معتادان بهبودیافته به جامعه بازمی گردند

ماهنامه همشهری ماه - کبری فرشچی: هنوز مرکب منشور حقوق شهروندی خشک نشده بود که انتشار یک گزارش جامعه را در بهت و حیرت فرو برد؛ گزارشی که نشان می داد انگار بسیاری از بندهای منشور حقوق شهروندی که خیلی هایشان تکرار فصل هایی از قانون اساسی از جمله فصل سوم و حقوق ملت است، همچنان اجرایی نمی شود و کم نیستند مردمی که قانون اساسی هنوز درباره آن ها اجرایی نمی شود و هم از حقوق شهروندی خود بی اطلاع و بی بهره اند.

گزارش درباره حدود پنجاه تن از افرادی بود که این بار به جای کارتن خوابی، گورخوابی و زندگی در گور را تجربه می کردند؛ شهروندانی که اغلبشان معتاد بودند و حضورشان در قبرهای گورستان نصیرآباد شهریار نشانه ای از حق و ناحق شدن حقوقی بود که حالا آن ها را به آن جا کشیده بود؛ گورهایی برای زندگی!

مدل تازه کارتن خوابی

گورخوابی مدل تازه ای از کارتن خوابی است. بخشی از افرادی که روزگاری مانند اغلب افراد جامعه در خانه و خانواده زندگی می کردند، اما به دلایل مختلفی از جامعه طرد شده اند و این طردشدگی امروز خود را به شکل کارتن خوابی و حالا گورخوابی نشان می دهد.

به بیان دیگر، پدیده هایی نظیر کارتن خوابی یا گورخوابی تبلوری از آسیب هایی است که با عبور از خط قرمزها به این شکل و شمایل درآمده است. از سوی دیگر، اگرچه کارتن خواب ها یا گورخواب ها طردشدگان اجتماعی هستند، اما بخش های مختلف جامعه در شکل گیری این افراد تاثیری بسزا داشته اند و تا زمانی که هرکدام از این بخش ها سهم خود را در ادای حقوق این افراد به عنوان بخش جدایی ناپذیر جامعه به سرانجام نرسانند، پدیده هایی را مانند کارتن خوابی در شکل های تازه تری به روز خواهندکرد، درست مانند پدیده گورخوابی.

توای تکرار یک آسیب

اگرچه آمار دقیقی از کارتن خوب ها در دست نیست، اما طبق آن چه محمدباقر قالیباف، شهردار تهران می گوید هر شب در تهران ده میلیونی، چیزی حدود 15 هزار نفر در خیابان ها کارتن خواب هستند؛ افرادی که هر شب گشت های شهرداری در مناطق مختلف تعداد زیادی از آن ها را جمع آوری می کنند و به گرمخانه ها می برند.

این ماجرا از شب های آینده نیز تکرار می شود؛ زیرا اغلب مسائل اجتماعی را نمی توان با اقدامات مقطعی و مسکن وار حل کرد و حل و فصل چنین موضوعاتی نیازمند ورود جدی دستگاه هاست. وجود پدیده کارتن خوابی و گورخوابی که بیان می کند بخش هایی از جامعه به درستی کار نمی کنند که خروجی آن ها می شود گورخوابی در قبرستان نصیرآباد و کارتن خواب هایی که در همه مناطق تهران، فرش زیر پایشان کارتن هایی است که از میان زیاله ها پیدا کرده اند و زیر سقف آسمان، شب را روز می کنند. اما پدیده کارتن خوابی از کی و چگونه در کشور ما شکل گرفت؟ این سوالی است که پاسخ به آن می تواند در یافتن ریشه های این پدیده اجتماعی تاثیری بسزا داشته باشد.

حرکت آسیب ها به سمت لایه های بیرونی جامعه

حلبی آبادها و حاشیه نشینی کم و بیش به عنوان بخشی از بافت کلان شهرهای کشور پذیرفته شده بود، اما در دوران پس از انقلاب و بخصوص بعد از دوران جنگ با کنار گذاشته شدن اقداماتی همچون جهاد سازندگی برای ارزش گذاری به مشاغلی مثل کشاورزی و کارگری و تشویق مردم به ماندگاری در روستا افزایش مهاجرت به شهرها و گسترش شهرنشینی شکل گرفت.

بزگر شدن شهرها با بزرگ تر شدن بافت حاشیه ای همراه شد. حالا اما مدتی است که آسیب هایی از جنس آسیب های حاشیه های شهری به برخی از مناطق داخل شهر هم راه پیدا کرده است و حلبی آبادها و بافت کوره پزخانه ای را در قالب کارتن خوابی زیر پل ها، کنار بزرگراه ها، داخل برخی پارک ها و حتی داخل قبرهای یک گورستان و به طور خلاصه هر جایی که بشود یک شب را صبح کرد، می توان شاهد بود.

به بیان دیگر، هر چند نمی توان ادعا کرد پدیده هایی مانند کارتن خوابی در گذشته وجود نداشته، اما افزایش این پدیده در سال های اخیر واقعیتی انکارناپذیر است و می توان مدعی شد سیاست گذاری نهادهای تصمیم گیر و مجری بیشتر به سمت و سوی تولید و بازتولید آسیب های اجتماعی پیش رفته است. درواقع پدیده هایی هم چون کارتن خوابی یا گورخوابی نمودی از حرکت آسیب های اجتماعی به لایه های بیرونی تر جامعه است.

کارتن خواب ها افراد آسیب دیده ای هستند که هر چند طی سال های گذشته به دلیل جامعه کوچکشان نسبت به کل جامعه، با طرد اجتماعی مواجه شده اند، اما در چرخه بازتولید آسیب های اجتماعی و روند تکثیر این آسیب ها گستردگی بیشتر این جمعیت آسیب دیده و قرا رگرفتن آن ها در نقش مجریان بخشی از آسیب های اجتماعی نوپدید خالی از انتظار نیست؛ هم چنان که طی سال های اخیر پدیده کارتن خوابی به دلایلی نظیر فقر، اعتیاد و مهاجرت افزایش یافته است. اما افزایش این پدیده تابعی از روال های اشتباه در سیاست گذاری های کلان و خروج مجریان قانون از مسیر قوانین بالادستی کشور، نظیر قانون اساسی است.

طرد اجتماعی؛ محصول گسست های جامعه

واقعیت این است که با تغییر سیاست های برخی مسئولان اجرایی از حاکمیت نظام ارزشی اسلامی به تلاش برای حاکمیت نظام لیبرالی در کشور، با تغییر ارزش های اجتماعی به سمت و سوی ارزش های مادی نیز مواجه شدیم که منجر به شکل گیری شکاف های عاطفی میان شهروندان شد. در این بین، پیوستگی عمیق عاطفی حتیدر میان خانواده ها هم کم رنگ شده است و با پدیده هایی نظیر خانواده های موزاییکی یا حتی خانواده های گسسته مواجهیم؛ موضوعی که نشان می دهد حتی پیوستگی و احساس تعهد در میان اعضای خانواده به نسبت گذشته کم شده است و لغزش یا مشکلات یکی از این اعضا به نسبت قبل خیلی ساده تر می تواند منجر به طرد وی از سوی سایر اعضای خانواده شود.

بدیهی است د رچنین شرایطی تلاش برای بازگرداندن افراد اسیب دیدهای نظیر معتادان یا بزهکاران به بدنه جامعه بی اهمیت تر شده و طرد اجتماعی به شکلی جدی تر مطرح می شود. طرد اجتماعی اما اصلی ترین پیش زمینه پدیده کارتن خوابی است و افزایش این پدیده از گسست های اجتماعی محصول تغییرساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه خبر می دهد.

در دوره هایی مانند دوران انقلاب پیوستگی اجتماعی مردم تا جایی بودکه لااقل عواملی مانند فقر اقتصادی و محرومیت های اجتماعی منجر به طرد افراد از خانواده، محله یا شهر خود نمی شد. تبلور انگیزه های انسانی و اسلامی در اغلب موارد، منجر به این می شد تلاش شود افراد این چنینی بتوانند دوباره به بدنه جامعه بازگردند؛ هرچند در آن برهه هم مواردی هم چون اعتیاد در حوزه تابوهای اجتماعی برمشرده می شد.

حالا اما به رغم عادی شدن آسیب هایی نظیر اعتیاد و رفع تابوی عدم پذیرش افراد معتاد، با افزایش چشم گیر جمعیت کارتن خواب ها مواجهیم کارشناسان حوزه اجتماعی معتقدند یکی از اصلی ترین عوامل تشدید این پدیده، فقر و مشکلات اقتصادی است. در میان آواره ها و بی خانمان های تهران، معتادان و یا بیماران روانی طرد شده از خانواده هم وجود دارند.

جنبشی برای طردشدگان

اما سرنوشت غم بار کارتن خواب ها با یک جنبش دانشجویی در سال 83 کمی تغییر کرد تا مرگ در یک شب سرد زمستان پایان قصه آن ها نباشد.

مرگ چهل کارتن خواب در زمستان سال ۸۳ منجر به واکنش جنبش عدالت خواه دانشجویی شد. در پی این ماجرا اعضای این جنبش اعضای ستاد ساماندهی بی خانمان ها را که مرکب از شهرداری تهران، استانداری، بهزیستی، وزارت بهداشت و کمیته امداد حضرت امام (ره) است شناسایی کردند و تصمیم گرفتند برای ساماندهی به وضعیت کارتن خواب ها و ممانعت از مرگ این افراد که هر یک به دلایلی ناگزیرند در سرمای زمستان و گرمان تابستان بر سنگفرش خیابان شب را صبح کنند، هر شب در مقابل یکی از این سازمان ها بخوابند.

اقدامات این جنبش دانشجویی در نهایت منجر به دستور رییس جمهور وقت برای جمع آوری کارتن خواب ها شد. حالا چند سالی می شود که شهرداری تهران گرمخانه ها را برای تکرار نشدن قصه دردناک مرگ کارتن خواب ها در سرمای زمستان تاسیس کرده است. گرمخانه هایی که فارغ از چرایی کارتن خواب شدن افراد بی خانمان سقفی موقت بالای سرشان قرار می دهند و غذای گرمی به آن ها می دهند تا تراژدی دردناک مرگ این افراد پایان یابد.

بازگرداندن طردشدگان

این اما تنها بخش کوچکی از ماجراست. واقعیت تلخ دیگر این است که ظرفیت گرمخانه ها و مددسراهای شهرداری تهران به عنوان تنها نهادی که در غفلت دیگر دستگاه های مسئول در ساماندهی بی خانمان ها نقش ایفا می کند با تعداد این افراد هم خوانی ندارد و بخش زیادی از این کارتن خواب ها هم، نظیر گورخواب های گورستان نصیرآباد به خاطر اعتیاد و شرایط خاصی که دارند زیر بار شرایط مددسراها نمی روند و نمی توانند شبی را بدون مصرف مواد مخدر صبح کنند.

بر این اساس است که راهکار مواجهه درست و منطقی با آسیب کارتن خواب ها به شکل جدی در ترک اعتیاد و فراهم سازی زمینه های بازگشت به آغوش جامعه خواهدبود. مراکز بهاران شهرداری تهران براساس این راهکار و با همین هدف راه اندازی شده اند؛ کمک به افرادی که روزی معتاد، کارتن خواب یا بزهکار بوده اند اما امروز می خواهند با سلامت یکامل به جامعه خود بازگردند.

«مراکز بهاران» حلقه وصل بازگشت معتادان بهبودیافته به جامعه هستند

تلاش برای بازگشت

مریم زاهدی: امروز دیگر همه پذیرفته اند که اعتیاد یک بیماری است؛ بیماری ای که از ساختارهای اقتصادی و اجتماعی بیمار در جامعه حکایت می کند. این روزها با افزایش شکاف های طبقاتی و اجتماعی، آسیب های اجتماعی نظیر اعتیاد و بزهکاری هم رشد معناداری را تجربه می کنند. هم چنان که ما نیز در جامعه مان در کنار رشد آسیب های اجتماعی با آمار فزاینده رشد اعتیاد مواجه بوده ایم.

از آمار رسمی و غیررسمی اعتیاد، که بین یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر تا چهار میلیون نفر اعلام می شود، هم اگر بگذریم واقعیت این است که بخش عظیمی از افرادی که وارد هویت اعتیاد می شوند دیگر راه بازگشتی ندارند و همین بسته شدن مسیرهای بازگشت، شرایط را برای فرورفتن هرچه بیشتر افراد معتاد در وادی پرآسیب اعتیاد و آسیب های اجتماعی مساعدتر می کند.

این در حالی است که چه بسیار وقت ها هستند افرادی که در این حیطه به عجز رسیده اند و همین عجز توانسته سرآغاز بازگشت دوباره آن ها به زندگی عادی باشد. اما اغلب اوقات این بازگشت با سد بزرگ «طرد اجتماعی» همراه است. این طرد اما خود موجب بروز آسیب های جدی تر و بزرگ تری می شود که در نهایت می تواند همه جامعه را با خود درگیر کند.

از همین رو یکی از بهترین راهکارها برای مقابله با آسیب های اجتماعی، تلاش برای بازگرداندن طردشدگان اجتماعی هم چون کارتن خواب ها و گورخواب ها به آغوش جامعه است؛ کاری که مراکز بهاران شهرداری تهران یک سالی می شود که آن را پایه گذاری کرده اند. به سراغ «مهدی گلشنی» مدیر امور مراکز سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران رفتیم تا اطلاعات بیشتری از این مراکز برای مخاطبان خود به دست بیاوریم.

نخست بفرمایید کار ویژه و ماموریت مراکز بهاران چیست؟

مراکز بهاران برای مراقبت های پس از درمان معتادان بهبودیافته و ایجاد حلقه وصل بازگشت آن ها به جامعه راه اندازی شده است.

در حال حاضر چند مرکز در تهران راه اندازی شده است و چقدر ظرفیت دارند؟

در حال حاضر ۲۵ مرکز بهاران در سطح شهر تهران وجود دارد، بدین معنی که در هر منطقه ای از شهر حداقل یک مرکز راه اندازی شده است. در منطقه های ۱۵ و ۱۲ دو مرکز برنامه ریزی شده است. البته تصمیم بر این است که در تمامی مناطق، دو مرکز بهاران راه اندازی شود و در مجموع پایتخت ۴۴ مرکز بهاران برای کمک به جامعه پذیری معتادان بهبودیافته داشته باشد. هرکدام از این مراکز نیز ظرفیت پذیرش ۸۰ تا ۱۰۰ معتاد بهبود یافته را دارند.

آیا برای پذیرش در این مراکز اولویت های خاصی مشخص شده است؟

اولویت پذیرش در این مراکز در درجه نخست برای شهروندان تهرانی است. هم چنین این مراکز تنها افرادی را می پذیرند که در کمپ های ترک اعتیاد، مراحل سم زدایی را به پایان رسانده اند و در عین حال دارای هیچ شغلی نیستند و حرفه ای هم نمی دانند. این افراد با مهارت آموزی در این مراکز، حرفه ای می آموزند و توانمند می شوند.

در کنار این مهارت آموزی برنامه هایی برای آموزش تغییر نگرش و افزایش مقاومت این افراد نسبت به لغزش در برابر مواد مخدر هم اجرا می شود. به بیان دیگر، در مراکز بهاران کلاس های تخصصی روان شناسی زیر نظر تیم های متخصص برگزار می گردد. در کنار برگزاری این کلاس ها و توانمندسازی افراد، با کمک تیم روان شناسان و مددکارن مرکز، ارتباط این افراد با خانواده هایشان هم برقرار می شود و تغییر نگرش و باور توسط مددکاران به خانواده ها آموزش داده می شود.

تیم پزشکی و بهداشتی مراکز بهاران توسط وزارت بهداشت تامین می شود که شامل پزشک، پرستار و روان شناس است و تیم مددکاری این مجموعه ها هم با کمک موسسه منجی تامین می شود که شامل سه مددکار و 9 مددیار می شود.

مدت زمان حضور مددجویان در مراکز بهاران چقدر است؟

مطابق پروتکل های تدوین شده برای مراکز بهاران هر کدام از افرادی که برای توانمندشدن به این مراکز می آیند، می توانند تا ۹ ماه در مراکز بهاران اقامت داشته باشند. البته این مدت زمان کاملا به شرایط افراد و مشکلاتی که با آن ها دست و پنجه نرم می کنند بستگی دارد. برخی افراد هستند که حرفه و شغل دارند و تنها برای این به مراکز بهاران معرفی شده اند که نگرششان تغییر کند. ولی برخی افراد هستند که بایدکارهای بیشتری برای توانمندسازی آن ها صورت گیرد، اما معمولا طول دوره حضور در این مراکز کمتر از سه ماه نیست.

احتمال بازگشت مددجویان شما به اعتیاد را چگونه ارزیابی می کنید؟

هر قدر این افراد بیشتر آموزش ببینند و تحت کنترل باشند، احتمال بازگشتشان به سمت اعتیاد کمتر خواهدبود. اعتیاد یک بیماری است و این بیماری ناعلاج نیست. این افراد هم درست مانند بیمارانی هستند که باید تا آخر عمر مراقبت هایی را داشته باشند. پس باید مطابق پروتکل عمل کنند تا دچار لغزش و بازگشت به اعتیاد نشوند.

شما چگونه مراکز بهاران را به افرادی که ترک اعتیاد کرده اند معرفی می کنید؟

شهرداری چهار کمپ خودمعرف دارد که افراد معتاد با مراجعه به این کمپ ها تحت درمان رایگان قرار می گیرند. یکی از کمپ ها در سعیدآباد و دیگری در خاورشهر است و ما با دو کمپ خصوصی هم قرارداد بسته ایم. این چهار مرکز جزو بزرگ ترین کمپ های ایران هستند. به عنوان مثال، کمپ سعیدآباد ظفیتی بالغ بر ۵۰۰ نفر دارد. کمپ آفتاب خاورشهر هم ۳۰۰ نفر ظرفیت دارد.

در مجموع، شهرداری با راه اندازی این کمپ ها برای کمک به ترک اعتیاد حدود هزار نفر ظرفیت سازی کرده است. بعد از پایان دوره سم زدایی در این کمپ ها، بخش های مددکاری برای ایجاد تمایل در این افراد در مراجعه به مراکز بهاران مشاوره هایی دارند.

در کنار این روند، کمپ هایی هم در سطح تهران مستقرند که تحت نظر بهزیستی هستند. در این مراکز هم، پروتکل مراکز بهاران به بهزیستی اعلام شده و بهزیستی هم به کمپ های زیرمجموعه خودش اطلاع رسانی کرده تا افرادی که حرفه و اشتغالی ندارند، در خانواده پذیرفته نمی شوند یا خودشان برای ادامه درمان و بهبودی کامل تمایل دارند، به مراکز بهاران ارجاع داده می شوند.

هزینه حضور در بهاران برای مددجویان شما چقدر تمام می شود؟

بهاران صددرصد رایگان است و شهرداری تهرانی در مراکز بهاران و مددسراها حتی هزار تومان از هیچ مددجویی دریافت نمی کند.

در بازدیدی که از مرکز بهاران دروازه غار داشتم، دیدم که این مرکز نزدیک مدرسه صبح رویش است. از نظر شما نزدیکی مراکز بهاران به یک مدرسه مشکلی ایجاد نمی کند؟

مراکز بهاران مراکزی بسته هستند و این طور نیست که به بیرون رفت و آمدی داشته باشند. هر کس به این مراکز وارد می شود با تمایل شخصی خودش می آید و می پذیرید در دوره درمانی ۹ ماهه اش در مرکز بماند. بگذریم از این که مددکار تعیین می کند طول مدت درمان چقدر است و اوست که تعیین تکلیف می کند هر مددجو چقدر باید در این مراکز بماند، زیرا همه شرایط یکسانی ندارند. اما محیط به هر حال باز نیست که در سطح شهر تردد داشته باشند و احتمال وقوع مشکلی باشد.

تردد مددجوهای مراکز بهاران تنها در صورتی امکان پذیر است که طی دو سه ماهه اول، آنقدر اطمینان بین درمانگر و مددجو ایجاد شده باشد که مددکار احساس کند مددجویش مانند یک شهروند عادی است و می تواند به اجتماعی رفت و آمد داشته باشد. در چنین شرایطی احتمال آزادی رفت و آمد وجود دارد.

بر این اساس فکر نمی کنم نزدیکی این مرکز به مدرسه مشکلی ایجاد کند. به بیان دیگر، ما یک بزهکار داریم و یک فرد درمان شده. در شرایطی که فردی رفتار بیمارگونه خود را ادامه می دهد و این رفتار بیمارگونه به جامعه آسیب می زند، باید پیوست اجتماعی حضور این افراد در جامعه را نیز در نظر گرفت. ما این شرایط را در مراکز نگهداری مثل دی آی سی ها، شیلترها و مددسراها در نظر می گیریم که این مراکز باید در مناطقی خارج از بافت شهر باشد، چون احتمال آسیب به جامعه وجود دارد و مددجوها هنوز ممکن است رفتار بیمارگونه داشته باشند و این به جامعه آسیب می زند

در این صورت حق با شماست و نزدیکی این مراکز به بافت های معمول شهری مثل مدرسه ممکن است آسیب زا باشد. اما وقتی این فرد تحت درمان قرار رفته و سالم شده نباید حق حیاست و حق مطالبات اجتماعی را از او گرفت. این افراد هم در این شرایط مثل من و شما زندگی و تفکر دارند و در این چارچوب هم از تمامی حوقق شهروندی برخوردار هستند.

ترخیص این افراد و بازگشت آن ها به جامعه چگونه است؟

بازگشت به جامعه و زندگی دوباره برای هر کدام از این مددجوها متفاوت است. برای فردی که قبلا شغل داشته یا استخدام اداری بوده است، مددکاران ماتلاش می کنند با محل کار قبلی این فرد ارتباط برقرار کنند تا بتواند به شغل قبلی خود بازگردد.

مصرف کنندگان شهرستانی هم که به دلیل شرایط خاص اعتیاد ترچیح داده اند به تهران بیایند تا ناشناس باشند هم بعد از طی کردن مراحل درمانی در مراکز بهاران، شرایط حضور دوباره در شهر و دیار خودشان را پیدا می کنند. این افراد را به پایگاه های خدمات اجتماعی ترمینال ها ارجاع می دهیم و با هماهنگی های انجام شده در این مراکز برای آن ها بلیت تهیه می شود و به شهرستان خودشان باز می گردند. افراد بیکار هم که نه حرفه ای دارد و نه شغلی، در مراکز بهاران می توانند براساس علاقه خودشان حرفه ای را انتخاب کنند و آموزش ببینند.

در مراکز بهاران مجموعه ای کار و حرفه آموزی و هنرآموزی برای مددجوها در نظر گرفته شده است. این کارها برای این پیش بینی شده که مددجوها در مدت زمانی که در بهاران هستند، بتوانند برای خودشان پس اندازی فراهم کنند تا وقتی می خواهند به خانواده برگردند دستشان خالی نباشد. بعد از ترخیص هم در سیستم شهری تا آن جایی که در توان شهرداری هست، برای این افراد اشتغال ایجاد می کنیم. بدیهی است که ما وزارت کار نیستیم و دستمان آنقدرها باز نیست.

چه نهادهایی با شما همکاری دارند؟

تنها دستگاهی که با ما همکاری می کند وزارت بهداشت است. این وزارتخانه تیم های بهداشت ودرمان تمامی مراکز ما را پوشش داده است.