جاذبه های کمتر دیده شده اصفهان

همشهری 6 و ۷ - رضا ستوده: در این مطلب تعدادی از آثار تاریخی کمتر شناخته شده شهر اصفهان را معرفی کردیم که با وجود اهمیت و نفیس بودن، از دید گردشگران داخلی پنهان مانده اند و درصد کمی از مردم - حتی خود اصفهانی ها - به دیدارشان می روند. با این توضیح که متاسفانه در تعدادی از آنها در همه اوقات سال به روی مردم بسته است یا تنها در زمان های محدودی پذیرای آنان می شود.

یکی از دلایل این وضعیت، عدم تقاضای کافی و موثر برای تماشای چنین آثاری است. در صورتی که شمار قابل توجهی از گردشگران خواستار دیدن این آثار شوند، متولیان هم ناگزیر خواهند بود تمهیدات لازم را برای بازگشایی این آثار به روی گردشگران فراهم کنند.

مجموعه علیقلی آقا؛ یادگار خواجه نیکوکار


در محله «بیدآباد» اصفهان که از محلات قدیمی این شهر است، مجموعه ای وجود دارد به نام مجموعه «علیقلی آقا». علیقلی آقا یکی از خواجه سرایان دربار شاه سلیمان صفوی بود که به رسم نیکوکاری، مسجد، حمام، بازارچه و چهارسوقی را در محله بیدآباد ساخت و وقف کرد.

حمام او که ما آن را پیش تر در یکی از صفحات ایرانگردی به شکل مبسوطی معرفی کرده ایم، تا ۱۳۷۲ به مدت حدود ۳۰۰ سال دایر بود و اکنون نیز به موزه مردم شناسی تبدیل شده است. این حمام نسبتا بزرگ، زیبا و نمونه کاملی از حمام های تاریخی ایران است.

کنار حمام، بازارچه علیقلی آقا قرار گرفته که با یک چهارسوق زیبا و ظریف و سقاخانه قدیمی اش حال و هوای محله های قدیمی را به خوبی منعکس می کند.

روبروی دهانه بازارچه هم مسجد علیقلی آقا قرار دارد. این مسجد کوچک مثل سایر مسجاد دوره صفویه از حیث تزیینات و خصوصا هنر کاشی کاری دلنواز است. در گذشته، مجموعه علیقلی آقا زورخانه ای هم داشت که در گذر زمان از میان رفته بود اما در سال های اخیر به همت شهرداری اصفهان از نو ساخته شد؛ بنابراین اگر سری به محله بیدآباد بزنید، با یک تیر چند نشان را زده اید: مسجد و حمام و بازارچه و زورخانه و فضای نوستالژیک یک محله تاریخی. (نشانی: اصفهان، میدان شهدا، خیابان جامی، گذر علیقلی آقا)

آرامگاه سلطان بخت آغا؛ خاطره دولتی که خوش درخشید


بانو «سلطان بخت آغا»؛ برادرزاده «شاه شیخ ابواسحاق اینجو» است که در زمان حیات خواجه حافظ شیرازی بر بخش هایی از جنوب ایران و شهر شیراز فرمان می راند و چون شاهی نیکوکار و خوش کردار بود، حافظ برافتادن او را با اندوه و حسرت یاد می کند و می گوید: «راستی خاتم فیروزه بواسحاقی/ خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود».

به هر روی سلطان بخت آغا پس از شکست و قتل عمویش به دست «سلطان محمود آل مظفر» از روی اجبار به عقد او درآمد اما تصمیم گرفت که با دسیسه چینی و اختلاف افکنی، انتقام عمویش را از شاه آل مظفر بگیرد، منتها در این راه موفق نشد زیرا سلطان محمود به نقشه او پی برد و دستور قتلش را صادر کرد.

آرامگاه زیبا و باشکوهی که اکنون در محله دردشت اصفهان قرار دارد، محل دفن همین بانوست که مدتی پس از مرگ او و با تصرف اصفهان به وسیله طرفدارانش، بر مزارش بر پا شده است. این بنا یک گنبد کوچک و ظریف و دو مناره دارد که رأس یکی از آنها در طول زمان فروریخته است. برای کسانی که به آثار معماری ایرانی علاقه زیادی دارند. دیدار آرامگاه سلطان بخت آغا بسیار دلپذیر خواهد بود. در آرامگاه سال هاست که به روی گردشگران بسته مانده و متاسفانه به علت بی توجهی به زباله دانی تبدیل شده است! (نشانی: خیابان جمال الدین عبدالرزاق)

بقعه شیخ ابومسعود منشاء الهام کاشیکاران


«شیخ ابومسعود رازی» یکی از عرفا و محدثان سده نهم هجری قمری است. او برای مردم اصفهان مقام بلندی داشت و هنگامی که درگذشت در محل خانقاهش، مجموعه ای شامل یک بقعه زیبا و باغی را در آنجا ساختند که به «درب شیخ» معروف شد. این بقعه در گذر زمان تخریب شد و بسیاری از نفایس آن به تاراج رفت.

آنچه فعلا از این مجموعه بزرگ بر جای مانده، یکی سردر زیبای آن است که کاشیکاری جالب توجهی دارد و منبع الهام بسیاری از کاشیکاران اصفهانی بوده است و دیگری بقعه یا گنبد پشت این سردر است که آن نیز از حیث معماری و برخی تزیینات به جا مانده واجد اهمیت تلقی می شود.

یکی از نکات جالب توجه در این بقعه یادگارهایی است که در طول ۵۰۰ سال گذشته، صوفیان یا مریدان شیخ بر در و دیوار آن با خطوطی ریز و خوش نوشته اند و خواندن شان سرگرمی جالبی برای گردشگران خواهد بود.

بقعه شیخ ابومسعود، در سالیان اخیر توسط شهرداری اصفهان مرمت شده و با عنوان «خانه انقلاب اسلامی و ولایت» مورد بهره برداری قرار گرفت. بازدید از آن برای عموم آزاد است. در ضمن این بنا خیلی نزدیک به مجموعه علیقلی آقا قرار گرفته است. (نشانی: میدان شهدا، خیابان چهارباغ پایین، خیابان جامی)

مناره های ساربان و چهل دختران؛ ۹۰۰ سال بر فراز اصفهان


اصفهان به یک معنا شهر مناره های بلند آجری است که هفته گذشته بلندترین و قدیمی ترین آنها یعنی ) مناره مسجد علی» را معرفی کردیم. از دیگر مناره های اصفهان یکی «مناره ساربان» است و دیگری «مناره چهل دختران» که اولی ۵۴ متر و دومی حدود ۴۰ متر بلندا دارد.

گویا این مناره های متعلق به مساجدی بوده اند که از میان رفته اند و فقط مناره آنها باقی مانده است و البته شاید نام ساربان روی یکی از آنها اشاره ای باشد به اینکه در گذشته به عنوان میل راهنما برای مسافران هم به کار می آمده و موقعیت شهر اصفهان را از دوردست نشان می داده است.

در هر حال هر دو مناره با ارتفاع زیاد آجرکاری های ظریف شان واقعا دیدنی هستند و چون حول و حوش ۹۰۰ سال عمر دارند، بیننده را به حیرت وامیدارند که با امکانات آن روزگار چگونه ساخته شده و چگونه تا به امروز تاب آورده اند؟

به مناره چهل دختران که وجه تسمیه و ارتباطش با دختران معلوم نیست، مناره «گارلند» هم می گویند. گارلند یک کشیش انگلیسی پروتستان بود که در اوایل قرن ۲۰ کنار منار چهل دختران (واقع در محله یهودیان) خانه داشت؛ بنابراین مناره مذکور بین اهالی محل به مناره گارلند معروف شد.
هر دو مناره میان بافت مسکونی قرار گرفته اند و دیدن شان در همه اوقات شب و روز بدون هیچ محدودیتی ممکن است. (نشانی مناره ساربان: خیابان کمال، محله جوباره - نشانی مناره چهل دختران: میدان قدس (طوقچی)، خیابان سروش)

تالار اشرف؛ اشرف کاخ های صفوی


تالار اشرف باقیمانده یکی از زیباترین کاخ های دوره صفویه به نام «کاخ اشرف» است که گویا در زمان سلطنت «شاه سلیمان صفوی» ساخته شده است. این کاخ را اشرف خوانده اند زیرا به روایتی به همه کاخ های دوره صفوی برتری داشته و اشرف آنها بوده است و بنان بر روایتی دیگر، وقتی سلسله صفوی به دست افغان ها سقوط کرد، «اشرف افغان» این کاخ را برای اقامت خود برگزید.

به هر روی، کاخ اشرف و خصوصا تالار بزرگ آن بسیار زیباست و تزییناتش به مراتب بهتر و سالم تر از تززینات کاخ چهلستون یا کاخ هشت بهشت باقی مانده است.

این تالار فعلا در اختیار استانداری اصفهان است و تالار «مردم» خوانده می شود. منتها چون از سالیان دور مردم را به درون آن راهی نبوده است، اکثریت مطلق گردشگران نیز از وجودآن اطلاعی ندارند. (نشانی: خیابان سپاه، خیابان شهید دستغیب)

بر پشت مار زاینده رود


پل مارنان از پل هایی است که در دوره صفویه روی زاینده رود ساخته شده است اما پژوهشگران معماری ایران حدس می زنند که شاید پایه های آن قدیمی تر و متعلق به دوره سلجوقی باشد.

این پل نیز مانند «پل شهرستان» و «پل چوبی» که هفته گذشته آنها را معرفی کردیم، اثری زیبا و دلگشا است اما ظاهرا مثل آن دو پل تحت الشعاع شکوه و زیبایی پل خواجو و ۳۳ پل قرار گرفته است و گردشگران سراغی از آن نمی گیرند.

به هر حال این پل آجری ۱۷۵ متر طول و حدودت پنج متر عرض دارد. نام مارنان، تغییر شکل یافته واژه «ماربین» است و چون از روی این پل می توان کوه آتشگاه و قریه ماربین اصفهان را دید یا بدانجا دسترسی پیدا کرد.

اینکه به اطراف کوه آتشگاه ناحیه ماربین می گویند، به این خاطر است که از فراز این کوه، زاینده رود با پیچ و خم هایش همچون یک مار نقره ای به نظر می رسد. (خیابان صائب، فلکه صائب)

خانه مشروطیت؛ اسناد مشروطه کنار اُرسی های خیال انگیز


خانه مشروطیت یکی از خانه های تاریخی دوره قاجار در اصفهان است که با دو حیاط بیرونی و اندرونی و دو شاه نشین و خصوصا اُرسی های گره چینی شده بسیار ظریف، از شکوه و زیبایی چیزی کم ندارد. صد و اندی سال پیش، در جریان جنبش مشروطه ایران، این خانه محل ملاقات و مذاکره مشروطه خواهان اصفهان و بزرگان ایل بختیاری بود؛ خصوصا که بعد از به توپ بستن مجلس مشروطه در تهران، اصفهان به سرکردگی بزرگان بختیاری از کانون های مهم مبارزه برای آزادی بود.

در سالیان پس از مشروطه تا دوره پهلوی دوم هم این خانه محل زندگی «حاج آقا نورالله اصفهانی» از روحانیون بلندپایه اصفهان بود که نفوذ زیادی بین مردم داشت. حالا چند سالی است که این خانه زیبا تبدیل به موزه مشروطیت شده و بخشی از اسناد و مدارک مشروطیت را در آن به نمایش گذاشته اند. درب خانه مشروطیت اصفهان همه روزه از ساعت هشت تا ۱۴ و ۱۶ تا ۲۰ به روی گردشگران باز است. (نشانی: خیابان نشاط، کوچه چهاردهم)

میدان امام علی (ع): نقش جهان دوم


اگر از آخرین باری که به اصفهان رفته اید، سه سال یا بیشتر گذشته، بدانید که در همین مدت، اصفهان دارای یک جاذبه بسیار مهم به نام امام علی (ع) شده که برخی آن را میدان نقش جهان دوم خوانده اند.

داستان از این قرار است که حدود ۵۵۰ سال پیش از اینکه صفویه، اصفهان را به عنوان پایتخت خود برگزینند و میدان نقش جهان را بسازند، این شهر پایتخت امپراتوری بزرگ سلجوقی بود. آنها در مرکز شهر میدان بزرگی ساخته بودند که دورادور آن بناهای مهم حکومتی و مذهبی قرار داشت و مرکز سیاسی، اداری و اقتصادی شهر بود.

متاسفانه این میدان در سده های بعد از میان رفت و از بناهای پیرامون آن جز مسجد جامع عتیق اصفهان و منار مسجد علی چیزی باقی نماند اما خاطره میدان همچنان در ذهن اصفهانی ها زنده بود و آن حدود را میدان عتیق یا میدان کهنه می خواندند.

نهایتا طرح احیای این میدان از دهه ۱۳۶۰ در دستور کار وزارت مسکن و شهرسازی قرار گرفت که البته از اوایل دهه ۱۳۸۰ عملیاتی شد و نهایتا در ۱۳۹۲ بخش اصلی میدان گشایش یافت. این پروژه همچنان با احداث یک جلوخان برای مسجد جامع عتیق ادامه دارد.

میدان امام علی (ع) به شکل ذوزنقه (نزدیک به مستطیل) است و فضای آن خصوصا به خاطر دکان هایی که دورادورش ساخته شده، شبیه میدان نقش جهان است. یک سوی آن با چشم انداز زیبایی از گنبد و مناره های مسجد جامع عتیق، به این مسجد جهانی راه می برد و سوی دیگرش مسجد و منار علی قرار گرفته که هفته گذشته هر دو را معرفی کردیم. در یک سوی دیگر هم مجموعه زیارتگاه هارون ولایت واقع شده که خود از مجموعه های تاریخی مهم و زیبا در اصفهان به شمار می رود. می توان گفت که دیدن میدان امام علی (ع) و بناهای تاریخی پیرامونش یک روز تمام از وقت گردشگران را به خود اختصاص می دهد. (نشانی: شمال شرقی میدان نقش جهان، میدان امام علی (ع))

عصارخانه شاهی؛ کارخانه روغنکشی شاه عباس


اگر خبردار شویدکه یکی از کارگاه های سلنتطی دوره شاه عباس با تمام ابزار و وسایلش سالم مانده؛ به گونه ای که می توان مجددا آن را راه اندازی کرد، چقدر مشتاق دیدنش خواهید بود؟

این کارگاه همان عصارخانه شاهی اصفهان است که از میان صدها کارگاه سلطنتی دوره صفویه تقریبا به طور کامل سالم مانده و حال و هوای صنایع آن دوره را تداعی می کند.

عصارخانه یعنی جای روغنکشی و عصارخانه شاهی نیز در دوره شاه عباس محل به دست آوردن روغن از دانه های روغنی بود. ساختمان خشتی و گلی آن در زمینی به مساحت ۳۶۰ متر مربع به صورت یک طبقه و با ارتفاع ۱۱ متر ساته شده است و ابزارهای صنعتی آن دو سنگ آسیاب بزرگ هستند که برای خرد کردن دانه های روغنی به کار می رود و تنه های تنومند درخت چنار که به یکدیگر متصل شده اندتا اهرم فشار روی دانه های آسیاب شده باشند.

عصارخانه شاهی تا حدود ۱۰۰ سال پیش همچنان دایر بود و بعد به دلیل ورود صنایع جدید ماشینی از کار افتاد تا اینکه در سال ۱۳۷۹ به وسیله شهرداری اصفهان مرمت شد؛ منتها هنوز کاربری خاصی برای آن در نظر نگرفته اند و متاسفانه در آن بیشتر اوقات روی گردشگرانبسته است. (نشانی: ضلع شمال شرقی میدان نقش جهان، بازار مخلص)