جاذبه های ایران باستان را کجا ببینیم؟

ماهنامه همشهری سرزمین من - رضا یوسفی: شهرسازی و خانه سازی و زندگی کردن در کشوری بیابانی مثل ایران در روزگارانی که تکنولوژی های نوین امروزی وجود نداشته، کار آسانی نبوده است. استخراج آب برای مصارف شرب و کشاورزی، احداث راه و پل سازی روی رودها و کوه ها، ایجاد هوای مطلوب و مطبوع در خانه ها و ایجاد شهرهایی ایمن در برابر حمله های گاه و بیگاه مهاجمان، نیازمند تسلط ایرانیان باستان به فنون مهندسی بوده است.

نمونه های پرشماری از شاهکارهای مهندسی ایران باستان را می توان نام برد که البته برخی از آنها (مانند تخت جمشید و پل های زاینده رود و ...) شهرتی فراگیر دارند و درباره شان مطلب بسیار گفته شده است. برخی دیگر نیز به مرور زمان تخریب شده اند و امروزه قابل مشاهده نیستند (مثل کارگاه ذوب آهن آریسمان یا حمام شیخ بهایی).

در این مطلب تعدادی از شاهکارهای مهندسی ایران باستان (از سده های پیش از اسلام تا قرون معاصر) را که پابرجا و قابل بازدیدند و در عین حال تاکنون کمتر به آنها پرداخته شده معرفی می کنیم. بسیاری از این شاهکارها، سازه های آبی اند و البته در کشور کم آبی مثل ایران، طبیعی است که عمده هنر مهندسان و معماران روی این مایه حیات متمرکز شود.

۱. هدایت باد، به شکلی متفاوت

بادگیر چپقی

بادگیر ایرانی هم مثل بسیاری از شاهکارهای معماری کهن ایران، شهرتی جهانی دارد. بادگیرها برای تبدیل بادهای محیط به هوای خنک داخل خانه طراحی و ساخته می شدند و در این میان، بادگیر چپقی سیرجان که برای منزل دکتر رضوی (اولین پزشک آکادمیک سیرجان) و در دوره پهلوی اول ساخته شده به دلیل شکل متفاوتش مشهور شده است. بادگیرهای یزد و کرمان و شهرهای کویری همگی عمودی اند اما این بادگیر به شکل چپق ساخته شده و در معماری اش از دودکش کشتی ها الگوبرداری شده است.

هدف از ساخت بادگیر چپقی، خنک نگه داشتن داروها در زیر بادگیر و در عین حال عدم ریزش غبار و نخاله روی داروها بوده است. مهدی شجاعی معمار سیرجانی این بنا، در یک سفر دریایی توجهش به خنک بودن استراحتگاه کشتی جلب می شود و سپس این ایده را در ساخت بادگیر چپقی به کار می برد.

چطور برسیم: سیرجان در استان کرمان و در مسیر یزد به بندرعباس است. بادگیر چپقی در بلوار دکتر صادقی، بین نصیری و بازار، کوچه حاج رشید قرار دارد.

2. ذخیره و مهار آب در کویر

سد کُریت

زندگی در مناطق کویری نیازمند بهره گیری از فنون و مهارت های مختلف برای استحصال آب است. اگر آب رودخانه هایی که از کوه های نیمه بلند کویر سرازیر می شوند، مهار نشوند، هم سیلاب به بار می آید و هم آبی برای ذخیره کل سال باقی نخواهند ماند. ساخت سدها و بندها یکی از مهارت های ایرانیان کویرنشین بوده است. سد «کُریت» در نزدیکی طبس، کهن ترین سد «موجود» در جهان است و تا حدود ۱۰۰ سال پیش، عنوان بلندترین سد قوسی جهان را هم داشت. ارتفاع این سد ۶۰ متر است و با عرض کمی که دارد، یکی از نازک ترین سدهای موجود هم محسوب می شود.

سد کریت در چهار مرحله و در دوره های مختلف ساخته یا بازسازی شده و سازه ای که هم اکنون موجود است، بیش از 650 سال قدمت دارد. مصالح تشکیل دهنده آن شامل سنگ و آجر و ساروج است و قوسی بودن سد باعث استحکام سازه شده به نحوی که زلزله سال 1357 طبس نتوانست آسیبی به آن وارد کند. در سال های اخیر یک سد بتنی بزرگ در پشت سد باستانی کریت احداث شده است و گرچه فاصله بسیار کمی با آن دارد، اما چون ایرانیان باستان تنگ ترین نقطه دره را برای ساخت سد انتخاب کرده اند، سد بتنی جدید بسیار طولانی تر از سد قدیم است.

سد کریت دو همتای دیگر دارد: سدهای قوسی کبار (قم) و ایزدخواست (شمال استان فارس) هم از بلندترین سدهای قوسی و قدیمی جهانند که همچنان پابرجا هستند.

چطور برسیم: از شهر طبس وارد جاده یهوک و بیرجند شوید. ۲۰ کیلومتر که از طبس دور شوید، به روستای کریت می رسید اما سد آنجا نیست. باید ۲۰ کیلومتر دیگر هم ادامه دهید و روستای «اصفهک» را هم رد کنید. چهار پنج کیلومتر بعد از اصفهک، یک جاده فرعی در سمت چپ تان است که به روستای «چیروک» و سپس سد کریت می رود؛ این جاده کوهستانی است و باید با احتیاط در آن رانندگی کنید.

۳. شاهکاری با شهرت جهانی

سازه های آبی شوشتر

مجموعه سازه های آبی شوشتر که در فهرست میراث جهانی یونسکو هم به ثبت رسیده شامل بند میزان، رودخانه دستکند گرگر، آبشارها و آسیاب ها، نهر داریون و پل بندهای گرگر و سادروان و لشگر است. مجموعه این سازه ها طی دوران هخامنشی تا ساسانی ساخته شده اند و هدف از احداث آنها، کنترل آب رودخانه بزرگ کارون و ذخیره سازی آن برای ماه های مختلف سال و همچنین هدایت آن به زمین های کشاورزی و استفاده بهینه از نیروی آب برای اموری مانند آرد کردن گندم بوده است. بند میزان در شمال شوشتر برای تقسیم آب کارون به دو بخش (یک سوم گرگر و دو سوم شُطیط) احداث شده و از ورود سیلاب با حجم زیاد به داخل شهر جلوگیری می کرده است.

رودخانه دستکند گرگر و پل بند گرگر (که هم نقش پل برای عبور افراد داشته و هم به عنوان بند برای مهار آب استفاده می شده)، بخشی از حجم آب کارون را آماده ورود به آبشارهایی می کرده اند که از انرژی حاصل از فرود آب آنها، آسیاب های به گردش در آیند و گندم آرد شود. کانال «داریون» هم برای آبرسانی به دشت «میاناب» شوشتر و سیراب کردن باغ ها ساخته شده است. پل بندهای دیگر هم در نقاط مختلف شهر، برای عبور افراد از روی رودخانه و در عین حال ایجاد سد برای مهار آب احداث شده اند. بی مناسبت نیست که شوشتر را نخستین شهر صنعتی ایران می نامند.

چطور برسیم: برای رسیدن به شوشتر باید خود را به خوزستان برسانید. از دزفول و اهواز و شوش، جاده های مستقیمی به سمت شوشتر وجود دارد. به شوشتر که رسیدید، بند میزان در انتهای خیابان شرافت، پل بند گرگر و آبشارها و آسیاب ها را در خیابان شریعتی (نزدیک میدان 15 خرداد) و نهر داریون را در نزدیکی میدان انقلاب خواهید دید.

4. نگینی بر عروس زاگرس

پل گاومیشان

رود سیمره یکی از رودخانه های مهم زاگرس غربی است که از کوه های استان ایلام سرچشمه می گیرد و بعد از تلاقی با رودخانه «کشگان»، رود کرخه را به وجود می آورد. در محل این تلاقی، پل تاریخی گاومیشان احداث شده که قدمتش به دوران ساسانیان می رسد و علاوه بر عظمتش، یک ویژگی بارز دیگر هم در مقایسه با سایر پل های موجود در منطقه زاگرس دارد و آن، دو طبقه بودن پل برای عبور جداگانه انسان و احشام است. پل ۱۷۵ متری گاومیشان دارای شش دهانه بسیار عریض است که یکی از آنها ۵۰ متر پهنا دارد و ساخت این پل روی رود پر آبی مانند سیمره، نشان از هنر مهندسی ایرانیان باستان بوده است.

البته یکی از دهانه های پل، هنگام حمله اعراب عمدا تخریب شد تا جلوی نفوذ آنها گرفته شود. تعداد دیگری از دهانه ها هم بر اثر سیلاب ها تا حدی تخریب شده اند و اکنون فقط یکی از آنها کاملا سالم باقی مانده است. عرض پل گاومیشان تقریبا هشت متر است و در ساخت پل، از آجر و قلوه سنگ و ملات گچ نیم کوب استفاده شده است. معماری طاق ها به سبک ساسانی است اما آثار مرمت دوره های صفویه و قاجار در پل گاومیشان دیده می شود.

چطور برسیم: اگر از دره شهر (در استان ایلام) به طرف پل دختر در حرکت باشید، تقریبا 20 کیلومتر بعد از دره شهر و در مرز دو استان ایلام و لرستان، بعد از عبور از روی پل جدید (رود سیمره)، پل تاریخی گاومیشان را در سمت چپ جاده خواهید دید. اگر هم از لرستان و خرم آباد عازم هستید، باید وارد جاده قدیم خرم آباد به اندیمشک شوید که از پل دختر می گذرد، چهار پنج کیلومتر بعد از پل دختر، در منطقه «سراب جهانگیر» باید وارد جاده فرعی سمت راست تان شوید که به طرف دره شهر می رود. حدود 25 کیلومتر که در این جاده برانید، پل گاومیشان را در سمت راست جاده خواهید دید.

5. عبور آب شیرین از داخل آب شور

کانالِ ترِنه

کانال باستانی ترنه در استان هرمزگان، کارکردی تقریبا شبیه پل «قلعه خاتم» دارد، با این تفاوت که به جای عبور دادن آب شرب از روی آب غیر شرب، آب شیرین از داخل آب شور رد می شود، بدون این که این دو آب به هم نفوذ کنند! در مناطق نزدیک به کوه های نمکی، دسترسی به آب شیرین یکی از مهم ترین مسائل جمعیت ساکن در شهرها و روستاها بوده است. رودخانه «مهران» که از کوه های نزدیک «سیراف» در استان بوشهر سرچشمه می گیرد و در امتداد غرب به شرق جاری است، به دلیل همجواری با کوه های نمکی استان هرمزگان، دارای آب شور است.

این رود که در انتها به خلیج فارس می ریزد، در میانه راهش از جنوب «کوخِرَد» گذر می کند. در شمال کوخرد هم کوه هایی هست که چشمه های آب شیرین دارند اما زمین های کشاورزی کوخردی ها عمدتا در جنوب رود مهران است که حالت دشت دارد. انتقال آب شیرین به کشتزارها مستلزم عبوردهی آن از رودخانه شور مهران است.

برای مقابله با این مشکل، از زمان ساسانیان کانال هایی موسوم به ترنه ساخته شده است. این کانال ها با سنگ و ساروج و گل و لای، در راستای عمود بر حرکت آب رودخانه احداث می شدند و امروزه فقط یکی از ترنه ها سالم باقی مانده است. ترنه موجود در دوره صفویه ترمیم اساسی شده و همچنان نیز نیازمند ترمیم های دوره ای است. استفاده از ساروج در کف کانال باعث می شده آب شیرین که از داخل کانال اصلی عبور می کند، با آب شور رودخانه مخلوط نشود.

با توجه به شدت بسیار زیاد جریان آب در رود مهران، ترنه به صورت مورب ساخته شده است که جریان آب، آن را از بین نبرد. شیب کانال هم حرکت طبیعی آب از بالادست به پایین دست را تامین می کرده است.

ترنه دارای چند ستون مخروطی شکل در وسط رودخانه است که پایین تر از سطح آب قرار دارند و آب رودخانه از بین آنها / (زیر کانال آب شیرین) حرکت می کند و مانعی سر راهش نیست. همچنین سازه هایی استوانه ای شکل هم روی کانال قرار دارند تا در مواقع بارندگی های زیاد، لایه های فوقانی آب رودخانه که به خاطر باران فاقد نمک است، سرریز کرده، از سوراخ وسط استوانه ها به کانال ریخته می شده است (آب شیرین سبک تر از آب شور است). سازه عجیب ترنه حاصل فکر و خرد انسان هایی هوشمند بوده. برخی نیز بر این باورند که کوخِرد (که در زمان ساسانیان) «سیبِه» هم نامیده می شد) به معنی «کوی خِرَد» است.

چطور برسیم: کوخرد در ۴۲ کیلومتری «بستک» قرار دارد. جاده ارتباطی لار به بندر لنگه، از بستک گذر می کند. در مسیر بستک به سمت بندر لنگه، ۴۰ کیلومتر بعد از بستک به «هِرَنگ» خواهید رسید و اندگی پس از آن نیز به کوخرد می رسید. در اواخر شهر کوچک کوخرد و در همان خیابان اصلی که هستید، بلوار ابوخالد و بیمارستان رازی را در سمت چپ خود (شمال) و یک جاده خاکی را در سمت راست خود (جنوب) خواهید دید. آنجا از جاده جدا شده وارد این فرعی شوید. این مسیر یک کیلومتری، شما را به رود مهران و کانال ترنه می رساند.

۶. آب روی آب

قنات دو طبقه «مون» اردستان

ظاهرا مهندسان ایران باستان، علاقه به ساخت سازه های آبی دو طبقه داشته اند و این گونه هنر خود را به رخ می کشیدند. قنات «مون» در شهر کویری اردستان را تنها قنات دو طبقه در ایران و جهان می نامند که در هر طبقه اش آبی جداگانه در جریان است و این دو آب هم مثل نمونه های قبلی، به هم نفوذ نمی کنند. قدمت قنات به دوران اشکانیان می رسد اما سازه فعلی 800 سال قدمت دارد و با آبدهی 60 لیتر در ثانیه، آب آشامیدنی محله «مون» را تامین می کند. قنات مون حدود چهار کیلومتر طول دارد و عمق چاه اصلی اش (مادر چاه) 31 متر است. چاه رویین چهار متر بالاتر است و آب دهلیز بالایی، شیرین تر و در تابستان ها خنک تر است.

چطور برسیم: اردستان بین کاشان و نایین قرار دارد و وقتی از سمت تهران و کاشان وارد ورودی اصلی شهر شوید (دومین ورودی در جاده) باید میدان امام حسین (ع) را هم مستقیم رد کنید. قبل از رسیدن به میدان بعدی (میدان امام)، پله ورودی قنات را در حاشیه خیابان خواهید دید.

۷. نماد صبوری و پشتکار

غار سنگ شکن جهرم

غار سنگ شکن (که سنگ تراشان هم نامیده می شود) را بزرگ ترین غار دستکند در جهان می نامند. این غار حدود پنج هکتار وسعت دارد (350 متر در 150 متر) و ارتفاع فضاهای کنده شده سه تا چهار متر است. کندن سنگ ها و ایجاد فضای سکونت، به شکلی صورت گرفته که در فواصل نسبتا منظمی ستون های سنگی باقی گذاشته شده تا استقامت مجموعه حفظ شود. غار دارای 13 دهانه و حدود 100 ستون است و این حفاری ها حدود 350 سال قبل انجام شده است.

از سنگ های حفاری شده غار، در نماسازی بناهایی مانند باغ ارم، شاهچراغ، مسجد جامع عتیق و بیمارستان نمازی شیراز، ژاندارمری لارستان و برخی خانه های قدیمی جهرم استفاده شده است. وسایلی که در حفاری این غار مورد استفاده قرار می گرفته شامل پتک، اهرم، تیشه، سوهان و اره های دو سر بوده است. تا چند دهه پیش، فضای غار مورد استفاده برخی ساکنان شهر قرار می گرفت.

چطور برسیم: جهرم در مسیر شیراز به لار قرار دارد. مسیر ورودی غار سنگ شکن، در حاشیه کمربندی جنوبی شهر (بلوار مادر، روبروی کوچه امام خمینی (ره) ۵۷) واقع شده است.

۸. آب شرب از روی رودخانه زراعی

پل قلعه حاتم

پل سازی یکی از مهارت های رایج در میان ایرانیان باستان بوده است و در شهرهایی مثل دزفول و شوشتر و اصفهان، پل هدی قدیمی متعددی وجود دارند که همچنان پابرجا هستند، اما آنچه که پل نه چندان قدیمی «قلعه خاتم» را از سایر پل ها متمایز می کند، کاربری آن است. این پل که در نزدیکی بروجرد و روی رودخانه «گرمابه» احداث شده، با هدف عبور دادن آب شرب از چشمه «ماشا» به آن طرف این رودخانه و رساندنش به روستای قلعه خاتم و شهر بروجرد، ساخته شده است.

آب رودخانه گرمابه مصرف کشاورزی دارد و قابل شرب نیست. پل قلعه خاتم علاوه بر امکان تردد افراد، یک کانال نیمه گود برای عبوردهی آب شیرین دارد. قدمت پل به دوران قاجار و حدود ۲۰۰ سال پیش می رسد و جنس مصالحش آجر (در طاق ها و پایه ها) و سنگ (در روگذر) همراه با ملات آهک است. پل حدود ۲۴۰ متر طول و ۵.۲ متر عرض دارد. تعداد دهانه طاق ها ۱۴ عدد است و پایه های پل هم دارای موج شکن تیز گوشه در جهت مواجه با جریان آب و پایه گرد در سمت پایین دست جریان آب است.

چطور برسیم: از میدان کربلا در انتهای شمال غربی بروجرد که وارد جاده ملایر شوید، بعد از یک کیلومتر به روستای قلعه خاتم می رسید و باید در میدان بیضی شکل که دارد، به سمت چپ بپیچید. خیابان روستا را تا انتها بروید و وقتی به باغ ها رسیدید، خودرو را پارک کنید و پیاده به طرف رودخانه و پل معروفش بروید.

۹. لرزش بی خطر

منارجنبان ها

همان طور که معماران ایرانی، هنر خود را در ساخت سازه های آبی شگفت انگیز به رخ می کشیده اند، گاهی هم با تعبیه عملکردهایی به ظاهر غیر ضروری اما عجیب، نگاه کنجکاوانه بیننده را به هنر خود جلب می کرده اند. منارجنبان ها یکی از این شاهکارها هستند که معروف ترین شان در اصفهان و نمونه های مشابه دیگری هم در «خرانق» و «ندوشن» (استان یزد) به چشم می خورند. در منارجنبان، با تکان دادن یکی از مناره ها، مناره دیگر و کل بنا هم به لرزه در می آید. راز این معما هنوز هم با قطعیت کشف نشده و محتمل ترین فرضیه، اثر پدیده تشدید (رزونانس) است.

منارجنبان ندوشن با وزش باد هم تکان می خورد. منارجنبان خرانق قدمت ساسانی دارد و منارجنبان های ندوشن و اصفهان مربوط به دوره بعد از اسلامند. منارجنبان اصفهان در دوران پرشکوه معماری شیخ بهایی (صفویه) ساخته شده است که یک منارجنبان هم در مسجد جامع نیشابور وجود داشته که تخریب شده است.

چطور برسیم: منارجنبان اصفهان در خیابان آتشگاه قرار دارد و در رأس هر ساعت، مناره توسط پرسنل آنجا برای گردشگران به حرکت در می آید. منارجنبان ندوشن در مسجد جامع این شهر (جنوب غربی میبد) و منارجنبان خرانق در روستای خرانق (اوایل جاده یزد به ساغند و طبس) واقع شده است.

۱۰. شهری در زیر شهر

شهر زیرزمینی نوش آباد

هنر شهرسازی ایرانیان، فقط روی زمین نبوده است؛ شهرهای زیرزمینی متعددی در ایران وجود داشته و دارند که در میان آنها شهر زیرزمینی نوش آباد (که «اویی» هم نامیده می شود) از بقیه مشهورتر است. این شهر 1500 ساله که در سال 1383 و در هنگام حفر چاه فاضلاب یکی از منازل نوش آباد کشف شد، حدود چهار کیلومتر مربع وسعت دارد و همچنان بخش هایی از آن در حال کاوش و بررسی است و فعلا دو ورودی برای بازدید گردشگران دارد.

فضاهای این شهر دستکند، به صورت دالان هایی پر پیچ و خم و با ارتفاع حداکثر ۱۸۰ سانتیمتر است. سه طبقه شهر، از طریق راهروها و چاه ها به هم ارتباط دارند و سیستم تهویه شهر هم به گونه ای بوده که با وجود استفاده از چراغ های پیه سوز، آثاری از دودزدگی در دیوارها دیده نمی شود.

شکل طراحی دالان ها هم حکایت از آن دارد که شهر با هدف دفاع در برابر مهاجمان ساخته شده است. با استفاده از خاک های کنده شده از شهر هم، یک قلعه خشتی در حاشیه شهر ساخته شده تا حجم انبوه خاک، باعث پی بردن مهاجمان به عظمت شهر زیرزمینی نشوند.

چطور برسیم: از میدان «مدخل» در کاشان (یا همان میدان ولیعصر (عج)) یک جاده هشت کیلومتری به طرف نوش آباد وجود دارد. داخل نوش آباد که شدید، میدان های بسیج و شهدا را هم رد کنید و وارد خیابان امام (ره) شوید. در این خیابان، کوچه شهید جعفری و سپس کوچه دیدار (هر دو در سمت راست تان) شما را به ترتیب به ورودی های ۱ و ۳ شهر زیرزمینی می رسانند. توصیه ما به شما، ورودی دوم است.