گناه در تفکر مسیحی، یهودی، بودایی، هندو و زرتشتی

گناه حسی منفی است از جنس عواطف و هیجان ها که به خاطر انجام دادن کاری غیرمجاز یا کوتاهی در انجام کاری ضروری بر می خیزد. گناه از این نظر به شرم شباهت دارد که حسی همگانی و فراگیر و پیش تنیده در نظام های روان شناختی آدمیان است و در همه جا کمابیش به یک شکل تجربه می شود. شرم نیز از درک نازیبا، ناپسند یا ناکافی بودن خودانگاره در چشم دیگران بر می خیزد، اما بیشتر با «شکلِ بودنِ من» در ارتباط است و کمتر با کاری که انجام شده یا نشده باشد.

داده های مردم شناسانه نشان می دهد که شرم امری جهانی است و همه مردمان، مستقل از آن که فرهنگ و نژاد و زبان و پیچیدگی جامعه شان چه وضعیتی داشته باشد، شکلی از شرم را با الگوی رفتاری- حرکتی مشابهی تجربه می کنند. دویدن خون به چهره و سرخ شدن صورت، خم کردن پشت و پایین گرفتن سر، پرهیز از تماس چشمی و نگریستن به پایین و تلاش برای پنهان کردن دستان یا چهره نمودهایی جهانی از شرم هستند که گویی مانند خشم و ترس و شادمانی در شبکه عصبی آدمیان ساختاری پیش تنیده داشته باشند.

گناه از این نظر به شرم شباهت دارد که حسی منفی است و به همان ترتیب به نابسنده و ناخوشایند بودن خودانگاره دلالت می کند؛ اما شباهت میان این دو در همین حدود خاتمه می یابد. گناه بافتی اندیشیده و وابسته به درونکاوی و تامل دارد و برخلاف شرم در غیاب دیگری نیز حس می شود. شرم به موقعیتی اجتماعی و گناه به وضعیتی اخلاقی اشاره می کند و از این رو پیچیدگی و وابستگی شان به زمینه با هم تفاوت دارد.

گناه به شکلی پیچیده شده، زبان مدار، اندیشیده و انتزاعی از شرم شبیه است که با درونی کردن معیارهای اخلاقی و پایش و سنجش دائمی خویشتن بر مبنایشان گره خورده است. به همین خاطر گناه برخلاف شرم الگوی رفتاری مشابه و یکنواختی را ایجاد نمی کند و ممکن است به طیفی بسیار وسیع از واکنش ها منتهی شود.

فروید نخستین کسی بود که نشان داد واکنش به گناه می تواند هیچ ارتباط منطقی و معقولی با خود موضوع گناه نداشته باشد و همچون انفجاری هیجانی در عرصه ای به کلی بی ربط از روابط انسانی خود را نشان دهد. نمونه اش آن که ممکن است کسی به خاطر احساس گناهی که دارد، در ارتباط با کسی که هیچ ارتباطی به موضوع گناهش ندارد مهربانی نشان دهد یا برعکس در زمینه ای نامربوط به ابراز خشونت دست یازد.
گناه به این ترتیب امری آموختنی است و از این نظر با آزرم شباهت دارد که آن نیز مشتقی یاد گرفتنی از شرم است، با این تفاوت که در محور زمان جایگاهی پیشینی دارد و پرهیز از ارتکاب کاری ناپسند یا پذیرفتن انگاره ای ناخوشایند را نشان می دهد، در حالی که شرم نسبت به این وضعیت پسینی است و بعد از آن که کاری انجام شد و انگاره ای شکل گرفت ظاهر می شود.

گناه از این نظر که ریشه در باورها و اعتقادهای فرهنگی دارد با شرم و آزرم (که حالت هایی روان شناختی هستند) تفاوت دارد. یعنی گناه بیشتر با زبان و متن و باورهایی آموخته شده گره خورده است. به همین خاطر موضوع گناه حالتی جهانی ندارد و در هر جامعه ای به شکلی صورت بندی می شود، یا گاه ممکن است اصولا صورت بندی نشود. چنان که مثلا در زبان ژاپنی برابرنهاد دقیقی برای گناه نداریم و آنچه به جای آن دیده می شود صورتی اجتماعی شده و افراطی از همان شرم است.

به همین ترتیب ممکن است برخی از دلایل پیدایش حس گناه که در جامعه ای بدیهی و طبیعی می نمایند، اگر زاویه جامعه ای دیگر نگریسته شوند به کلی بی ربط و غریب جلوه کنند. در قرون وسطی خوردن ماهی در روزهای پرهیز و روزه داری مسیحیان کاری بود که حجم عظیمی از احساس گناه را در مومنان شکم باره پدید می آورد، در حالی که در همان روزها در بقیه سرزمین ها مردم با خیالی آسوده ماهی شان را می خوردند و حس گناه نداشتند. به همین ترتیب گویا در جهان باستان (همچون کنعانی ها و آزتک ها در مقام نمونه هایی شرقی و غربی) اگر کسی فرزندش را برای قربانی کردن در راه خدایان به دست کاهنان نمی سپرد، احساس گناه می کرد در حالی که امروز نوادگان همان مردم اگر کودکی را برای کشته شدن در مراسمی مذهبی به دست کسی بسپارند حس گناه خواهند کرد.

نسبیت حاکم بر گناه و وابستگی اش به بافت فرهنگی از این رو فرصتی است گرانبها برای مقایسه حوزه های تمدنی و بررسی الگوهای پیکربندی و شکل گیری «من» در آن ها. به ویژه فرهست هایی که از گناهان کبیره در جوامع گوناگون شکل گرفته در این مورد بسیار بیانگر و رونشگر است. مشهورتر از همه، در جهان مسیحی این هفت گناه عبارتند از آزمندی، حسد، خشم، تنبلی، پرخوری، شهوت جنسی و غرور که در قالب هفت دیو یا هفت جانور (به ترتیب در شمایل نگاری مسحی: وزغ، مار، شیر، حلزون، خوک، بز و طاووس) بازنمونه می شده اند.

هفت گناه مسحی به هفت گناه بزرگ بودای شباهتی دارند و این شاید به مرجع مشترک وامگیری اش نزد این دو دین مربوط باشد. امروز تفسیر دالایی لاما می گوید دعای مشهور «اوم مانی پَدمَه هوم» به شش فضیلت و شش گناه مقابلشان دلالت می کند و آن گناهان عبارتند از غرور، حسد، آرزومندی، نادانی، زیاده خواهی و کینه جویی. این شش با گناه بزرگِ دلبستگی به زندگی و کام هایش که در قالب دیوِ مارا جلوه می کند، هفت گناه مهم بوداییان را برمی سازد. مشابه همین الگو را در دین هندو هم داریم. هندوان شش گناه بزرگشان را اَریشَه دوَرگَه می نامند و این ها عبارتند از شهوت، خشم، آز، وهم، غرور و حسد. شبیه همین الگو را در دین جَین و ادیان دیگر هندی نیز می بینیم که به احتمال زاد همه شان از دین بودایی وامگیری شده اند.

هفت گناه مسیحی و بودایی نسخه هایی زاهدانه و دنیاگریز از یک دستگاه نظری کهنسان تر هستند که در ایران زمین تکامل یافته است. نخستین نشانه های مهفوم هفت گناه در دین بودایی به قرون دوم و اول پیش از میلاد مربوط می شود و این زمانی بود که مرکز تدوین و تحول دین بودایی در ایران شرقی (خراسان و افغانستان و پاکستان امروزین) قرار داشت.

در مسیحیت هم مفهوم هفت گناه در شکل اولیه اش در قرون اول و دوم میلادی در آسورستان و آناتولی تکامل یافت و کهن ترین اشاره مسیحی بدان را در نامه به گالاتیان (5، 19-21) می توان یافت. نخستین سیاهه از این دست را هم در رساله «اندیشه های شیطانی» نوشته اِواگریوس پونتیکوس از اهالی آناتولی می خوانیم که در قرن چهارم میلادی می زیسته است. در مقابل کهن ترین اشاره متنی به این مفهوم را در اوستا می بینیم که چندین قرن از این دوران قدیمی تر است و بی شک خاستگاه و مرجع مشترک هر دوی این ادیان بوده است. درواقع شکلی از سیاهه گناهان را (که البته شمارشان بیش از هفت تاست) در گاهانِ زرتشت می بینیم که تاریخش به قرن دوازدهم پیش از میلاد باز می گردد؛ یعنی هزار سال از هفت گناه بودایی و هزار و پانصد سال از هفت گناه مسیحی کهن تر است.

چنین می نماید که صور بندی خاستگاه ها یگناه در قالبی هفت تایی و در پیوند با دیوها هم نخستین بار در دین زرتشتی تکامل یافته باشد. زرتشتیان باستان به گروهی هفت تایی از نیروهای مقدس باور داشتند که از اهورامزدا و شش امشاسپند تشکیل می یافت. این گروه هفت تایی مقدس هماورد هفت نیروی پلید بودند که از اهریمن و شش دیو نیرومند تشکیل می شد که هر یک گناهی را در انسان بر می انگیختند و روی هم رفته «کَماله دیوان» نامیده می شدند.

به این ترتیب هفت گناه بزرگ نزد زرتشتیان راست کیش عبارت بودند از بدخواهی و بداندیشی، سستی و ناتوانی، شهوت غیرطبیعی، خشم، تشنگی و گرسنگی که به ترتیب در قالب دیوهای اَکومَن، ساوول، جَهی یا وَرَن، ایندرَه یا اَئِشم، تریز و زریز تجسد می یابند و هماورد و دشمن این فرشتگان محسوب می شوند: بهمن، اردیبهشت، اسفند، شهریور، امرداد و خرداد. هر چند الگوهای متنوعی از رویارویی و هماوردی در این میان روایت شده است.

این شش گناه با گناه بزرگ ویرانگری و خدشه دار کردن قانون حاکم بر طبیعت (آشا) همراه بود که نماینده اش اهریمن بود و گناه وابسته به آن را اشموغی می نامیدند که یعنی درهم شکستنِ اشا. این شکل باستانی گناهان بزرگ که در قالب دیوشناسی زرتشتی تثبیت شده است، بعدتر تا دوران ساسانی بارها بازبینی و ویرایش شده و فهرست های متفاوتی از گناهان بزرگ را به دست داده که با جمع بسته همه شان معلوم می شود بدخواهی، دروغگویی، آزمندی، خشم، حسد، بیدادگری و آزار جانوران و گیاهان یا آلودن طبیعت در میانشان برجستگی بیشتری داشته اند.

مسیر وامگیری مفهوم گناهان بزرگ هفتگانه از بافت زرتشتی به قالب مسیحی اش مابیش روشن است. چون در کتاب «اندرزهای سلیمان» که بخشی از کتاب «عهد عتیق» است و به احتمال زیاد در ابتدای دوران هخامنشی تدوین شده، این جمله را می خوانیم که «شش چیز است که خداوند از آن بیزار است، آری، هست تاست که نزد او اهریمنی است: نگاه غرورآمیز، زبان دروغگو، دستان آلوده به خون بی گناهان، قلب بدخواه، پای شتابنده به سوی بدکاران، شاهدی که به دروغ گواهی دهد و کسی که میان برادرانش فتنه گری می کند» (کتاب زبانزدها، 6، 16-19).

با مقایسه این سیاهه ها از گناهان روشن می شود که قالب یهودی که نزدیکی بیشتری به بافت زرتشتی دارد، طی پنج، شش قرنی که گذشته تا به گناهان هفتگانه مسیحی تبدیل شود، ماهیتی زاهدانه و دنیاگریز پیدا کرده و با بخشی از اخلاق رواقیان یونانی درآمیخته است. هفت گناه مسیحی و بودایی از این نظر به هم شباهت دارند که اموری طبیعی و روزمره را نادرست می دانند و در کل از اخلاقی لذت ستیز و ریاضت مدار ناشی می شوند.
در مسیحیت پرخوری و میل جنسی ناپسند دانسته شده و این کمابیش واژگونه اخلاق زرتشتی است که میل جنسی طبیعی را می ستاید و مجاز می دارد و گرسنگی و تشنگی را گناه می شمارد. به همین ترتیب در آیین بودایی هم سیر شدن (هم از نظر خوراک و هم از نظر جنسی) امری موهوم و فریبنده دانسته شده و میل به ارضای این میل های طبیعی نوعی گناه پنداشته شده که در زبان دالای لاما به شکل آررومندی و زیاده خواهی آن را باز می یابیم.

جالب آن است که هم در دین بودایی و هم مسیحی غرور گناهی بزرگ قلمداد شده است، در حالی که «بزرگ منشی» و مقدس و نیرومند شمردن خویشتن در زمینه ایرانی امری پذیرفته شده و نیک است و تنها زمانی که (مانند نمونه جمشید شاه) به دروغگویی بینجامد گناه محسوب می شود.

همین الگو را در روایت های مربوط به گناه آغازین هم می بینیم. این روایت ها ارتکاب کرداری گناهکارانه را در ازل مبنای دگرگونی تاریخ هستی می دانند. در روایت های مسیحی و عبرانی این گناه آ؛ازین «خوردن از میوه درخت خِرَد» است که در بهشت روییده بود و خداوند ممنوعش کرده بود؛ در حای که در منابع ایرانی برخورداری از خرد و بهره مندی از «میوه شناسایی نیک و بد» شالوده اخلاق محسوب می شود و زرتشت به خاطر بهره مندی از آن مقدس شمرده می شود.

جال آن که در منابع کهن ایرانی مفهوم گناه نخستین را داریم، اما محتوای آن یکسره با آنچه در متون سامی می بینیم متفاوت است. در منابع ایرانی دروغ گفتن، خوردن گوشت انسان (یعنی آدمکشی) و کشتن جانور سودمند یعنی گاو است که گناه آغازین است و به هبوط و تباهی هستی می انجامد. جمشید با دروغ گفتن و ادعای خدایی کردن، مشی و مشیانه با کشتن و خوردن فرزندانشان و اهریمن با کشتن کیومرث و گاو یکتاداد چنین گناهی را مرتکب شدند.

گناه حسی نیرومند و تعیین کننده در فتارهای انسانی است که پذیرش قوانین و مناسک اجتماعی، درونی کردنشان و تخطی نکردن از آن ها را ایجاب می کند. به هیمن خاطر هم در هر بستر تمدنی، بسته به شالوده فرهنگی و ساختارهای اجتماعی پیرامونش، به شکلی تکامل یافته است. گناه از این رو به سرنخی می ماند که امکان مقایسه خلق و خوهای مردمان وابسته به تمدن های گوناگون را به دست می دهد و بافت تفکیک نیک از بد را در نظام های معنایی شان روشن می سازد.