کلکسیون تمبر، فرهنگ مستند ایران

هفته نامه جامعه پویا - مریم طالبی: روزی که تمبر اختراع شد، شاید هیچ کس فکرش را نمی کرد که این کاغذ یک سانتی متر مربعی، تبدیل به عشق و علاقه میلیون ها نفر در سراسر جهان شود. تلاش برای چاپ اولین تمبر در جهان به سال ۱۸۳۷ میلادی بر می گردد. در آن سال برای اخذ هزینه پستی، فکر چاپ تمبر قوت گرفت و سه سال بعد، یعنی در سال ۱۸۴۰ اولین تمبر پستی دنیا به نام «پنی سیاه» در کشور انگلستان به چاپ رسید. پنی سیاه طبیعتا گران ترین تمبر فعلی دنیاست که دارنده اش باید حسابی پولدار باشد.

مسیر چاپ تمبر در دهه ها و قرن های متوالی توسعه عالم گیری داشت و در این راه، فراز و نشیب های جالبی را تجربه کرد. مثلا جالب است که تمبرهایی با اشتباه چاپی منتشر شد که بعدها به عنوان تمبرهایی خاص و گران قیمت خرید و فروش شدند. یکی از گرانبهاترین تمبرهای دنیا که حدود 800 میلیون تومان می ارزد، تمبری است که تصویر روی آن، وارونه چاپ شده است و تیراژ آن هم از 100 قطعه تجاوز نمی کند. در کشور ما هم عشق تمبرها کم نیستند. کسانی که شب و روزشان در فکر تکمیل مجموعه های تمبرشان می گذرد و دنیای خاص خودشان را دارند.

صابر شمس قریشی، رییس انجمن تمبر ایران در گفت و گویی از دنیای عاشقانه مجموعه داران تمبر و تاریخچه آن سخن می گوید: تمبرهایی که هرکدام شان، بخشی از تاریخ، هویت و فرهنگ ایرانی را روایت می کند. گفت و گو با این مجموعه دار قدیمی تمبر را می خوانید.

قدیمی ترین کلکسیون تمبر در ایران به چه سالی بر می گردد؟

حدود 150 سال پیش، در دوره ناصرالدین شاه بود که اولین تمبر در ایران به چاپ رسید. این تمبر در سال 1244 چاپ شد. در آن زمان، تمبر برای مصرف پستی، طی سفرهای ناصرالدین شاه به خارج از ایران استفاده شد. از همان زمان جمع آوری و کلکسیون داری تمبر آغاز شد. البته روش جمع آوری تمبرها مثل امروز نبود. هر کسی که به تمبر علاقه داشت، در گوشه ای از کتاب یا آلبوم شخصی خود، چند تمبر می چسباند. امروزه روش جمع آوری تمبر یا به عبارت دیگر، کلکسیون تمبر شکیل تر و پیشرفته تر از گذشته است.

اما شواهدی مبنی بر اینکه نوعی تمبر در دوره کوروش هم استفاده شده، وجود دارد. آیا می توان گفت اولین تمبر ایرانی مربوط به دوره هخامنشی است؟

تاریخ مدون تمبر به این مسئله اشاره می کند که در زمان کوروش نیز از نوعی تمبر استفاده شده آن هم به این خاطر که در آن زمان از پیک و چاپارها برای پست و نامه رسانی استفاده می شد؛ اما با این وجود، از آن زمان تمبری جمع آوری نشده و به دست ما نرسیده است؛ بنابراین شواهد عینی از تمبر و جمع آوری آن در دوره هخامنشی در اختیار نداریم.

به نظر شما کلکسیون داری تمبر جز سرگرمی، فایده دیگری هم دارد؟

هر فردی در دنیا به یک چیز خاص علاقه دارد. یکی به گل و درخت و دیگری به ستارگان دل می بندد. در این بین کسانی هم پیدا می شوند که به تمبرها علاقه وافری دارند. از آنجایی که تمبر جنبه یادگاری دارد، امروزه اغلب مردم به این درک رسیده اند که تمبر می تواند تاریخ و فرهنگ یک کشور را روایت کند.

کلکسیون تمبر، فرهنگ مستند ایران است. من همواره به اطرافیان سفارش می کنم که جمع آوری تمبر را ترویج دهند؛ چرا که به واسطه تمبرها، می توانیم با سیر تحولات زندگی هر قوم و منطقه آشنا شویم.

اگر کسی بخواهد به دنبال جمع آوری و کلکسیون داری تمبر برود، از کجا و چطور باید شروع کند؟

برای شروع باید به نزدیک ترین منطقه پستی محل سکونت خود مراجعه کنند و درخواست تمبر پستی دهند. در این صورت با پرداخت مبلغی، آبونمان می شوند و هر تعداد که تقاضا کنند، پست در اختیارشان قرار می دهد. البته نباید فراموش کرد که اولین اصل برای پیوستن به جرگه کلکسیون داران تمبر، داشتن عشق و علاقه است. جمع کردن تمبرهای باطله، راه بسیار خوبی است که در گام نخست می تواند علاقه فرد را به کلکسیون داری تمبر برانگیزد. سپس با گذر زمان و پس انداز کردن کم پول، فرد می تواند به خرید تمبرهای قدیمی تر و گران تر تمایل نشان دهد.

پس از گذشت مدتی، تجربه نشان داده که ناخودآگاه به چنان عشق و علاقه ای می رسید که دلتان می خواهد همه پول خود را برای خرید یک تمبر بسیار قدیمی بپردازید که روی آن مثلا نوشته ۳۰ ریال، اما شما بابت خرید آن، حاضرید ۱۵ میلیون تومان پرداخت کنید و از این کارتان لذت ببرید.

از تمبرهای قدیمی و گران یاد کردید. الان قدیمی ترین و گران ترین تمبر ایران مربوط به کدام دوره است؟

بدیهی است که هر چه تمبری قدیمی تر باشد، کمیاب تر و در پی آن گران تر خواهدبود. البته ملاک های دیگری هم وجود دارد؛ مثل تمبرهای پستی محمدرضا شاه پهلوی از سری اول تا دهم، اکثرا کمیاب هستند و از مبلغ 17 میلیون تا 100 میلیون تومان هم خرید و فروش می شوند.

اولین تمبر ایران در سال ۱۲۴۷ شمسی منتشر شد که معروف به تمبر باقری بود. تمبرهای شیر و خروشید اولیه نیز از گران ترین و کمیاب ترین تمبرهای ایران به حساب می آیند. البته در همان زمان تمبرهای نمونه «ریستر» نیز به چاپ رسیدند که بسیار کمیبا و گران قیمت هستند.

تمبرهای دیگری هم در سال 1275 به چاپ رسید به نام تمبرهای باقری که در رده بعدی گران ترین ها قرار دارند.

نکته دیگری که باعث گران شدن یک تمبر می شود، تیراژ یا شمارگان آن تمبر است. هر چه تیراژ پایین تر باشد، کمیاب تر است و مردم علاقه بیشتری دارند که آن تمبر کمیاب را به دست بیاورند. به همین خاطر کسی که چنین تمبرهای کمیابی را در دست دارد، می تواند هر قیمت پیشنهادی را روی تمبرش بگذارد.

مردم کدام یک از شهرهای ایران بیشتر از دیگر نقاط کشور تمبربازتر هستند؟

طبیعتا تهران به دلیل داشتن جمعیت بیشتر، در صدر جدول تمبربازهاست. شهرهای تاریخی مثل تبریز، اصفهان و شیراز نیز به دلیل داشتن ابنیه تاریخی و فرهنگی زیاد، جزء تمبربازها به حساب می آیند، چون همین اماکن و ابنیه تاریخی در این شهرها به تمبر تبدیل شده اند؛ مثلا از شهر تبریز به عنوان پایتخت دوم ایران در دوره مظفرالدین شاه، تمبرهای جذابی منتشر شده که اکثرا مربوط به ابنیه تاریخی است البته جالب اینجاست که علاوه بر شهرهای بزرگ، الان رد پای کلکسیون داری تمبر را در روستاها نیز شاهد هستیم.

آیا آماری درباره تعداد مجموعه داران تمبر در ایران وجود دارد؟

آمار دقیقی وجود ندارد، اما تا حدودی می توان تعداد مجموعه داران تمبر را در ایران تخمین زد. شرکت پست جمهوری اسلامی ایران هر تمبر یادگاری که منتشر می کند برای مشترکان خود کنار می گذارد. تعداد مشترکان تمبرهای یادگاری در حال حاضر حدود ۲۰۰ هزار مشترک است که اگر هر مشترک چهار تمبر دریافت کند، می توان گفت حدود ۵۰ هزار مجموعه دار تمبر در ایران وجود دارد.

چرا یک مجموعه دار تمبر در ایران، چهار نمونه از هر تمبر جمع آوری می کند؟ این هم بخشی از مرام و قوانین کلکسیون داری تمبر است؟

در خارج از ایران، تمبرها به صورت تکی جمع آوری می شود، اما در ایران به این صورت رواج دارد که هر کلکسیون دار، چهار عدد از هر تمبر جمع آوری می کند. البته می توانم بگویم که 90 درصد مجموعه داران، تمبرها را چهارتایی جمع می کنند که البته این مسئله چندان مطلوب نیست. حتی گاهی کسانی که به صورت حرفه ای کلکسیون دار هستند، 500 عدد از هر تمبر را جمع می کنند.

ایا می شود به مجموعه داری تمبر، به دید درآمدزایی و شغل نگاه کرد؟

هر مجموعه ای را که بخرید، و ۲۰ سال روی توسعه آن مجموعه تمرکز کنید، قیمتش بالا می رود. تمبر هم از این قاعده مستثنا نیست. البته اغلب کسانی که این کار را انجام می دهند، عاشقند، به استثنای کسانی که تمبرها را با تیراژ بالا و صرفا به منظور درآمدزایی می خرند.
در ایران تمبرفروشی های زیادی در پاساژها می بینیم که به کلکسیون داری تمبر، به دید یک شغل نگاه می کنند. حتی تمبرفروش های سیار هم کم نیستند که با قیمت های متفاوت، تمبرهای خود را به علاقه مندان می فروشند. اخیرا با توجه به رشد علاقه مردم به مجموعه داری تمبر، انجمن های تمبری به صورت مردم نهاد شکل گرفته اند و به فعالیت می پردازند.

درواقع اگر هم به دید شغل و درآمدزایی به مجموعه داری تمبر نگاه کنیم، این درآمدزایی در کوتاه مدت جواب نمی دهد و حداقل در دوران بازنشستگی به بار می نشیند؟

درآمدزایی دیرهنگام از مجموعه داری تمبر درست است، اما نمی شود گفت که عشق و علاقه به مجموعه داری تمبر، فقط مختص بازنشسته هاست. امروزه گرایش جوانان به مجموعه داری رشد چشمگیری داشته است، به طوری که در اغلب انجمن های تمبر بالغ بر ۴۰ درصد اعضا، جوانان هستند که همین موضوع نشان می دهد برای این جوانان، درآمدزایی سریع مطرح نبوده است. به نظر من جوانی که به سمت جمع آوری تمبر می رود، کمتر به دام آسیب های اجتماعی گرفتار می شود؛ چرا که بیشتر دغدغه اش این است که پول خود را برای پر کردن جای خالی فلان تمبر در مجموعه اش مصرف کند و به این ترتیب، وقت آزادش کاملا صرف مجموعه داری می شود.

در همین زمینه تلاش کرده ایم که جوانان بیشتری را به سمت مجموعه داری تمبر بکشانیم؛ مثلا امسال به مدت چندروز، نخستین نمایشگاه تمبر توسط شرکت پست برگزار شد که از کشورهای منطقه نیز در آن حضور داشتند. اکثر مدارس با هماهنگی آموزش و پرورش، دانش آموزان خود را برای بازدید از این نمایشگاه آوردند و دانش آموزان با اشتیاق زیاد، به دیدن و خرید تمبرها اقدام کردند. امیدواریم سال های بعد، نمایشگاه های گسترده تری با هدف تشویق مردم به مجموعه داری تمبر ترتیب داده شود.

با توجه به پیشرفت تکنولوژی، فعالیت شبکه های پیام رسان مجازی و استقبال کمتر مردم از خدمات پستی به شیوه سنتی، فکر نمی کنید که حیات تمبر و مجموعه داری تمبر به خطر بیفتد؟

قبول داریم که در گذشته نامه نگاری ها بیش از امروز رواج داشت و به دنبال آن، استفاده از تمبرها نیز بیشتر بود. طبیعی است که امروزه به دلیل پیشرفت تکنولوژی و شبکه های اجتماعی آنلاین، کمتر کسی به سمت نامه نگاری به سبک سنتی گرایش دارد.

در ایام قدیم من عاشق این بودم که وقتی نامه ای به منزل ما می رسید، عکس تمبرش را ببینم و آن تمبر را بردارم و در دفترم بچسبانم. در حالی که امروزه گاهی اصلا تمبری روی پاکت ها درج نمی شود؛ بلکه از بارکدهایی برای ارسال نامه ها و مرسولات استفاده می شود.

در گذشته، اگر فردی مثلا عکس شاعری را روی تمبری می دید، شاید همان بهانه ای می شد برای مطالعه زندگینامه آن شاعر؛ اما دیگر چنین بهانه هایی بر سر راه جوانان امروز نیست. هرچند در کنار پیشرفت تکنولوژی، هنوز کسانی هم هستند که برای ارسال نامه های خود، از پست استفاده کنند. به طور کلی، اعتقاد دارم هر چقدر هم تکنولوژی پیشرفت کند، تمبر و کلکسیون داری تمبر از بین نخواهدرفت، چون عشق به این کار در خون ایرانی هاست و حدود یک و نیم قرن قدمت دارد.

همیشه در هر عصری افراد عاشقی پیدا می شوند که حاضرند برای داشتن فلان تمبر تاریخی که 100 سال پیش چاپ شده، هر بهایی را بپردازند.

این روزها چاپ تمبرهای اختصاصی هم مد شده است، طوری که هر فردی می تواند پیشنهاد بدهد که چهره اش را روی یک تمبر شخصی چاپ کنند. آیا بعدها همین تمبرها هم ارزش تاریخی و مالی پیدا می کنند؟

به این نوع تمبرها، تمبر شخصی می گویند که بنا به درخواست هر شخص منتشر می شود. این تمبرها صرفا جنبه یادگاری دارد و ارزش خرید و فروش ندارد، چون فقط برای آن شخص و خانواده اش ارزش و معنی دارد. در حال حاضر یک برگ تمبر شخصی با تعداد 16 عکس، به مبلغ 22 هزار تومان به چاپ می رسد.

تا الان دیده اید یک مجموعه دار تمبر که عمری را صرف عشق و علاقه اش کرده، تصمیم بگیرد که به یکباره چوب حراج به مجموعه تمبرهایش بزند؟

بله، بارها اتفاق افتاده است. به نظر من، اتفاقا تمبر مظلوم ترین کالایی است که یک مجموعه دار پیش خود نگاه می دارد. دلیل این حرفم این است که ما مجموعه داران تمبر، هر وقت با چالش مالی رو به رو می شویم، سریع یک یا چند برگ از صفحات تمبر خود را می فروشیم و با این کار، انگار بخشی از علاقه خود را برای حل مسائل مالی قربانی می کنیم.