ترکیه و جادوی کایسری

هفته نامه تجارت فردا - محسن جلال‌پور*: به این روزهای ترکیه نگاه نکنیم که پر از حاشیه است و ماجرا‌جویی. آن‌قدر که بیشتر مردم این کشور هم نگران‌اند و از خود می‌پرسند برای چه در ایام اخیر این همه حاشیه به این کشور تحمیل شده است؟ در سفری که اخیراً به شهرهای استانبول و آنکارا داشتم، کنجکاو بودم بدانم مردم این کشور چه نگاهی به سیاست‌های پرهزینه دولت خود در حوزه بین‌الملل دارند و بارها شنیدم که آنها هم ناراضی‌اند. هرچند در مذاکره با یک ایرانی از نقدهای شدید پرهیز می‌کردند اما در چشم‌هایشان می‌شد یک علامت سوال بزرگ دید. واقعاً برای چه؟

داستان توسعه در ترکیه سال‌هاست برای نظریه‌پردازان اقتصادی و سیاسی، یک مثال دم‌دستی است. هرجا می‌خواهند کشوری موفق را مثال بزنند، سراغ ترکیه می‌روند. با این حال مدل ترکیه با ایده‌های نه‌چندان عاقلانه سیاست خارجی دولت اردوغان یکی‌، دو سال اخیر در تضاد است. ستیزه‌جویی در روابط بین‌الملل، حمایت از داعش، تلاش مضاعف برای براندازی حکومت در سوریه، درگیری مداوم با کردها و در نهایت پنجه در پنجه خرس افکندن، ایده‌های خوبی نیست و قاعدتاً برای اقتصاد این کشور هزینه‌های گزاف به همراه خواهد داشت.

جمعه هفته پیش یکی از بازرگانان ترک درگوشی به من گفت «‌انداختن هواپیمای روسیه یعنی نابودی اقتصاد ترکیه» و همین‌گونه هم شد. ظرف مدت یک هفته پس از آن ماجراجویی دور از انتظار، روسیه درهایش را به روی کالاهای ترکیه بست، گردشگرانش را از رفتن به این کشور برحذر داشت و حتی کامیون‌های ترکیه را در مرز سوریه به آتش کشید. به قول آن بازرگان سرشناس ترکیه «‌این یعنی بازی با آتش».

برای من، داستان توسعه در ترکیه تا آنجا شیرین و دلچسب است که پای یک ایده تاریخی یا احیای یک فکر قدیمی در میان نباشد. ایده احیای امپراتوری عثمانی در دنیای حاضر مثل این است که ما در بازار تهران، راسته مسگرها را دوباره احیا کنیم. ایده‌ای پرسروصدا اما بی‌فایده. آن هم زمانی که سفیران اقتصادی ترکیه در تسخیر کشورها بسیار موفق‌تر از پیشینیان خود در امپراتوری عثمانی بوده‌اند. کدام کشور را در منطقه سراغ دارید که به اندازه ترکیه در صادرات موفق عمل کرده باشد؟ امروز پارچه‌های ترکیه تن‌پوش مردمان جهان شده است.

از آمریکا تا آفریقا و از آسیا تا اقیانوسیه، این پارچه‌های ترک هستند که بر تن مردمان جهان خودنمایی می‌کنند. این روزها کدام خانه و دفتر کار را سراغ دارید که به مبلمان ساخت ترکیه مزین نشده باشد؟ از کاشی و سرامیک و لوازم الکترونیکی و خودرو بگیرید تا مواد غذایی و سریال و لوازم خانگی. بازرگانان ترکیه خیلی به پیش تاخته‌اند و مرزها را فتح کرده‌اند اما این‌گونه که سیاستمداران ترکیه عمل می‌کنند، باید برای بازارهای فتح‌شده، فاتحه خواند.

به این ترتیب داستان پیشرفت ترکیه تا همین‌جا مدلی خوب و مثالی کم‌نظیر است. از اینجا به بعدش را بگذاریم برای مصداق‌های بد. چند هفته گذشته در سفر ترکیه با معجزه کایسری هم آشنا شدم. متن کوچکی در تلگرام نوشتم که بازخوردهای جالبی داشت. «کایسری» شهری است در منطقه آناتولی ترکیه که باید آن را معجزه نوسازی اقتصاد ترکیه دانست. شهری که به واسطه آغاز به کار ۱۴۹ کارخانه در یک روز، نامش در کتاب رکوردهای گینس ثبت شده است. کایسری شهری کم‌جمعیت است. نه به آب و دریا نزدیکی دارد و نه در میان جنگل‌های انبوه احاطه شده است. کایسری منابع زیر‌زمینی هم ندارد اما این شهر نماد آزادسازی و خاستگاه اصلی انقلاب صنایع کوچک است. کایسری چگونه کایسری شده است؟

نقش تورگوت اوزال

ترکیه در سال‌های ابتدایی دهه ۱۹۸۰ سیاست جایگزینی واردات را کنار گذاشت و آزاد‌سازی اقتصادی را در دستور کار قرار داد. رفته‌رفته از حجم فعالیت‌های دولت به شدت کاسته شد و نقش آن در مقام تولیدکننده اصلی کالا و خدمات، به‌جز در زیر‌ساخت‌ها به شدت کاهش یافت. بیشتر این اصلاحات مدیون سیاستمدار تکنوکراتی به نام تورگوت اوزال بود.

اوزال در ۱۳ اکتبر ۱۹۲۷ متولد شد. در رشته مهندسی برق تحصیل کرد و تحصیلاتش را در آمریکا ادامه داد و پس از بازگشت، مدیر کل منابع نیروی برق ترکیه شد. اوزال در سال‌هایی که ترکیه تحت سیطره نظامیان قرار داشت، به سیاست علاقه پیدا کرد و فعالیت‌های حزبی گسترده‌ای داشت تا اینکه در سال ۱۹۷۹ م به سمت معاون نخست‌وزیر و کفیل سازمان برنامه‌ریزی ترکیه منصوب شد.

در سال ۱۹۸۲ حزبی با عنوان مام میهن را تاسیس کرد و در نوامبر ۱۹۸۳ نخست‌وزیری ترکیه را بر عهده گرفت. او توانست در طول شش سال نخست‌وزیری، اقتصاد ترکیه را سر و سامان دهد و آن را به اقتصاد جهانی متصل کند. در ترکیه خیلی‌ها معتقدند اوزال بود که اقتصاد این کشور را از شبه‌سوسیالیسم به سرمایه‌داری متحول کرد. اوزال در مسیر اصلاحات خود، حکومت‌نظامی و سختگیری‌های امنیتی را برچید و تا حد قابل ملاحظه‌ای، ثبات و امنیت را به کشور بازگرداند.

تورگوت اوزال همچنین در دوران نخست‌وزیری خود، تلاش‌های زیادی برای عضویت ترکیه در بازار مشترک اروپا کرد ولی این تلاش‌ها بی‌حاصل ماند. اوزال سمت نخست‌وزیری را تا انتخابات پارلمانی سال ۱۹۸۹ حفظ کرد و پس از آن، به عنوان سومین رئیس‌جمهور ترکیه برگزیده شد. این انتخاب نقطه پایانی بر سه دهه سلطه نظامیان بر کشور ترکیه گذاشت. تورگوت اوزال در ۱۷ آوریل ۱۹۹۳ بر اثر سکته قلبی در ۶۶‌سالگی درگذشت اما سنتی که به‌جا گذاشت تا امروز در ترکیه پابرجاست. او زمانی گفته بود: «ما خوشبخت هستیم که نفت نداریم، ما مجبوریم سخت کار کنیم تا پول دربیاوریم.»

اوزال در اقتصاد چه کرد؟

در شرایطی که بیشتر دولت‌های سوسیالیست دنیا، روزهای آخر عمر خود را سپری می‌کردند، دولت تورگوت اوزال جهت‌گیری مشخصی درباره گذار از اقتصاد دولتی داشت. نکته قابل توجه سیاست‌های او، مشروعیت بخشیدن به بخش خصوصی برای گذار به توسعه بود. در دوره‌ای که اوزال قدرت و ابتکار عمل را در دست داشت، در ناحیه مرکزی ترکیه تجار و بازرگانانی متولد شدند که بعدها نقش اصلی را در سیاست و اقتصاد این کشور بر عهده گرفتند. اوزال پرچمدار برنامه آزادسازی شده بود و بسیاری از افرادی که اطراف وی بودند، شامل اعضای کابینه، ارتباط و تجربه قبلی با بخش خصوصی داشتند.

خود اوزال روزگاری به‌عنوان مدیرعامل یک بنگاه بزرگ خصوصی فعالیت کرده بود و روابط گسترده‌ای با تجار و صنعتگران بخش خصوصی داشت. بنابراین موتور محرک رشد اقتصادی در ترکیه، بازرگانان و کارآفرینان جدیدی بودند که در حقیقت ثمره اصلی آزادسازی‌های تورگوت اوزال بودند. بیشتر این بازرگانان در قسمت‌های مرکزی ترکیه، آنجا که به شبه‌جزیره آناتولی معروف است، زندگی می‌کردند و پس از اصلاحات اوزال، مجال نفس کشیدن پیدا کردند. در مقابل این طبقه نوخاسته، بازرگانان ملی‌گرا و کمالیست‌های ترکیه قرار داشتند که به صورت سنتی، اداره صنایع بزرگ این کشور در اختیار آنها بود.

مدتی پس از آنکه تورگوت اوزال درگذشت، اقتصاد ترکیه به رکودی عمیق فرو رفت. با این حال در سال ۱۹۹۴ دولت وقت ترکیه تلاش‌های زیادی برای ثبات‌سازی اقتصاد آزاد کرد. آزادسازی حساب‌شده‌تر در دستور کار قرار گرفت و برنامه گسترده‌ای برای خصوصی‌سازی در مجلس ملی تصویب شد. این دستاوردها که در ادامه اصلاحات اقتصادی اوزال محسوب می‌شدند، سیاست‌های اصولی‌تری به نسبت قبل بودند و بیشتر مورد پذیرش فعالان اقتصادی ترکیه قرار گرفتند.

شاید به این دلیل که جامعه مدنی ترکیه طعم آزاد‌سازی و ادغام در بازارهای جهانی را چشیده بود. به این ترتیب، در این دوره، سرمایه‌گذاران خصوصی اعتماد بیشتری به اقتصاد ترکیه پیدا کردند به‌گونه‌ای که سهم آنها از کل سرمایه‌گذاری در اقتصاد ترکیه از رقم ۴۲ درصد در دهه ۱۹۸۰ به حدود ۵۴ درصد در دهه ۹۰ رسید. سهم تجارت نیز در اقتصاد ترکیه از رقم ۱۷ درصد در سال ۱۹۸۰ به رقم حدود ۵۰ درصد تولید ناخالص داخلی در دهه ۹۰ افزایش یافت. هرچند اقتصاد ترکیه به واسطه برخی نارسایی‌ها به سختی از رکود عمیق این دهه رهایی یافت، اما اصلاحات گذشته، ثمرات زیادی به دنبال داشت.

مرزبندی‌های موسیاد و توسیاد

جمعه هفته گذشته زمانی که همراه با هیاتی متشکل از روسای اتاق‌های بازرگانی شهرستان‌ها به شهرهای آنکارا و استانبول سفر کردیم، متوجه نکته جالبی شدم. در میانه‌های یک نشست مهم که در آن جمعی از بازرگانان ایران و ترکیه حضور داشتند، صدای اذان ظهر شنیده شد و «ابراهیم چاغلار» رئیس اتاق بازرگانی استانبول ضمن عذرخواهی، با احترام از ما خداحافظی کرد تا در نماز جمعه شرکت کند.

چنین رفتاری در فرهنگ ایران یک ارزش محسوب می‌شود اما برای من عجیب بود که در ترکیه، رئیس بزرگ‌ترین تشکل بازرگانی این کشور یک نشست تجاری را ترک کرد تا در نماز جمعه شرکت کند. پس از بازگشت به تهران بر آن شدم تا درباره رفتار بازرگان سرشناس مطالعه کنم. در این میان متوجه شدم در ترکیه در دوران پیش از قدرت‌گیری تورگوت اوزال، نقش دولت در اقتصاد ترکیه در مقایسه با اقتصادهای توسعه‌یافته غربی، نه‌تنها بسیار چشمگیر و برجسته بلکه از حیث تاثیرگذاری بر توسعه بخش خصوصی به نسبت سایر کشورهای دیر صنعتی‌شده نیز حیاتی‌تر بوده است. بنابراین روابط دولت و بخش خصوصی، بارزترین ویژگی بستر اجتماعی توسعه بخش خصوصی در ترکیه بوده است.

بازرگانان جا خوش کرده در استانبول، ازمیر و آنکارا محصول این شبکه هم‌پیوندی دولت و سرمایه‌داران هستند در صورتی که صاحبان کسب و کار جدید استان‌های داخلی ترکیه به صورت مستقل پدیدار شده‌اند و مشمول بخشندگی و بنده‌نوازی دولت نبودند. در حالی که گروه اول علاقه‌مند به ادغام اقتصاد ترکیه در اقتصاد جهانی است، گروه دوم که به نوعی محصول مدل سیاستگذاری جایگزینی واردات است، منافع خود را در حمایت‌های دولتی می‌بیند.

نکته جالب این است که بازرگانان عضو انجمن بازرگانان مستقل ترکیه که به موسیاد (MUSIAD) معروف است، اسلامگرا هستند و در سیاست، از حزب عدالت و توسعه طرفداری می‌کنند. فرهنگ اقتصادی این انجمن بر اساس مفهوم اسلامی «اعتماد» پایه‌ریزی شده است. اعضای انجمن موسیاد مدل توسعه شرق آسیا را تحسین می‌کنند و معتقدند «سنت» را نباید به پای توسعه قربانی کرد و باید از وابستگی‌های فکری و فرهنگی خود محافظت کرد. بیشتر اعضای موسیاد در انتخابات ترکیه، مدافع سیاست‌های حزب عدالت و توسعه هستند و نقش تامین مالی این حزب را بر عهده دارند.

در شکل‌گیری تفکرات این دو گروه متوجه شدم بازرگانان اسلامگرای موسیاد، ریشه شکل‌گیری انجمن خود را مدیون تفکرات تورگوت اوزال می‌دانند. در دوره او بود که مسلمانان محافظه‌کار شبه‌جزیره آناتولی، زمینه مساعدی برای رونق اقتصادی-اجتماعی پیدا کردند و به مدد سیاست‌های او موفق شدند در زمینه کسب و کار به موفقیت‌های بی‌نظیری دست پیدا کنند. نهاد ثبات اروپایی که یک موسسه پژوهشی در برلین است بررسی گسترده‌ای از «ببرهای آناتولی» در سال ۲۰۰۵ انجام داد. پژوهشگران موسسه با صدها تاجر محافظه‌کار در آناتولی مرکزی مصاحبه انجام دادند. آنها پی بردند که «در داخل اسلام ترکیه‌ای، جریانات فردگرایانه و طرفدار کار و کاسبی برجستگی خاصی پیدا کرده است» و «اصلاح‌گری کاملاً اسلامی» به دست کارآفرینان مسلمان اتفاق می‌افتد.

اصطلاحی که آنها برای این سرمایه‌داران خداجو به کار بردند عنوان گزارش آنها نیز بود: «کالوینیست‌های اسلامی». حزب عدالت و توسعه که قدرت را در دست دارد انعکاس سیاسی از خیزش «کالوینیسم اسلامی» است. اکثر اعضای حزب عدالت و توسعه، سابقه و پیشینه تجاری و بازاری دارند و حزب از همان روز اول، طرفدار کسب و کار بوده است. رهبر حزب، رجب طیب اردوغان نخست‌وزیر پیشین و رئیس‌جمهوری فعلی، مکرراً از سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی استقبال می‌کند.

کمالیست‌ها

در مقابل طبقه نوخاسته و نسبتاً مذهبی بازرگانان ترکیه که به حزب عدالت و توسعه گرایش دارند، اعضای توسیاد (TUSIAD) بیشتر متمایل به کمالیست‌های ترکیه هستند. کمالیست‌ها از اصلاحات فراگیر سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی در کشور خود دفاع می‌کنند و به‌طور خلاصه به غرب تمایل دارند. توسیاد در سال ۱۹۷۱ توسط چند مجموعه برجسته از صنایع ترکیه شکل گرفت. این نهاد روابط بسیار خوبی با جناح لائیک ترکیه و مراکز بازرگانی بین‌المللی دارد.

کایسری و مدل بازرگانان ترکیه

کایسری شهری قدیمی و توریستی در ۳۰۰ کیلومتری آنکاراست. قدیم‌ها به این شهر می‌گفتند قیصریه و امروز می‌گویند کایسری. خیلی از ایرانی‌ها احتمالاً برای بازدید از اماکن تاریخی و جاذبه‌های توریستی به این شهر سفر کرده‌اند. کایسری پایتخت تولید پارچه جین و یکی از مهم‌ترین مراکز این صنعت در جهان به شمار می‌رود. علاوه بر آن، کایسری یکی از مهم‌ترین مراکز تولید مبلمان در ترکیه و منطقه است.

حدود یک میلیون نفر جمعیت دارد و از ایران و افغانستان و کشورهای اطراف، کارگران زیادی به این شهر مهاجرت کرده‌اند. شهر کایسری دیرتر از دیگر شهرهای ترکیه شکوفا شد و در گذشته‌ای نه‌چندان دور، دورافتاده بود و مهجور. حدود چهار دهه پیش نسیم آزادسازی و توسعه صادرات تورگوت اوزال بر این شهر وزیدن گرفت و شرکت‌های کوچک، همچون جوانه‌ای بر پیکر قدیمی این شهر جوانه زدند.

مردمان این شهر پیام تغییر را به‌خوبی دریافتند و پیشتاز اصلاحات اقتصادی دوره اوزال شدند. از دهه ۱۹۸۰ شکوفایی شهرهایی همچون کایسری و قونیه آرام آغاز شد و تا امروز ادامه یافته است به‌گونه‌ای که در حال حاضر صدها شرکت در شهر یک میلیون‌نفری کایسری به ثبت رسیده است که یا در صنعت مبل فعالیت می‌کنند، یا به تولید پارچه مشغول‌اند یا اینکه شلوار جین تولید می‌کنند. در سال ۲۰۰۴ نام شهر کایسری به دلیل آغاز به کار ۱۳۹ کارخانه در یک روز، در گینس ثبت شده است.

اگر روی نقشه به موقعیت کایسری نگاه کنید، متوجه می‌شوید این شهر از هیچ امتیاز ویژه‌ای برخوردار نیست. نه به دریا نزدیک است و نه به جنگل. در روزهایی که تورگوت اوزال درصدد بازگشایی بندها از اقتصاد ترکیه بود، حتی بزرگراهی که به کایسری منتهی شود، وجود نداشت. با این حال مردمان مذهبی و سختکوش کایسری سوار بر موج اصلاحات اقتصادی تورگوت اوزال شدند و شهر کوچک خود را به پایتخت شلوار جین و مبل ترکیه و شاید جهان تبدیل کردند.

نتیجه‌گیری

حزب عدالت و توسعه از هنگام به قدرت رسیدن، همواره تلاش می‌کند تا نقش دولت را در فعالیت‌های اقتصادی کم کند. این حزب، مدافع آزاد‌سازی و متعهد به ادغام اقتصاد ترکیه در اقتصاد جهانی است. همان‌گونه که اشاره شد، این فرآیند در ابتدای دهه ۱۹۸۰ با حضور تورگوت اوزال آغاز شد.

از این دوره به بعد، در استان‌های مرکزی ترکیه و شهرهایی مثل کایسری و قونیه صنایع کوچک قدرت گرفتند و در نتیجه، سرمایه‌دارانی مذهبی ظهور کردند که بدون وابستگی به کمک‌های مالی دولت توفیق قابل ملاحظه‌ای در کسب‌وکار داشتند و توانستند به غول‌های تولیدی و صادراتی در منطقه و جهان تبدیل شوند. در نقطه مقابل آنها، سرمایه‌داران سنتی و بازرگانان و سوداگران ملی و باسابقه ترکیه قرار داشتند که به‌طور سنتی روابط نزدیک و اغلب وابسته به دولت و اقتصاد متمرکز ترکیه تا پیش از روی کار آمدن تورگوت اوزال داشته‌اند. هرچند در انتخابات اخیر ترکیه، هردو گروه در زمره مدافعان حزب عدالت و توسعه پیوستند و از حزب رجب طیب اردوغان حمایت کردند.

منابع:

۱- دموکراسی، توسعه اقتصادی و اسلام سیاسی نوشته پروفسور محمد ایوب، ترجمه جعفر خیرخواهان، منبع: تجارت فردا

۲- اسلام بورژوایی نوشته ولی‌رضا نصر، ترجمه: آرزو دیلمقانی، منبع: مهرنامه

۳- اسلام و اقتصاد آزاد، نوشته مصطفی اکیول، منبع: روزنامه دنیای اقتصاد.

*رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران