با ارگ های ایران آشنا شوید (۱)

برترین ها: اَرگ به گونه‌ای از ساختمان‌های بلند و محصور گفته می‌شود که در معماری قدیم کاربرد داشت. در این مطلب، ارگ های مختلفی در سراسر ایران را معرفی کرده ایم که شاید بد نباشد در این فصل از آنها دیدن کنید.

ارگ انار

ارگ باشکوه انار که در واقع شناسنامه و هویت این شهر است، در مرکز شهر و بر فراز تپه‌ای قرار گرفته، متعلق به دوره ساسانیان است و نشانگر این است که این ارگ یک مرکز حکومتی محلی در زمان ساسانیان و حتی پیش از آن بوده است.

ارگ انار از ساختمان‌های یک طبقه و دو طبقه تشکیل شده است. فضاهای یک طبقه که عمدتاً در حاشیه قرار گرفته‌اند، دارای کاربری خدماتی و مسکونی بوده‌اند. این ساختمان‌ها که در واقع بخش عامه‌نشین ارگ محسوب می‌شوند شامل فضاهای خدماتی نظیر اصطبل‌ها، طویله‌ها و … و همچنین محل سکونت طبقات خاص اجتماعی و خدم و حشم بوده است.


بناهای دو طبقه نیز در مرکز ارگ قرار گرفته‌اند که مقر حکومتی و مرکز سیاسی بوده و کاوش‌های باستان‌شناسی می‌تواند به شناخت جزییات این ارگ کمک کند.

ارگ انار در دوره‌های پس از ساسانیان نیز مورد بازسازی و استفاده قرار گرفته است از جمله در زمان صفویان. متاسفانه در اوایل انقلاب بخشی از ساختمان‌های داخلی ارگ انار توسط فردی تخریب شد.

ارگ انار در ۱۱ بهمن ۱۳۸۹ با شماره ۳۰۳۴۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.


ارگ انار که مردم بومی به آن قلعه می‌گویند در کنار پارک جدید این شهر قرار گرفته است. این قلعه ساسانی به علت عدم رسیدگی در حال فراموشی و ویرانی است. ساخت و سازهای غیر مجاز، اسکان کارتن خوابها و عدم اختصاص اعتبار لازم برای بهسازی و تحقیق بیشتر باستان شناسان، قلعه ۱۱هزار متر مربعی انار را به سمت نابودی کشانده است.

قلعه ارگ انار آخرین اثر ثبتی شهر انار است که در مرکز شهر انار واقع شده است.

ارگ بهارستان

ارگ بهارستان از نظر تزئینات نمای خارجی و فضای‌های داخلی ارگ آجری جزو بناهای تاریخی منحصر بفرد محسوب می‌شود.

این ارگ تاریخی باشکوه از نمادهای تاریخ ماندگار و شکوهمند استان خراسان جنوبی با وجود پیشینه تاریخی اکنون حال و روز خوشی ندارد.


این بنای با ارزش تاریخی با نمایی زیبا و سترگ و ساختاری ظریف و چشم نواز توجه هر رهگذر و پژوهشگری را به خود جلب می‌کند.

ارگ بهارستان که در بیرجند به باغ زرشکی نیز شهرت دارد از آثار تاریخی دوره افشاریه به حساب می‌آید که در سالهای ۱۲۰۵ و ۱۲۰۶ هجری قمری ساخته شده است.

بنای تاریخی ارگ بهارستان یکی از بزرگترین و باشکوه‌ترین باغ‌های ایرانی بوده که متاسفانه سال‌ها قبل از شناسایی و ثبت آن در فهرست آثار ملی بخش گسترده‌ای از آن توسط نهادهای مختلف دولتی و نیمه دولتی مجزا شد و آنچه از این باغ باشکوه باقی مانده کوشکی نیمه ویران و فضاهای مخروبه است.

وجود مصالح ساختمانی از جمله آجر و سنگ در محوطه این بنای تاریخی نشانگر تداوم اقدام‌های استحکام بخشی و مرمتی در این بنا توسط میراث فرهنگی است.


در این بنای تاریخی دو خانوار از دوران قبل از انقلاب اسلامی سکونت دارند که مسئولیت سرایداری را برای این بنای تاریخی بر عهده دارند.

نمای خارجی این بخش دارای تزیینات آجرکاری با زره‌های هندسی شبیه بناهای دوره زندیه شیراز است. بخش دوم قلعه دفاعی بنا است که دارای یک برج و حصار است این بخش که از خشت و گل ساخته شده است آسیب‌های زیادی بر اثر عوامل جوی بر آن وارد شده است.

سومین بخش حیاط اندرونی و اطاق‌های دور تا دور آن است پس از تاسیس مدرسه شوکتیه که مخصوص پسران بوده است. این بخش از ارگ به مدرسه دختران اختصاص می‌یابد و نام مدرسه نسوان را به خود می‌گیرد.

ارگ بهارستان در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۳۶۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

ارگ تهران

آدرس : ارگ تهران، از شمال به میدان و خیابان امام خمینی (ره)، از شرق به خیابان ناصر خسرو، از غرب به خیابان خیام و از جنوب به خیابان پانزده خرداد محدود می‌شود.

افغان‌ها پس از تصرف تهران در سمت شمال این محوطه پلی ساختند که در مقابل آن دروازه ای احداث شد که آن را ارگ نامیدند. ارگ تهران و برخی از ساختمان‌های درون آن ساخته دوران صفوی و زندیه است. این ارگ در زمان آغامحمدخان تقریباً در شمال تهران آن زمان قرار داشت و یک طرف آن به حصار شهر و طرف دیگرش متصل به شهر بود اما در سال‌های بعد و با توسعه شهر تهران و ایجاد خیابان‌های جدید، ارگ در نقطه مرکزی تهران قرار گرفت.

ارگ ، این محله قدیمی پایتخت، در گذشته ای نه چندان دور وسعت محدودی داشت. در حقیقت وسعت این محدوده از ابتدای شکل گیری، تا سال ۱۲۸۵ هجری قمری که میدان توپخانه جدید در اراضی شمالی تهران قدیم شکل گرفت، ثابت ماند و در این سال به واسطه ایجاد میدان توپخانه جدید و احداث خیابان شرقی _ غربی باغ شاه، اراضی محله ارگ در ضلع شمالی گسترش یافت و منطبق بر خیابان و میدان امام خمینی فعلی شد. این محدوده هم اکنون حدود ۴۵ هکتار وسعت دارد.آثار پا بر جا از مجموعه تاریخی ارگ تهران، عمارت رادیو، کاخ دادگستری، قسمت اصلی کاخ دارایی، سر در قورخانه، ساختمان دارالفنون، ساختمان کلانتری ارگ، بانک ملی شعبه بازار، مسجد ارگ و ساختمان سابق وزارت کشور است.

این میدان وسیع که از دوره زندیه به جای مانده بود ، در زمان فتحعلی شاه «ارگ» نام گرفت. این میدان را سپس میدان شاه ، میدان توپخانه و باغ گلشن نامیدند و امروزه آن را به نام میدان پانزده خرداد می‌شناسند. در اطراف ارگ خیابان هایی نیز وجود داشت که مهمترین آنها خیابان ناصریه ( خیابان ناصرخسرو) به عنوان اولین خیابان تهران ، خیابان جباخانه ( خیابان بوذرجمهری - پانزده خرداد) ، خیابان جلیل آباد ( خیابان خیام) ، میدان توپخانه ( امام خمینی) و خیابان مریضخانه ( خیابان امام خمینی) بود.


میدان تاریخی ارگ تهران، اولین و قدیمی‌ترین میدان پایتخت بود. حوض آبی هم که در روزهای گذشته در این میدان تخریب شد، دست‌کم ۱۴۰ سال پیش و در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده بود.

مجموعه تاریخی ارگ تهران، ده هزارمین اثر ثبت شده در فهرست آثار تاریخی کشور است که حافظه نیرومندی از گذشته تاریخی تهران محسوب می‌شود

نخستین تغییراتی که به واسطه شهرنشینی و توسعه شهری در محدوده ارگ تهران آغاز شد به نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری باز می‌گردد. نخستین طرح سامان دهی بافت شهری تهران در این محدوده، با پر کردن خندق‌های اطراف آن و احداث خیابان‌های جدید آغاز شد و به تدریج سبک‌های جدید معماری در کاخ‌های اطراف ارگ رونق پیدا کرد و این محل که یادگار دوره صفویه است، تغییر شکل یافت. محله ارگ تهران حافظه تاریخی قوی برای ثبت رویدادهای گذشته ایران بوده است.

بر اساس مستندات تاریخی، دارالفنون نخستین مدرسه علوم جدید، در این محل تاسیس و نخستین پارک عمومی تهران نیز در این محدوده ساخته شد.

شمس العماره که زمانی مرتفع‌ترین ساختمان تهران بود، در محله ارگ استوار شد و نخستین موزه عمومی تهران و نیز تکیه دولت مهم‌ترین بنای مذهبی شهر نیز در این محدوده استقرار یافت. بر همین اساس ارگ تهران مهم‌ترین محله تهران قدیم محسوب می‌شد که مجموعه ای از دستگاه‌ها و ارگان‌های مهم دولتی را در خود جای داده بود.

بر اساس شواهد و مدارک تاریخی موجود، ارگ تهران نیز همانند سایر قلعه‌های شهری دارای تاسیسات دفاعی جداگانه ای بوده است، لبه‌های حصار و برج‌های اطراف ارگ تهران از معماری ویژه ای برخوردار بود و چنانچه از عکس‌های تاریخی بر می‌آید،

آن طور که از گفته ها، تصاویر و نقشه‌های تاریخی بر می‌آید ظاهراً سر در عمارت شمس العماره از داخل خیابان ناصریه (۱۳۰۵ ه.ق) را باید ظاهراً چهارمین راه ارتباطی با عرصه‌های پیرامون تصور کرد. این راه ارتباطی، رابطه مجموعه کاخ‌های سلطنتی و بافت مسکونی جنوب ارگ و تکیه دولت از داخل ارگ را با محله موسوم به حیاط شاهی و با بازار مروی و بازار کنار خندق در خارج از ارگ برقرار می‌کرد.


علاوه بر این چهار راه که راه‌های نفوذ ارگ به اطراف بود، به نظر می‌رسد راه‌های دیگری نیز به تدریج بر این تعداد افزوده شده باشد. وجود راهی به بیرون در قسمت جنوبی ارگ در انتهای کوچه تکیه دولت و راه دیگری در سمت غرب در انتهای خیابان در اندرون تا پیش از دهه ۱۲۸۰ ه.ق نیز احتمال دارد اما آنچه از نقشه‌ها مشخص است این راه‌ها نیز ارتباط ارگ را با عرصه پیرامون در این زمان (۱۳۰۹ ه.ق) برقرار می‌کرده اند. بنابراین می‌توان تصور کرد که پس از طرح‌های شهرسازی دهه ۱۲۸۰ ه.ق تاسیسات دفاعی ارگ بیشتر متوجه کاخ‌های سلطنتی می‌شده است.

حالا دیگر از این همه قدمت و تاریخ در محدوده ارگ تهران چیزی باقی نمانده و تنها آثار پا بر جا از مجموعه تاریخی ارگ تهران، عمارت رادیو، کاخ دادگستری، قسمت اصلی کاخ دارایی، سر در قورخانه، ساختمان دارالفنون، ساختمان کلانتری ارگ، بانک ملی شعبه بازار، مسجد ارگ و ساختمان سابق وزارت کشور است. این ساختمان‌ها هر چند در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از جمله میراث فرهنگی حفاظت شده تهران محسوب می‌شوند، اما هویت گذشته تهران قدیم رنگ باخته و حال و هوای ارگ قدیم تهران دگرگون شده است و به نظر می‌رسد تنها احیای این محدوده تاریخی به شکل گذشته آن می‌تواند بخشی از فضاهای هویت بخش پایتخت را دوباره زنده کند. امروزه اما از خیل خاطرات گذشته ارگ تهران، جز چند عکس، چند نام و تعداد محدودی ساختمان که در مجموعه کاخ گلستان قرار گرفته، ردی باقی نمانده است.

میدان ارگ، که از دوره زندیه به جاى مانده بود، در زمان فتحعلى‌شاه، ارگ نام گرفت. این میدان را سپس میدان شاه، میدان توپخانه و باغ گلشن نامیدند و امروزه آن را به نام میدان ۱۵ خرداد مى‌شناسند. در اطراف ارگ خیابان‌هایى نیز وجود داشت که

مهم‌ترین آنها خیابان ناصریه (خیابان ناصرخسرو) به عنوان اولین خیابان تهران، خیابان جباخانه (خیابان بوذر جمهری-پانزده خرداد)، خیابان جلیل‌آباد (خیابان خیام)، میدان توپخانه (امام خمینی) و خیابان مریضخانه (خیابان امام خمینی) بود.

ارگ کلاه فرنگى

ارگ کلاه فرنگى در استان خراسان جنوبی و شهر بیرجند یادمانی منحصر به فرد و یادگاری از اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار می‌باشد که بین سالهای ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری ساخته شده است و در حال حاضر این ارگ در محل استانداری خراسان جنوبی واقع است.
این بنا که امروزه با نام ارگ کلاه فرنگی شناخته می‌شود به نام‌های دیگری هم مشهور بوده اشت از جمله ارگ حسام الدوله . قصر بی بی عروس و ارگ سرکار.


ارگ کلاه فرنگى در گذشته به حسام الدوله معصوم خان خزیمه تعلق داشته که از حکام منطقه بود و ایشان آن را به فرماندارى بیرجند اهدا نمود. شکل اولیه این بنا شامل دو بادگیر در دوسو بوده است که در باز سازی‌های بعدی حذف گردیده است.

به لحاظ ویژگى معمارى آن از جمله بناهاى شاخص و جالب این شهرستان محسوب مى‏گردد. این بنا در شش طبقه و به شکل زیگورات ساخته شده و مصالح این ساختمان از گل، آجر، آهک و ساروچ مى‏باشد.

این ارگ به شکل شش ضلعى و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید مى ‏باشد و چشم عابرین را از لحاظ زیبائى و طراحى خیره مى کند.


عمارت ارگ صرف نظر از فرم ویژه "زیگوارتی" و "شش اشکوبه" از چند بخش مهم تشکیل شده است. بخش هم کف بنا با داشتن کاملترین نقشه و فضاسازی، جایگاه ویژه‌ای در این بنا دارد. فضای ورودی ارگ جلوتر از طبقه هم کف ساخته شده و با چند قوس زیبا و چشمگیر طاقهایی را در آن بوجود آورده است.

سازمان میراث فرهنگى این بنا را به عنوان یک ساختمان قدیمى و ارزشمند به ثبت رسانده است. در مجاورت این ارگ در سنوات اخیر فرماندارى بیرجند ساخته شده است.