تاریخچه ای مختصر از پدیده مهاجرت و علل آن

مجله تجارت فردا - شیوا عشق الهی: بزرگترین مهاجرت داوطلبانه مردم در سال های اخیر را می توان سال های بین 1850 تا 1914 دانست که سالانه حدود یک میلیون نفر خود را به جای جدیدی می رساندند. گزارش بانک جهانی در این مورد نشان می دهد حدود 10 درصد جمعیت جهان در این دوره زمانی در حال مهاجرت بوده اند؛ در حالی که امروز این نرخ به سه درصد رسیده است.

افزایش روزافزون رفاه، کاهش هزینه های حمل و نقل و کاهش ریسک مهاجرت، همه کمک کردند تا در این دوره مهاجرت دسته جمعی امری آسان تر باشد و دقیقا در همین زمان سیستم های رسمی صدور ویزا برای کنترل جریان مهاجرت مردم در سراسر مرزهای ملی پایه گذاری شد.

اثرات دور اول مهاجرت را می توان در ترکیب جمعیتی بسیاری از کشورهای نیمکره غربی دید. در بخش دوم قرن نوزدهم، به عنوان مثال، نزدیک به 15 درصد جمعیت ایالات متحده خارجی متولد کشورهای دیگر بودند. اکثریت قریب به اتفاق این مهاجران از اروپا بودند، بخصوص مهاجران ایرلندی و ایتالیایی و بعد از آن مهاجران روس، یهودیان شرق اروپا، چک، اسلواک، لهستان و آلمانی.


بیشتر شهروندان کنونی ایالات متحده محصول این دوره تاریخی هستند. در همان زمانی که مهاجرت در قرن نوزدهم از سمت اروپاییان به آمریکا افزایش یافت، مهاجران چینی و ژاپنی نیز شروع به آمدن به سواحل غربی آمریکا از هاوایی کردند اما همین موضوع با سیاست های محدودکننده مهاجران آسیایی که چینی ها، ژاپنی ها و در نهایت تمام مهاجران آسیایی در قرن بیستم را نشانه گرفته بود، همزمان شد.

در همین حال، در جای دیگری از نیمکره غربی، کشورهای در حال توسعه ای مانند آرژانتین، برزیل و شیلی به دلیل تسهیل سیاست های مهاجرتی با موج بزرگی از مهاجران اسپانیایی و پرتغالی روبرو بودند که البته در این میان مهاجرانی از آلمان، بریتانیا، لهستان، چین و ژاپن نیز بودند.

این موج مهاجرت به دنیای جدید واکنش های زیادی را هم در برابر مهاجران از سوی مردم بومی برمی انگیخت؛ در ایالات متحده مهاجران به دلیل جرم و جنایت، گسترش بیماری و تداوم فقر در مراکز شهری مورد سرزنش واقع می شدند. علاوه بر این، مهاجران یک جمعیت بزرگ و خستگی ناپذیر را تشکیل داده بودند که به نظر برای هر نوع درگیری های اجتماعی آماده به نظر می آمدند.

مهاجرت پس از جنگ جهانی دوم

همانطور که وضعیت کشورهای اروپایی بعد از جنگ جهانی دوم بهبود پیدا می کرد، به مقصدی جذاب برای مهاجران بالقوه تبدیل می شدند و درهای کشورهای خود را به روی مهاجران باز کردند تا به آنها در بازسازی اقتصادی کشورشان کمک کنند.

علاوه بر این در طول دوران پس از جنگ، پیشرفت های تکنولوژیک در زمینه هوا و سفر، هزینه های مهاجرت را به شدت کاهش داد. با افزایش درآمد در کشورهای در حال توسعه به اندازه ای که مهاجرت را برای آنها آسان می کرد، مهاجرت از این کشورها به کشورهای غربی به سرعت گسترش یافت.


مهاجران ترک در آلمان، یکی از قابل توجه ترین تعداد مهاجران را بعد از جنگ جهانی دوم تشکیل می دادند. این گروه از مهاجران به عنوان کارگران مهمان به آلمان آورده شده بودند و در طول دوره ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ تقاضای کارگر در آلمان را پاسخ می دادند. با اینحال دولت آلمان، هرگز برای این مهاجران حقوقی دائمی و اجازه اقامت دائم در آلمان در نظر نگرفت و به آنها حقوق شهروندی اعطا نکرد و در نتیجه درگیری هایی شکل گرفت که تا به امروز نیز ادامه پیدا کرده است تا آنجا که آمار می گوید: ۲۲ درصد از شهروندان ترک ساکن آلمان، با وجود اینکه در آنجا به دنیا آمده اند ملیت آلمانی ندارند.

همانطور که مردم از کشورهای استعماری به اروپا مهاجرت می کردند، الگوی قبلی مهاجرت در دوره استعمار برعکس شد؛ این منجر به تغییرات اجتماعی و جمعیتی بزرگ در کشورهای اروپایی شد که در حال تجربه اثرات جوامع چند فرهنگی بودند. در همین زمان، موانع سخت مهاجرت در ایالات متحده تصویب شد. موج جدید مهاجرت به آمریکا این بار نه از سوی اروپا بلکه از سمت آمریکای لاتین و آسیا بود.

مهاجرت، امروزه

الگوی مهاجرت امروزی منعکس کننده روند اقتصاد جهانی است. به طور مثال، در طول ۳۰ سال گذشته، کارگران چینی از مناطق داخلی شهرستان ها به شهرهای ساحلی در چین برای جستجوی شغل و فرصت های اقتصادی جدید، مهاجرت کردند. مهاجران داخلی در چین هم اکنون یک سوم از تمام مهاجران داخلی در سراسر جهان را تشکیل می دهند که این عدد ۲۳۰ میلیون نفر اعلام شده است.

این روند مهاجرت عمدتا در پاسخ به سرمایه گذاری بین المللی و ساخت کسب و کار در چین و به دنبال وجود نیروی کار و زمین ارزان در چین، به وجود آمده است.

همزمان مهاجرت چینی ها از سال ۱۹۷۰ اغلب در پی خروج نیروی کار ماهر و ثروتمند به دنبال کار در اروپا یا آمریکای شمالی، مرتبا افزایش یافته است. به طور مشابه، در طول چند دهه گذشته، مهاجرت نیروی کار از آمریکای لاتین (به ویژه مکزیک) به ایالات متحده افزایش یافته است. بخش قابل توجهی از این مهاجران غیرقانونی بوده اند.

مخالفان تلاش های زیادی برای محدود کردن مهاجرت غیرقانونی انجام داده اند. به طور مثال، کشیدن دیوارهای فیزیکی در نقاط حساس ورود به کشور. با این حال به نظر نمی رسد این تلاش ها تعداد مهاجران غیرقانونی را که هر ساله به کشور می آیند محدود کرده باشد. در واقع تعداد مهاجران ثبت نشده در آمریکا نزدیک به ۱۱ میلیون نفر اعلام شده است. علاوه بر این برخی از ایالات آمریکا قوانین سخت تری برای مهاجران غیرقانونی در یافتن کار و خدمات اجتماعی تصویب کرده اند که باعث واکنش شدید و گسترده ای از سوی مهاجران و حامیان آنها شد.

بنا به گزارش سازمان بین المللی مهاجرت، تعداد کل مهاجران در سراسر جهان افزایش یافته است. در طول ۱۰ سال گذشته این رقم از ۱۵۰ میلیون نفر در سال ۲۰۰۰ به ۲۱۴ میلیون نفر در سال ۲۰۱۰ رسیده است. این نشان می دهد سه درصد از جمعیت کره زمین را مهاجران تشکیل می دهند.

نسبت مهاجران به کل جمعیت کشور بستگی به موقعیت کشور دارد؛ قطر و امارات متحده عربی، سطح بالایی از مهاجران بین المللی را در خود دارند؛ عددی حدود ۸۷ و ۷۰ درصد. در مقابل کشور اندونزی و هند ج-معیت بسیار کمی از مهاجران بین المللی نسبت به جمعیت کل کشور را دارند، فقط ۰.۱ و ۰.۴ درصد.


چرا مهاجرت اتفاق می افتد

جامعه شناسان بسیاری موضوع مهاجرت را در قالب مدل عوامل ترغیب کننده و پس زننده بررسی کرده اند. در این مدل ها به بررسی فشار عواملی که مردم را مجبور می کند خانه هایشان را ترک کنند و عوامل کششی که آنها را به سوی مناطق جدید جذب می کند، می پردازند.

عوامل ترغیب کننده جنبه های منفی زندگی در کشور فرستنده مهاجر است. در حقیقت این عوامل دو روی یک سکه هستند. برای مهاجرت مهاجران، نه تنها باید عوامل منفی را در کشور پذیرنده برطرف کنند بلکه باید از مزیت های بیشتری هم برخوردار باشند تا مهاجرت به سودشان باشد.

همچنین عوامل مبهم تری نیز وجود دارند که می تواند مهاجرت را تسهیل یا از آن جلوگیری کند که از آنها می توان به هزینه سفر، سهولت ارتباط و روند کسب و کار بین المللی اشاره کرد. این عوامل مربوط به یک کشور خاص نیستند اما همچنان تاثیر عمیقی بر مهاجرت های بین المللی دارند.

عوامل ترغیب کننده مهاجرت

عوامل ترغیب کننده یا محرک مهاجرت، فرم های مختلفی دارند. گاهی اوقات این عوامل هیچ چاره ای به جز ترک کشور را برای افراد باقی نمی گذارند. در زیر به سه نمونه از عوامل محرک مردم به مهاجرت اشاره می کنیم:

۱- نبود شغل/ فقر: عوامل اقتصادی انگیزه اصلی مهاجرت را فراهم می کند. در واقع به گفته سازمان بین المللی کار، حدود نیمی از جمعیت کل مهاجران بین المللی در حال حاضر، یا حدود ۱۰۰ میلیون کارگر مهاجر، خانه خود را به امید یافتن شغل و فرصت های شغلی بهتر ترک کرده اند. در برخی از کشورها یافتن شغل برای تعداد زیادی از افراد، ساده نیست. در موارد دیگر اختلاف درآمد بین کشور مبدأ و مقصد به قدری زیاد است که فرد را مجبور به مهاجرت می کند. به طور مثال هند به دلیل ترکیبی از این عوامل شاهد افزایش در مهاجرت بوده است.

بزرگترین چالش پیش روی هند ایجاد شغل به اندازه کافی برای جمعیت رو به رشد آن است. جمعیت بیکار هند به درستی تخمین زده نشده است اما پیش بینی می شود عددی حدود ۱۲۱ میلیون باشد. تعداد کارکنان ماهر که از دانشگاه ها فارغ التحصیل شده اند نیز روز به روز بیشتر می شود در حالی که تعداد مشاغل محلی موجود بسیار محدود است.


در طول سال های ۲۰۰۵-۲۰۰۴ تا ۲۰۱۰-۲۰۰۹ تنها حدود ۲.۷ میلیون شغل ایجاد شده است. ایجاد شغل در سال های اخیر افزایش یافته است اما نرخ بیکاری در هند همچنان بسیار بالاست. این عدم تعادل باعث خارج شدن نیروی کار ماهر از کشور می شود. در عوض، بسیاری از فارغ التحصیلان از دانشگاه های هند به ایالات متحده مهاجرت می کنند؛ جایی که مهارت های آنها و تقاضای دستمزد پایین شان به مذاق کارخانه های آمریکایی خوش می آید.

در واقع ۴۰ درصد از مهاجران از هند به آمریکا، بر اساس ترجیحات کارفرمایان جذب بازار کار شده اند و تقاضای بالایی برای کارکنان هندی از سوی کارفرمایان آمریکایی وجود دارد. همزمان با رشد جمعیت هند تعداد بیشتری از دانش آموزان هندی جذب رشته های فنی می شوند و در آینده هند شاهد سیل عظیمی از مهاجران به خارج از کشور خواهد بود.

چیزی که درباره هند گفتیم مهاجرت نیروی کار ماهر و تحصیلکرده بود اما در برخی از موارد کارگران غیرماهر و با دستمزد بسیار پایین تصمیم به مهاجرت می گیرند. هجوم کارگران غیرماهر از آمریکای لاتین به آمریکای شمالی، مثالی از این نوع مهاجران است.

۲- جنگ یا آزار و اذیت های سیاسی و مذهبی

برخی از مهاجران به دلیل جنگ یا مورد آزار قرار گرفتن در کشور خانه مجبور به ترک کشور هستند و به عنوان پناهنده یا پناهجویان دیگر کشورها در نظر گرفته می شوند. کنوانسیون ژنو در سال ۱۹۵۱ وضعیت این پناهجویان را مورد بررسی قرار داده و قوانینی را برای کشورهای پذیرنده این پناهجویان وضع کرده است که یکی از آنها این است که کشورها حق ندارند پناهجویان را به کشور مبدأ یا به کشوری که احتمال می رود در آن مورد آزار و اذیت قرار گیرند، برگردانند.

با توجه به این متن یک پناهنده کسی است که: «مایل یا قادر به بازگشت به کشور مبدأ خود به دلیل ترس از مورد آزار و اذیت قرار گرفتن به یکی از دلایل مذهب، ملیت، نژاد، عضویت در یک گروه اجتماعی و سیاسی خاص، نیست.»

در سال ۲۰۱۱، «جمعیت نگران» جهان، شامل پناهجویان، پناهندگان، آوارگان و افراد بدون تابعیت حدود ۳۵.۴ میلیون نفر برآورد شد. ۱۰.۴ میلیون نفر از این افراد پناهنده بوده اند. علاوه بر این، ۸۰ درصد از این جمعیت پناهنده توسط کشورهای در حال توسعه پذیرفته شده اند تا کشورهای توسعه یافته. (سالنامه آماری UNHCR، ۲۰۱۱)

جنگ داخلی سوریه که در سال ۲۰۱۱ آغاز شد مثال دقیقی از رابطه بین خشونت داخلی در کشور و مهاجرت پناهندگان است. جنگ شامل خشونت وحشتناک گروه های شورشی و طرفین درگیر بود که درصدد تلاش برای براندازی رژیم بشار اسد بودند. نتیجه، مرگ و میر بیش از ۲۰۰ هزار نفر و نقض حقوق انسانی میلیون ها نفر شده است.

به دنبال وخامت اوضاع در سوریه و استفاده از سلاح های شیمیایی، شهروندان سوری در گروه هایی با تعداد زیاد از کشور می گریختند. در می ۲۰۱۳ بیش از چهار میلیون سوری در داخل سوریه آواره بودند و بیش از ۱.۵ میلیون نفر به عنوان پناهنده به کشورهای همسایه گریخته بودند. این اعداد در ماه های بعد با وخیم تر شدن اوضاع به مراتب افزایش پیدا کرد.


۳- پناهندگان زیست محیطی

در سال های اخیر با تغییرات آب و هوایی جهان و پدیده بیابان زایی، معیشت میلیون ها نفر در سراسر جهان مورد تهدید قرار گرفته و باعث شده است که مفهوم «پناهندگان زیست محیطی» اهمیت جدیدی پیدا کند و افراد برای به دست آوردن فرصت های بهتر زندگی، خانه هایشان را ترک کنند.

El-Hinnawi اصطلاح «پناهندگان زیست محیطی» را برای توصیف افرادی به کار می برد که مجبور به ترک زیستگاه سنتی خود به طور دائم یا موقتی، به دلیل یک اختلال محیط زیستی مشخص شده اند. در سال ۱۹۹۵ ارزیابی کاملی صورت گرفت و تعداد این پناهندگان ۲۵ میلیون نفر اعلام و پیش بینی شد این تعداد تا سال ۲۰۲۰ دو برابر شود. در سال ۲۰۱۲ این تعداد به ۳۲.۴ میلیون نفر رسیده بود.

بیابان زایی در حال حاضر زندگی جمعیتی بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیون نفر را تحت تاثیر قرار داده است. در شمال آفریقا، منطقه ای که در معرض این پدیده زیست محیطی است زندگی ۵۰ میلیون نفر از ساکنان این قاره را با تهدید روبرو کرده است. این روند موجی از مهاجران شمال آفریقا را به سمت غرب اروپا کوچ داده است. با اینکه همه پناهندگان می خواهند خود را به اروپای غربی برسانند اما اکثریت قریب به اتفاق آنان مسیر مهاجرت شان در کشورهای همسایه که بعضا کشورهای فقیری هم هستند، پایان می پذیرد.

در بسیاری از این کشورها، پناهندگان مهمانان ناخوانده هستند و این بی اعتمادی اجتماعی و رقابت ممکن است به تشدید خشونت و درگیری بیشتر بینجامد.

با توجه به انواع بلایای زیست محیطی که می تواند گروه زیادی از مردم را مجبور به مهاجرت کند، پناهندگان زیست محیطی به عنوان یک مسئله دشوار برای دولت و سیاستگذاران مطرح هستند. به عنوان مثال در بنگلادش، بالا آمدن سطح دریا و سیل ناشی از آن باعث شده است بسیاری از مردم در مرزهای هند، آواره باشند. از طرف دیگر در سودان، خشکسالی منابع آب را برای کشاورزی سنتی و مصرف خوراکی به شدت کم کرده و تعداد زیادی از مردم را بدون آب و غذای کافی برای زندگی گذاشته است و همین باعث افزایش درگیری ها برای تصاحب این منابع می شود.

دولت ها باید قادر به پیش بینی و پاسخ به این مسائل زیست محیطی باشند که نیاز به زمان، پول و سازماندهی دارد. علاوه بر این، همانطور که در بالا گفته شد، بسیاری از مناطق بلاخیز طبیعی در کشورهای در حال توسعه قرار دارند که به این معنی است که این کشورها ممکن است منابع لازم را برای رسیدگی به اثرات زیانبار این بحران ها نداشته باشند.

عوامل بازدارنده مهاجرت

در حالی که عوامل ترغیب کننده، مهاجران را از کشورهای اصلی شان دور می کنند، عوامل نگهدارنده، مسئولیت متوقف کردن مهاجران را دارند.

جنبه های مثبت برخی از کشورها در جذب مهاجران مانند آهن ربا عمل می کند.


۱- استانداردهای بالاتری برای زندگی یا دستمزدهای بالاتر

مشوق های اقتصادی بزرگترین انگیزه برای مهاجرت یا ماندن مهاجران در هر کشوری است. افرادی که به کشورهای توسعه یافته مهاجرت می کنند درمی یابند برای کاری که آنها در کشور مبدأ انجام می دادند در کشور مقصد دستمزد بیشتری پرداخت می شود.

برای مثال مهاجرانی که از مکزیک به آمریکا می آیند دقیقا از بیکاری فرار نمی کنند بلکه نرخ بیکاری در مکزیک تفاوت چندانی با آمریکا ندارد بلکه تفاوت سطح درآمد قابل توجه بین آمریکا و مکزیک است که باعث این جابجایی می شود.

در سال ۱۹۹۴ توافقنامه تجارت آزاد آمریکای شمالی به امید بالاتر رفتن درآمدها در مکزیک اجرا شد؛ هر چند از آن زمان تاکنون شواهد کمی مبنی بر همگرایی دستمزد بین اقتصاد ایالات متحده و مکزیک وجود دارد.

۲- آزادی مذهبی و سیاسی

عواملی مثل تبعیض و آزار و اذیت انگیزه زیادی را برای افراد فراهم می کند تا کشور خود را ترک کنند و از طرف دیگر کشورهای مخصوصی را به عنوان هدف مهاجران قرار می دهد؛ از جمله می توان به رهبران مذهبی در پاکستان و بنگلادش اشاره کرد که در بریتانیا زندگی می کنند و از آزادی خود استفاده می کنند تا به رهبران محلی برای داشتن حقوق مذهبی و تحصیلات فشار آورند.