات و تضمین امنیت سرمایه‌گذاران، علاوه بر مهاجران، بر صاحبان سرمایه ساکن در ایران نیز تاثیر مثبت قابل توجهی خواهد داشت. به علاوه، ورود سرمایه ایرانیان مهاجر می‌تواند شرکت‌های خارجی را نسبت به امنیت سرمایه‌گذاری در ایران مطمئن سازد و ورود سرمایه از شرکت‌های مختلف جهان را تسریع کند. در تجربه چین نیز از اواخر دهه ۱۹۹۰، ورود سرمایه خارجی به این کشور شتاب گرفت در حالی که در اوایل دهه ۱۹۹۰ حدود ۹۰ درصد از سرمایه وارد‌شده به این کشور متعلق به چینی‌های مهاجر بود.

دور بودن چندین ساله مهاجران ایرانی از این کشور باعث می‌شود آنها چندان مطلع به سازوکارهای سرمایه‌گذاری و موانع این کار در ایران نباشند. به نظر شما چطور می‌توان این مساله را حل کرد و به آنها اطمینان خاطر داد؟

ایرانیان مقیم کشورهای مختلف جهان از طریق دوستان و خویشاوندان خود ارتباطات مستحکمی با ایران دارند. به علاوه، آنان از طریق وسایل ارتباط‌جمعی، به ویژه اینترنت، اخبار ایران را دنبال می‌کنند و از تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ایران باخبر هستند. به‌طور مثال پس از برجام این تصور به وجود آمد که به سرعت تعامل ایرانیان داخل و خارج از کشور تسهیل خواهد شد و همکاری‌های گسترده اقتصادی صورت خواهد گرفت ولی در عمل این انتظار برآورده نشد. از سوی تریبون‌ها و نهادهای مختلف رسمی و غیررسمی اظهارات متفاوتی مطرح شد و فضای عدم‌اطمینان نسبت به جذب سرمایه‌های مالی و فکری ایرانیان مقیم خارج از کشور تداوم یافت.

به طور مثال چندی قبل یکی از نمایندگان مجلس اعلام کرد ایرانیان دو‌تابعیتی حق داشتن اموال غیرمنقول در ایران را ندارند. اظهارات خصمانه نسبت به مهاجران در برخی روزنامه‌های رسمی کشور تداوم دارد. اینچنین شرایطی مانع اصلی در شکل‌گیری اطمینان به امنیت سرمایه‌گذاری در ایران برای ایرانیان مهاجر است. برای از میان بردن این عدم‌اطمینان، باید تفاهم میان نهادهای مختلف شکل گیرد و از تمام تریبون‌های رسمی و غیررسمی به صورت هماهنگ نسبت به امنیت فعالیت‌های اقتصادی و علمی ایرانیان مهاجر در داخل کشور تضمین داده شود و در مقابل نسبت به افراد و گروه‌هایی که در جهت ایجاد بی‌ثباتی و عدم‌اطمینان در فضای کسب‌وکار ایران اقدام می‌کنند، به صورت قانونی برخورد شود.

چه تفاوت‌هایی میان مشارکت مهاجران در توسعه میهن خود و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی وجود دارد؟

بسیاری از مهاجران به دلیل تعلق خاطر به کشور مادری، حاضر هستند به‌رغم سودآوری پایین‌تر در کشور مادری سرمایه‌گذاری کنند. بسیاری از آنان علاقه‌مندند که در توسعه کشور خود سهم داشته باشند ولی از این گرایش‌های ویژه که بگذریم، مهاجران به دلیل دانستن زبان و فرهنگ کشور مادری و داشتن ارتباطات مستحکم و گسترده با داخل کشور از طریق دوستان و خویشاوندان، در انجام فعالیت‌های اقتصادی با ریسک کمتری مواجه هستند. مهاجران از قواعد غیررسمی و راه‌های کوتاه حل مشکلات اداری آگاه هستند. به همین دلیل می‌توانند به عرصه‌هایی وارد شوند که ابتدا ممکن است برای شرکت‌های خارجی جاذبه‌ای نداشته باشد. به‌طور مثال در حال حاضر شرکت‌های بزرگ خارجی علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و گاز ایران هستند که با تضمین جدی دولت برای امنیت سرمایه آنها همراه است.

از ویژگی‌های مهم سرمایه چینی‌های مهاجر در این کشور، سرمایه‌گذاری آنها در موسسات کوچک و متوسط با سمت‌گیری صادراتی بوده است در حالی که غالباً شرکت‌های بزرگ خارجی به تولید در کارخانجات بزرگ برای بازارهای داخلی علاقه‌مندند.

در فاصله سال‌های 1990 تا 2015 حدود نیمی از کل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی چین از سوی چینی‌های مقیم خارج تامین شده است. چینی‌ها چه امتیازاتی برای مهاجران در نظر گرفته‌اند؟

با اینکه چین و تایوان از نظر سیاسی روابط نسبتاً خصمانه‌ای دارند ولی حزب کمونیست چین از دهه 1980 با تدوین قوانین ویژه امنیت ورود و خروج سرمایه چینی‌های مقیم تایوان را تضمین کرد. در عین حال مناطق ویژه اقتصادی در همسایگی هنگ‌کنگ و تایوان شکل گرفت که ورود این سرمایه‌ها به چین را تسهیل کند. قطعاً حزب کمونیست چین نگران بود که در میان چینی‌های مهاجر کسانی با هدف ضربه زدن به این کشور و به بهانه سرمایه‌گذاری، در چین به فعالیت بپردازند ولی در نهایت با توجه به پذیرش اولویت تسریع آهنگ رشد اقتصادی و ضرورت افزایش سرمایه‌گذاری، در مورد تضمین امنیت سرمایه چینی‌های مهاجر تفاهم شد. معافیت‌های مالیاتی و تسهیل واردات برای تولید کالا جهت صادرات از دیگر امتیازاتی بود که جذب سرمایه چینی‌های مهاجر را ممکن ساخت.

به نظر می‌رسد چینی‌ها ریسک بالای سرمایه‌گذاری در شرایط نااطمینانی حقوق مالکیت را به دلیل زبان و فرهنگ مشترک، برخورداری از روابط خویشاوندی و تعلق‌خاطر و گرایش به خدمت به کشور خویش پذیرفتند. به نظر شما ایرانی‌ها هم می‌توانند چنین اقدامی کنند؟ ضمن اینکه آیا ریسک سرمایه‌گذاری در ایران مانند چین است؟

همان‌گونه که اشاره شد، در ابتدای دهه 1980 چین از منزوی‌ترین کشورهای جهان بود. 30 سال حاکمیت حزب کمونیست، ارتباط این کشور با جهان را به شدت کاهش داده بود. شرکت‌های خارجی از خطرات و منافع سرمایه‌گذاری در چین اطلاع دقیقی نداشتند. به همین جهت در دهه‌های 1980 و 1990 بخش اعظم سرمایه وارد‌شده به کشور چین متعلق به چینی‌های مهاجر است.

در مورد ایران نیز شرکت‌های خارجی نسبت به ثبات قوانین و مقررات در ایران تصور نامناسبی دارند ولی به باور من وضع ایران در این مورد نسبت به چین اوایل دهه 1980 بهتر است اما مساله‌ای که وضع ایران را تا حدودی دشوار می‌سازد، عدم ‌شکل‌گیری اجماع نظر در درون نظام جمهوری اسلامی ایران برای در اولویت قرار گرفتن رشد اقتصادی و ضرورت جذب سرمایه ایرانیان مهاجر است. اگر این اعتماد در میان ایرانیان مقیم سایر کشورهای جهان شکل گیرد که تردد به ایران برای آنان کاملاً امن است و همان‌طور که وزارت امور خارجه تاکید کرده است: «تمامی دارندگان پاسپورت ایرانی حق دارند بدون نگرانی به ایران سفر کنند»؛ تمام نهادهای اجرایی، قانونگذاری و قضایی در تضمین امنیت ایرانیان مهاجر هماهنگ و همکار هستند؛ در ایران فضای کسب‌وکار باثبات است؛ فعالیت بخش خصوصی به صورت همه‌جانبه مورد حمایت است و تنش جدی در روابط بین‌المللی ایران آینده فعالیت‌های اقتصادی را تهدید نمی‌کند؛ بسیاری از ایرانیان علاقه‌مند هستند که بخشی از ثروت و سرمایه خود را در داخل کشور به کار گیرند.

آیا تجربه‌های ناموفق سرمایه‌گذاری خارجی در ایران مانعی برای جذب سرمایه مهاجران ایرانی نیست؟

علاقه‌مندم که به صورت معکوس هم به مساله نگاه کنم: عدم‌موفقیت نظام جمهوری اسلامی ایران در جذب سرمایه ایرانیان مهاجر تاثیر منفی در جلب سرمایه شرکت‌های خارجی دارد. همان‌گونه که در پاسخ به سوالات قبلی هم تاکید کردم، ریسک سرمایه‌گذاری در کشور مادری برای مهاجران کمتر از شرکت‌های خارجی است. زمانی که سرمایه مهاجران به داخل کشور جذب می‌شود، این اطمینان برای شرکت‌های خارجی نیز فراهم می‌آید که در این کشور می‌توان فعالیت کرد. به سخن دیگر اگر شرایط مناسبی برای ورود سرمایه ایرانیان مهاجر فراهم آید، قطعاً ورود سرمایه شرکت‌های خارجی را نیز تسهیل خواهد کرد. در حال حاضر بی‌ثباتی و عدم‌اطمینان نسبت به امنیت سرمایه‌گذاری، مانع مهمی بر سر راه ورود سرمایه ایرانیان مهاجر و شرکت‌های خارجی به داخل ایران است.

پذیرش حقوق تابعیت دوگانه در کشور زادگاه و تاسیس وزارتخانه مربوط به امور مهاجران خارجی دو راهکار استفاده‌شده کشور هند است اما آیا به‌کارگیری چنین راهکارهایی در ایران اصلاً امکان‌پذیر و در صورت اجرا توام با موفقیت خواهد بود؟

به نظر من پذیرش تابعیت دوگانه، به صورت غیررسمی در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران وجود دارد به این معنی که دولت ایران اگر بداند یک ایرانی مهاجر تابعیت کشور دیگری را پذیرفته، تابعیت ایرانی او را لغو نمی‌کند ولی ایجاد شک و تردید در مورد امکان فعالیت اقتصادی آزادانه ایرانیان مهاجر در ایران و اظهاراتی مانند عدم‌امکان داشتن دارایی‌های غیرمنقول برای ایرانیان دو‌تابعیتی از مشکلات جلب سرمایه‌های مالی و فکری ایرانیان مهاجر است.

در ایران در وزارت امور خارجه، شورای امور ایرانیان مقیم خارج از کشور ایجاد شده است که هدف اصلی از تشکیل این شورا، تسهیل تعامل ایرانیان مهاجر با داخل کشور است ولی این شورا قادر نیست از اقدامات خصمانه برخی نهادهای قضایی که گاه نسبت به ایرانیان مهاجر انجام می‌شود جلوگیری به عمل آورد.

بنابراین مشکل اصلی در ایران فقدان قوانین یا نهادهای حامی تسهیل تعامل با ایرانیان مهاجر نیست. مساله، عدم‌هماهنگی میان نهادهای وابسته به قوای سه‌گانه و اظهارنظرهای متناقض یا متضاد از سوی تریبون‌های رسمی و غیررسمی است.

به نظر شما تاکنون ایران چه تجربه‌هایی در سیاست‌های برقراری ارتباط با مهاجرانش داشته است؟ آیا این تجربه‌ها نتایج موفقیت‌آمیزی در پی داشته است؟

سال‌های سال است که ایران برای جلب همکاری ایرانیان مهاجر به طرق مختلف تلاش می‌کند؛ از ارسال نمایندگانی به مراکز اصلی تجمع و سکونت ایرانیان مهاجر و برگزاری نشست‌های مختلف گرفته تا حضور مسوولان نظام در سفرهای خارجی در جمع ایرانیان مقیم دیگر کشورها، بخش‌هایی از تلاش‌های ایرانیان برای جلب همکاری مهاجران ایرانی است. از اوایل دهه 1380 مساله ایجاد یک نهاد معین برای پیگیری امور ایرانیان مقیم خارج از کشور در وزارت امور خارجه مطرح شد که نهایتاً به گشایش دفتر شورای امور ایرانیان مقیم خارج از کشور در سال 1384 منجر شد. در سال 1385 این شورا از وزارت امور خارجه جدا و به نهاد ریاست‌جمهوری منتقل شد. پس از روی کار آمدن دولت روحانی مجدداً این شورا تحت مدیریت وزارت امور خارجه قرار گرفت. در مجلس شورای اسلامی نیز از اواخر دهه 1370 موضوع ایجاد فراکسیون ایرانیان مقیم خارج از کشور مطرح شد ولی پس از سال‌ها بالاخره در مجلس دهم عملاً این فراکسیون فعال شد.

در کل نهادهایی که در رابطه با تسهیل تعامل ایرانیان مقیم خارج از کشور با ایران شکل گرفته‌اند فرازوفرودهایی را تجربه کرده‌اند و عملکرد آنها در اثر ناهماهنگی میان دستگاه‌های مختلف اجرایی، قضایی و... با مشکل مواجه شده و در جلب اعتماد ایرانیان مهاجر برای سرمایه‌گذاری در ایران موفقیت محدودی داشته‌اند.

مهم‌ترین راهکارهای جلب اعتماد و جذب سرمایه‌های فکری و مالی ایرانیان مقیم خارج از کشور، شکل‌گیری عزم ملی برای در اولویت قرار گرفتن تسریع آهنگ رشد اقتصادی و به‌تبع آن پذیرش ضرورت افزایش سرمایه‌گذاری از طریق تضمین امنیت سرمایه‌گذاری برای ایرانیان داخل و خارج از کشور، اصلاحات اداری و مقابله با فساد، گسترش فضای فعالیت برای بخش خصوصی و کاهش تنش در روابط بین‌المللی است.