خوشه‌های خشمی که سر باز می‌کند

روزنامه شرق - سامان موحدی راد:  سربازهای پادگان نیروی دریایی دیلم هیچ‌گاه دوم فروردین قرن جدید را فراموش نمی‌کنند؛ روزی که سرنوشت پنج هم‌خدمتی‌شان با خون به هم آمیخت. در حالی که سرتاسر ایران سرگرم گرامیداشت بهار و جشن‌های نوروزی بود، خبر رسید که یک سرباز در بندر دیلم به چهار هم‌خدمتی‌اش شلیک کرده و با گروگان‌گیری به کوه‌های بندر دیلم فرار کرده است. بعدها خبرها و شایعه‌های دیگری هم پیچید. اولین و مهم‌ترینش این بود که سرباز به خاطر مخالفت با مرخصی‌اش در شب عید دست به این اقدام زده است؛ اما خیلی زود سازمان قضائی نیروهای مسلح به این مسئله واکنش نشان داد و آن را تکذیب کرد.

خبرگزاری فارس چندی بعد اما به نقل از یک مقام آگاه «اختلال شخصیتی» را دلیل این رویداد اعلام کرده است. در خبر این خبرگزاری آمده است: «سربازی در یکی از پادگان‌های بوشهر به علت اختلافات شخصی در حین تعویض پست، چهار سرباز هم‌خدمتی خود را به قتل می‌رساند». با گذشت دو هفته بعد از این رویداد تکان‌دهنده البته گزارش‌های دیگری از ماجرا و علت و انگیزه‌های آن منتشر نشد؛ اما این حادثه در کنار موارد متعدد دیگری از حوادث خشونت‌بار پادگان‌ها در سال‌های اخیر زنگ خطر را درباره وضعیت روانی پادگان‌ها و اثرات مخرب شرایط سربازی بر سلامت روان سربازان به صدا درمی‌آورد.

کلیشه‌های سربازی

همیشه درباره سربازی کلیشه‌هایی در ذهن‌ها وجود دارد که چندان با واقعیت‌ها سازگاری ندارد. ساخته‌شدن، آموزش‌دیدن یا آماده‌شدن برای شرایط سخت از آن دست موضوعاتی است که از گذشته درباره سربازی گفته می‌شد و هنوز هم در ذهن‌ها وجود دارد و بسیاری معتقدند این دوران دو‌ساله با شرایط منحصر‌به‌فردش می‌تواند آدم‌های بهتری از سربازان بسازد.

اما گزارش‌ها نشان می‌دهد سربازی و شرایط آن علاوه بر همه سختی‌هایی که دارد می‌تواند اثرات منفی زیادی هم روی سلامت روانی سربازها بگذارد. در واقع اگرچه در یک سو برای تشویق به سربازی از موضوعاتی همچون خدمت به میهن و پرچم یاد می‌شود، اما شرایط خاص این دوران می‌تواند بسیاری را درگیر رفتارهای ناهنجار روانی کند. ازاین‌رو برخی معتقدند خدمت سربازی لزوما و همیشه باعث رشد اجتماعی و روانی نمی­‌شود. در واقع افرادی با شرایط خاص وجود دارند که با شروع خدمت سربازی دچار آسیب یا پسرفت اجتماعی می­‌شوند. اگرچه همه این‌چنین نیستند و بسیاری هم از این دوران به سلامت بیرون می‌روند.

میزان خشونت در سربازی تا چه حد نگران‌کننده است؟

گزارش‌های رسمی از اقدامات خشونت‌آمیز در دوران سربازی منتشر نمی‌شود و اغلب به مدد اخباری از این دست که به صورت جسته و گریخته منتشر می‌شود، می‌توان تصویری از رویدادهای منجر به خشونت در سربازی ساخت. مرضیه باختر و محسن رضائیان در یک مقاله علمی به بررسی «خودکشی در نیروهای نظامی» ایران پرداخته‌اند. آنها در مقدمه مقاله خود می‌نویسند: «هرچند در ایران آمار دقیقی از سربازانی که خودکشی کرده‌اند وجود ندارد، اما فراوانی آن به نظر کمتر از سایر ارتش‌های جهان است.

با‌این‌حال خودکشی در نظامیان بیشتر از افراد غیرنظامی برآورد شده است. در یک بررسی، خودکشی در نیروهای نظامی ۱۲ در صد هزار نفر و در اشخاص غیر‌نظامی ۹ در صد هزار نفر ذکر شده. این روند همچنان در حال افزایش است». به مدد این مطالعات جسته و گریخته است که می‌توان احتمال داد مسئله بروز خشونت و اختلال‌های روانی منجر به خشونت در سربازی موضوعی جدی‌ است که کمتر به آن پرداخته می‌شود و اطلاعات آن در دسترس عموم قرار نمی‌گیرد.

تغییرات سخت و اجباری

کلیشه رایجی وجود دارد که سربازی شما را برای شرایط سخت آماده می‌کند؛ اما واقعیت این است که سربازی و اجباری‌بودنش در میانه سال‌های جوانی پسران می‌تواند آنها را با بحران‌های سختی مواجه کند. شروع سربازی برای سربازان با چند تغییر سخت و اجباری همراه است. نخست اینکه آنها از محیط فرهنگی‌شان جدا می‌شوند. مهاجرت و تغییر محیط یکی از مهم‌ترین عوامل استرس‌زا برای انسان است. این استرس‌ها برای بسیاری از افراد که آمادگی لازم برای آن را نداشته باشند شرایط سخت روانی را ایجاد می‌کند و ممکن است آنها درگیر اضطراب، تشویش و عدم تطابق با محیط شوند. دکتر غلامرضا ترابی در این زمینه می‌گوید: «افرادی که توانایی تطابق کمتری دارند ممکن است از خود رفتارهای پرخاشگرانه بروز دهند؛ به‌ویژه کسانی که زمینه پرخاشگری دارند. محصول این روند گرایش فرد به گروه‌های پرخاشگر و دوری وی از گروه­‌های آرام و منضبط است. الحاق به گروه پرخطر، ریسک رفتار ضد اجتماعی و پرخاشگری را بیشتر می‌کند.

افرادی که اعتمادبه‌نفس پایینی دارند، به دنبال مهاجرت ممکن است جهت اخذ حمایت گروه مقصد سعی کنند خود را با ایشان همانند کنند. اگر گروه مقصدی که ایشان را می­‌پذیرد از افراد ضد اجتماعی تشکیل شده باشد، فرد مورد نظر ما با ایشان همانندسازی کرده و رفتار ضد اجتماعی از خود بروز می­‌دهد». باید به این نکته هم توجه کرد که یک سرباز یکباره در شرایط سخت و عجیبی در دوران سربازی قرار می‌گیرد؛ شرایطی که می‌تواند بر استرس‌ها و اضطراب‌هایش بیفزاید. به‌هم‌خوردن ساعت خواب و بیداری، کارکردن با سلاح گرم و قرارگرفتن در مسئولیت‌هایی سنگین مانند مرزبانی، همه موضوعاتی است که یک جوان ۱۸‌ساله تا چند روز قبلش تصوری از آن نداشته و حالا باید به آن تن بدهد. در واقع این مسئولیت‌ها چنان سنگین هستند که افراد باید برای رسیدن به آن صاحب صلاحیت باشند. این در حالی است که درحال‌حاضر تصور این است که همه پسران ایرانی صلاحیت انجام این امور را دارند و تنها افرادی که توانایی تحمل شرایط سربازی را ندارند، باید صلاحیت خود را برای معافیت اثبات کنند.

ایجاد وقفه در مسیر زندگی و دوری از حمایت خانواده

در چند سال اخیر کمپین بزرگی برای ایجاد تغییر در سربازی شکل گرفته است. فعالان این کمپین تلاش می‌کنند با آگاهی‌رسانی درباره وضعیت سربازی و شرایط سربازان، تغییراتی در این مسیر شکل دهند. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که مورد تأکید این فعالان است، قرارگرفتن دوران سربازی در مهم‌ترین بازه زمانی زندگی آنهاست. پایان دوران آموزش و در ابتدا مسیر ورود به بازار کار با یک وقفه دو‌ساله در پادگان‌ها همراه است. یک روان‌پزشک در توصیف تأثیر این وقفه در مسیر زندگی سربازان و تأثیرش بر بروز اختلال‌های رفتاری و رفتارهای خشونت‌آمیز می‌گوید: «گروهی از افراد در تصمیم­‌گیری، برنامه­‌ریزی، پایش رفتار خود و حفظ انگیزه مشکل دارند. آنها در صورت عدم مدیریت مناسب از مسیر خود منحرف می­‌شوند.

این افراد نیاز به مربی دلسوز دارند تا بتوانند مدیریت بهتری روی خود داشته باشند. از آنجایی که محیط سربازی فاقد چنین مربیانی است شروع سربازی برای این افراد می­‌تواند انفکاک بزرگی در مسیر دست­یابی به اهداف بلندمدت ایجاد کند». مسئله دیگری که در دوران سربازی موجب می‌شود تا سلامت روان سربازان به خطر بیفتد، دوری از خانواده و حمایت‌های آنهاست. یکی از عوامل ثبات روانی، خانواده است. نقش تعدیل‌کننده خانواده، حمایت عاطفی و اقتصادی آن تأثیر مهمی بر ایجاد ثبات روانی دارد. ترک چنین فضایی بدون فراهم‌کردن فضای حمایتی دوم می‌­تواند برای برخی از افراد قویا آسیب‌رسان باشد. ماحصل این استرس کاهش توان فرد و افت درخور توجه توانایی­‌های او است.

نقش محیط پادگان در  بروز خشونت

یدالله موحد، رئیس کل دادگستری استان کرمان، در کنار چند پژوهشگر دیگر «میزان شیوع خشونت در میان سربازان در حال خدمت در شهر کرمان» را بررسی کرده‌اند و نتایج جالبی به دست آورده‌اند که در قالب یک مقاله منتشر شده است. از‌ مهم‌ترین دستاوردهای این پژوهش این است که محیط خدمت سربازها در بروز خشونت و شدت‌گرفتن آن مؤثر است. آنها در این مقاله بیان می‌کنند که «یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که یگان خدمتی سربازان نیز می‌تواند عاملی مهم و تأثیرگذار در میزان شیوع خشونت میان آنها باشد، به‌طوری‌که بر اساس نتایج به‌دست‌آمده سربازان کانون اصلاح و تربیت میزان خشونت بالاتری نسبت به سربازان حفاظت دادگستری و 05 ارتش داشته‌اند».

از دیگر یافته‌های این پژوهش این است که میزان تحصیلات رابطه مستقیمی با میزان خشونت و بروز آن دارد. از‌جمله در این مقاله ذکر شده که «در نمونه مورد بررسی میزان تحصیلات نقش مهمی در میزان خشونت سربازان داشته، به طوری که سربازان با مدرک تحصیلی دیپلم بالاترین سطح خشونت و سربازان دارای مدرک تحصیلی لیسانس کمترین میزان خشونت را از خود بروز داده‌اند».

معافیت روان‌پزشکی

در شرایط معافیت‌های سربازی، معافیت روان‌پزشکی هم به عنوان یکی از موارد ذکر شده است. طبق قانون و در شرایط فعلی کسانی که اختلال روان‌پزشکی جدی داشته باشند از خدمت سربازی معاف می­‌شوند. البته دست‌یافتن به این معافیت مانند بسیاری از موارد معافیت‌ها به‌راحتی ممکن نیست؛ چراکه کارشناسان و ارزیابانی که باید این موارد را تعیین کنند اغلب با دیده تمارض به مراجعه‌کنندگان می‌نگرند.

در واقع سربازی و شرایط اجباری آن هم چنین موقعیتی را ایجاد می‌کند که آنها با انبوه مراجعه‌کنندگان مواجه باشند و برای همین راه‌شان برای تشخیص درست کمی سخت و پرچالش باشد. اما هرچه که هست خروجی این مسیر این است که تعداد زیادی افراد در معرض خطر وارد خدمت سربازی می‌شوند؛ گروهی که با قرارگرفتن در شرایط سخت سربازی ممکن است با اختلال‌های بیشتری مواجه شوند و نتوانند خدمت درستی به کشورشان برسانند و منافع خودشان و دیگران را تأمین نکنند.

خدمات روان‌پزشکی حین خدمت

اخبار نگران‌کننده خودکشی، خودزنی و آسیب‌رساندن به دیگران در دوران خدمت سربازی نشان می‌دهد که مسئله سلامت روانی سربازان و پرداختن به آن از موضوعات مهمی است که باید در دوران سربازی به آن توجه شود. وجود مشاوران و مصاحبه با سربازها در حین خدمت ضروری به نظر می‌رسد. در واقع مسئله مهم‌تر از بررسی‌های روان‌پزشکی پیش از خدمت ارائه خدمات درست در حین خدمت است؛ بنابراین توصیه می­‌شود بررسی‌های دوره­‌ای حین خدمت برای همه سربازان انجام شود.

در خیلی از موارد با مشاهده دقیق رفتار می­‌توان از شروع یک روند آسیب‌‌زا مطلع شد. بسیاری از افرادی که دچار خشونت می­‌شوند ابتدا علائم مختصری مانند تحریک­‌پذیری، تهدید، اضطراب و افت عملکرد را از خود نشان می­‌دهند؛ اما مدت‌­ها این علائم از دید دیگران پنهان می­‌ماند. یکی از راهکارهای شناسایی زودرس مشکلات اعصاب و روان، آموزش مسئولان، فرماندهان و مشاوران درباره علائم پیشاهنگ و نحوه برخورد با این علائم است. در صورت تشخیص زودهنگام و ارجاع به‌موقع فرد به متخصص اعصاب و روان می‌‌توان از قسمتی از این موارد پیشگیری کرد.