ضرری که این تفریح به ایران می‌زند از حمله مغول بدتر است

روزنامه اعتماد: یک اتومبیل شاسی‌بلند دو دیفرانسیل کافی است تا دیگر کوه و جنگل و کویری نباشد که ندیده باشید. یک کاروان هم باشید چه بهتر، حتما با یک گروه بیشتر خوش می‌گذرد؛ وقتی فرقی نکند آن کوهستانی که قرار است از دامنه‌های آن بالا بروید چه پوشش گیاهی دارد یا آن تپه ماهوری که قرار است با غرش سهمگین موتور یکی‌یکی از دامنه پرشیب آن بالا بروید و به توانایی رانندگی خود ببالید چه خزندگانی را زیر ماسه‌ها پناه داده است. جنگل‌های شمال هم لذت رانندگی زیر درختان سرسبز و سالخورده را به همراه دارد. هم فال است و هم تماشا؛ یا به معنایی هم لذت است و هم تخریب. 

به مناسبت هفته محیط زیست، تهران شاهد مانور آفرودسواران بود. اتومبیل‌هایی که با شعارهایی در حمایت محیط زیست از ورزشگاه تختی تا پارک پردیسان را طی کردند. در انتهای برنامه هم رییس سازمان محیط زیست با حضور در این جمع از آفرودسوارانی گفت که نبود آگاهی لازم برای مراقبت از محیط‌زیست در طبیعت آشفتگی صوتی و بی‌نظمی ایجاد می‌کنند و موجب فرار حیوانات از زیستگاه‌های طبیعی خود می‌شوند. همان ‌روز «علی سلاجقه» از تدوین آیین‌نامه‌هایی برای جلوگیری از این اتفاقات خبر داد و گفت: «آیین‌نامه‌هایی برای آنها تدوین خواهیم کرد که نحوه عبور، سرعت عبور، نوع ماشین و موادی را که می‌توانند وارد طبیعت کنند، مشخص کنیم.» 

آموزش‌ اجباری

موسوی گروه‌هایی که به همایش خودرویی آمدند را ضابطه‌مندتر از باقی گروه‌ها می‌داند و معتقد است اگر کار را با این گروه‌ها که علاقه‌مند هستند شروع کنند بقیه گروه‌هایی که سازمان به آنها دسترسی ندارد هم به مرور پیش‌قدم می‌شوند: «اگر کسی نخواهد بیاید آن‌وقت ما با قوه قهریه با او برخورد می‌کنیم و جلوگیری خواهیم کرد. همه آفرودسواران به صورت اجباری باید برای آموزش بیایند و این ضوابط آیین‌نامه را همه باید رعایت کنند.»

موسوی از ارتباط ضعیف بین سازمان و این گروه‌ها در این سال‌ها می‌گوید، ارتباطی که دیگر قرار نیست تنها به واسطه قوه قهریه باشد: «سراغ این دوستان رفتیم و صحبتی داشتیم و در نهایت توانستیم یک رویدادی را داشته باشیم. این عزیزان خودشان تمایل داشتند با محیط زیست همکاری کنند و شعارشان این بوده که «هر آفرودر یک محیط‌بان» یا «من یک محیط‌بان هستم». نگاه ما در محیط زیست اینگونه است که اگر فعالیت‌های صنعتی خواه و ناخواه باعث تخریب محیط زیست می‌شود و ما برای آنها استانداردی قرار می‌دهیم برای این گروه‌ها هم باید قوانینی بگذاریم که تخریب‌ها کاهش پیدا کند.» او صدای این اتومبیل‌ها را بخشی از آسیب آنها به طبیعت می‌داند که باعث فراری دادن گونه‌های مهم جانوری می‌شود: «هم منطقه‌ای که می‌خواهند بروند هم جاده‌ای که از آن عبور می‌کنند باید کنترل‌شده باشد. هر منطقه و هر جایی نمی‌شود بروند به خصوص در مناطقی که گونه‌های مهم جانوری و گیاهی در آنها وجود دارند. از نظر شکلی و برنامه‌ریزی باید از جاهایی که کمتر آسیب می‌زنند عبور کنند و ما هم در این راستا مشغول احصای برنامه‌ها و آموزش‌هایی هستیم که این گروه‌ها هم شناخت پیدا کنند و هم علاقه‌مند به محیط زیست بشوند.»

سه دسته‌ آفرودر

نمی‌توان به راحتی همه آفرودرها را در یک کفه قرار بدهیم و اساسا نگاه تک‌بعدی به یک گروه می‌تواند در پیدا کردن راه‌حل ما را به خطا بیندازد. آیا واقعا تمام آنها افرادی بی‌مسوولیت هستند که هیچ از اکوسیستم طبیعی و محیط زیست نمی‌دانند؟ «محمد الموتی» دبیر شبکه‌های مردم‌نهاد محیط زیست و منابع طبیعی کشور از چالشی 10 ساله برای تعامل با برخی از آفرودرهای ایرانی و نشست‌هایی با این گروه‌ها می‌گویدکه باعث شده شناخت خوبی از آنها داشته باشد.

او معتقد است باید همه طرف‌های این مساله را دید و همه این گروه‌ها رفتاری شبیه به هم ندارند. الموتی می‌گوید‌: «بخشی از این افراد اساسا دوستدار محیط زیست و علاقه‌مند به طبیعت هستند و این علاقه باعث می‌شود مرزهای اخلاقی رفتار با طبیعت را رعایت کنند که شاید بخش کوچکی از این جامعه باشند. بخش دیگر آنها به واسطه علاقه‌مندی به اتومبیل‌ها وارد این ورزش شده‌اند و به فضای اجتماعی که این نوع طبیعت‌گردی‌ها برای آنها به وجود می‌آورد دلبسته هستند؛ آزادی دارند، جمع خودمانی است، قدرتمندنمایی می‌کنند و محلی برای نشان دادن مهارت و قدرت آنهاست. یک بخش کوچک دیگر هم داریم که لذت آنها در تخریب هرچه بیشتر است. آنها به جاهایی می‌روند که به قول خودشان «فتح نشده» است و اتفاقا با قصد و غرض قبلی می‌روند که آن حیات وحش را تعقیب کنند و لذت ببرند یا آن پوشش گیاهی را از بین ببرند تا به قول خودشان راه را باز کنند یا نشانی از خودشان بر جای بگذارند تا گروه‌های بعدی به قلمرویی بروند که آنها فتح کرده‌اند. عدد این گروه هم مانند گروه اول کوچک است و ما در واقع یک گروه میانه داریم که عمده آفرودرها را تشکیل می‌دهد.»

طبیعت مجانی و بی‌صاحب

پیش‌نیاز فهم نوع تخریب آفرود یا بیراهه رفتن با اتومبیل در عرصه‌های طبیعی این است که بدانیم طبیعت در هر منظر تنها آن چیزی نیست که به چشم می‌بینیم. موجودات بسیاری در این طبیعت زندگی می‌کنند که هیچگاه خودشان را به ما نشان نمی‌دهند. طبیعت تنها جانداران و گیاهان نیستند و حتی باکتری‌ها و خاکی که زیر پا کوبیده می‌شود هم در این اکوسیستم نقشی حیاتی دارند.

«محمدعلی یکتانیک» فعال محیط زیست از مکان‌های مخصوصی در نقاط دیگر دنیا مثال می‌آورد که برای این ورزش در نظر گرفته شده است: «متاسفانه استفاده از طبیعت در ایران هم مجانی است و هم بی‌صاحب» و این در حالی است که ما در ایران با یک اکوسیستم شکننده طرف هستیم که این اکوسیستم با آفرود به سرعت از بین می‌رود. یکتانیک از زخم رد تایر ماشین‌ها روی خاک می‌گوید که تا سال‌ها باقی می‌ماند و باعث می‌شود آن خاک هیچ‌وقت شرایط ایده‌آلی برای رشد بذر گیاه نداشته باشد چون له شدن خاک روی بافت و زه‌کش آن تاثیر می‌گذارد: «اگر بذری هم باشد دیگر توانایی رویش نخواهد داشت. با توجه به اینکه کشور ما در عرض خشک و نیمه خشک قرار دارد به همین دلیل در فصل خشک تابستان گیاهان خزان می‌کنند. بعضی از آنها هم رویش بهاره دارند و البته اگر بارش‌ها نباشند رویش نخواهند داشت اما ریشه آنها در زمین است و باید بستر برای رشد آنها آماده باشد. در حالی که کوبیده شدن خاک بستر رشد این گیاهان را از بین می‌برد.» 

زخم عمیق وینچ 

بد نیست کمی تخصصی‌تر آسیب به درختان در مسیر آفرود را بررسی کنیم. طی مقاله‌ای که در ششمین کنگره بین‌المللی توسعه کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست و گردشگری ایران برگزار شد، تاثیر تردد ماشین‌های آفرود بر سلامت درختان جنگل با مطالعه موردی بر جنگل‌های سری چهار تیرانکلی میانشه، شهرستان ساری بررسی شد. این مقاله را رسول محمودی، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم و مهندسی جنگل، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، مهران نصیری استادیار گروه علوم و مهندسی جنگل، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری و مریم اسدیان دانشجوی دکترای علوم و مهندسی جنگل، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری تهیه کردند. 

بر اساس نتایج بیشترین آسیب وارد شده به درختان حاشیه مسیر تردد آفرود در اثر برخورد بدنه و چرخ خودرو با تنه درخت و کمترین میزان آسیب مربوط به زخم ریشه در اثر سایش تایر است. اما بیشترین عمق زخم ایجاد شده در تنه درختان حاشیه مسیر تردد آفرود، به علت بریدگی سیم وینچ وسیله نقلیه است؛ آنطور که در سایت‌های آموزش آفرود نوشته شده است «سیم وینچ یکی از تجهیزات ماشین‌های آفرودی است که روی شاسی و سپر جلو ی‌ماشین‌‌های آفرودی نصب می‌شود و دارای موتور و‌ گیربکس است که به وسیله سیم بکسل توانایی این را دارد که خود و خودروی دیگر را از شرایط زمین‌گیر شدن در گل، برف، رمل، باتلاق و … نجات دهد.» یکی از راه‌های استفاده از وینچ هم بستن آن به درخت برای بیرون کشیدن ماشین از جاهایی است که در آن گیر کرده است. فشاری که بر بدنه درخت، زخمی عمیق ایجاد می‌کند و باعث مرگ آن درخت می‌شود.

آفرودرهای موتورسوار 

«حسن اکبری» معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی هم از خودروهای متنوعی می‌گوید که با عناوین مختلف برای طبیعت و با قدرت بیشتر تولید می‌شود. او تبلیغات و فروشی که برای این اتومبیل‌ها در حال رخ دادن است و از طرفی جاذبه هیجان‌انگیز این خودروها برای طبیعت‌گردی را دلیل استقبال از آنها می‌داند.: ‌«در این میان افرادی هستند که جاده خاکی می‌روند و اصول گردش در طبیعت را رعایت می‌کنند اما کسی که از جاده خارج می‌شود و به اصطلاح آفرود می‌رود به طبیعت آسیب می‌رساند.»

او هم از تدریجی بودن این آسیب به طبیعت می‌گوید: «طبیعت یک مجموعه پیچیده و کامل و سیستمی است و نمی‌شود همه ابعاد اکوسیستم را بررسی کرد. در طبیعت موجودات زیادی هستند که به حضور انسان حساس هستند. مانند بی‌مهرگان تا مهره‌داران ارزشمندی مانند گربه‌سانان که زیستگاه‌های دوردست را انتخاب می‌کنند و وقتی انسان در آنجا حضور پیدا می‌کند آنها خود به خود از آنجا خارج می‌شوند و این خروج از زیستگاه برای آنها منتج به مرگ می‌شود.» تفریح انسان به مثابه مرگ حیات وحش تصویر ترسناکی است؛ اکبری از گرایش زیادی به حرکت در تپه ماهورها می‌گوید که به نظر حیات چندانی ندارند. او از مشاهدات در کوهستان‌های مرکزی ایران می‌گوید که جولانگاه آفرودسواران شده است و از مدل جدید آفرودسواری می‌گوید که خطرناک‌تر و با وسعت بیشتر از آفرود با اتومبیل می‌تواند طبیعت را تخریب کند: «خیلی از آنها با موتوسیکلت‌های تندرو این مسیرها را می‌روند. مخصوصا وقتی با موتور می‌روند، می‌توانند مسیرهای بیشتری به خصوص تپه ماهورها را که زیستگاه بکر و ارزشمند گونه‌های مهم طبیعت ما هستند، طی کنند و این نبود آرامش را در بخش‌های بیشتری رقم بزنند.» 

آنطور که موسوی گفته است قرار است امسال آموزش‌ها آغاز و قوانین نوشته شود اما همین امروز هم برای جلوگیری از این ورزش بی‌قاعده که در اوج بی‌مسوولیتی به زیستگاه‌های طبیعی می‌تازند دیر شده است.