این سلفی های بی معنی!

مجله چلچراغ: کافه شلوغ پلوغ شده. پسر همه کادوهای تولدش را روی میز می چیند، بعد پشتش را می کند به میز و جماعت دوستانش. گوشی را بالا می برد، صورت خودش در پایین تصویر است و پشت سر بقیه دوستان هستند که فشرده شده اند دور میز تا در قاب عکس جا بگیرند.

دکمه شاتر که فشرده می شود، سلفی دسته جمعی با کادوها و دوستان در روز تولد آماده است. مرحله بعدی قابل پیش بینی است. پسورد وایرلس کافه و ورود به اینستاگرام یا یک مرورگر موبایل که فیس بوک باز می کند. بعد عکس سلفی تولد روی صفحه آپلود می شود و همه دوست های فیس بوکی را در این لحظه سهیم می کند. البته این عکس پشت ده ها عکس سلفی دیگری که آپلود شده که هر روز لحظه هایی را برای به اشتراک گذاشتن با دوستان مجازی ثبت کرده اند. عکس هایی که مدتی است در شبکه های اجتماعی مد شده اند و در بعضی از آنها سوژه کلا چیز دیگری است، اما خود عکاس هم انگار باید در گوشه و کنار عکس خودش را جا کند.

عکاس در مرکز جهان است و بقیه چیزها کنار او قرار می گیرند. شاید هم هیچ موضوع دیگری جز خود عکاس در عکس حاضر نباشد. اصلا این تب عکس های سلفی و لحظه هایی که قبلا دیگران را در آنها سهیم نمی کردیم و حالا می کنیم از کجا آمده؟


منتقدان می گویند؛ خودشیفتگی الکترونیک!

بعضی ها می گویند قبلا جایی می رفتیم که تفریح کنیم، عکس یادگاری هم می گرفتیم اما این روزها جایی می رویم که عکس بگیریم، شر کنیم و تفریح کنیم. نکند این بازی موبایلی همه چیز را به حاشیه برده و به پز و ادا کشانده؟ بعضی از منتقدان عکس های سلفی در شبکه های اجتماعی می گویند اغراق در عکس گرفتن از خود، آدم ها را خودشیفته کرده. انگار هر حرکت آنها برای دیگران مهم است و جذابیت دارد.

حمیرا یکی از کاربران ایرانی فیس بوک است که مدتی در آمریکا زندگی می کند و کاربران ایرانی و آمریکایی بین دوستانش هستند. او می گوید سلفی ها فقط بین ایرانی ها نیست که رایج شده و این ماجرا این روزها مال همه دنیاست. او که در صفحه اش مطالبی در نقد عکس های سلفی منتشر کرده و گاهی به شوخی و جدی این عکس ها را به سخره می گیرد، درباره مشکلش با این عکس ها به چلچراغ می گوید: «راستش مشکل من از پارسال شروع شد. یکی از بچه های اینجا هر روز از خودش در شمایل مختلف (از اتاق و باشگاه و بیرون و ...) عکس می انداخت و توی اینستاگرام می گذاشت. بعد از مدتی اینستاگرامش پر شد از یک عالمه تصویرهای خودش و چندتا از دوست هایش. بعد همه به به و چه چه می کردند که تو چقدر باحالی و خوشحالی و اینها. این قضیه می رفت توی مخ من!

شاید مسخره باشد ولی به همین مسخرگی رفت روی اعصاب و روانم. بعد دیدم این کار کلا مد شده. باشگاه که می رفتم، دخترها توی رختکن به جای لباس عوض کردن، دو ساعت در آینه خودشان را تنظیم می کردند و سلفی می گرفتند، توی رستوران و کافه که کلا همه سرشان توی گوشی هایشان بود. یک بار در ۴۵ دقیقه ای که توی کافه نشسته بودیم، سه تا دختر کنارمان بودند و شاید ۱۰ کلمه با هم حرف نزدند و فقط توی اینستاگرام مشغول سلفی آپلود کردن بودند!»

حمیرا می گوید مشکلش خیلی بنیادی تر از عکس های سلفی است و کلا احساس می کند تکنولوژی جنبه های هنری یک عکس و خیلی چیزهای دیگر را از بین برده و باعث شده هر آدم بی سلیقه ای فکر کند که هنرمند است.

او به جنبه آزادی بیان قضیه هم نگاه می کند و می گوید: «البته هر کسی صاحب پیج خودش است و می تواند هر چقدر عکس بگذارد و این منم که می توانم انتخاب کنم آن آدم را فالو کنم یا نه ولی به نظرم عکسی که توی آینه آسانسور گرفته شده و طرف گوشی را طوری گرفته که آرم اپل هم بیفتد و حتی آنقدر بی سلیقه است که فلش دوربین را خاموش نمی کند و صورتش را هم داک فیس می کند تا شاید (!) جذاب به نظر برسد، واقعا جنبه آپلود شدن در فضای عمومی را ندارد چون نه هنری دارد نه از نظر من زیبایی خاصی و نه هیچ فایده ای.

البته من مخالف همه سلفی ها نیستم، کما اینکه خودم هم چند بار امتحان کردم. مخصوصا وقتی جمعی از دوست ها با هم هستند، می تواند جالب باشد. فقط می گویم نه همیشه و هر جا!»

احسان شاه قاسمی، کارشناس رسانه، که مطالعاتش اغلب به فضای مجازی اختصاص دارد، یکی دیگر از منتقدان عکس های سلفی است که البته به خود شبکه های اجتماعی هم انتقادهای زیادی دارد. او می گوید: مسئله رواج سلفی ها را باید در زمینه وسیع تر اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی دید. شبکه های اجتماعی بخشی از زندگی جدید هستند که در آن - طی یک فرآیند بسیار پیچیده - برخی معیارهای خوب و بد بودن تغییر کرده است. مثلا دو دهه پیش «بدن» تنها یکی از معیارهای جذابیت فردی بود اما حالا در بین بخشی از گروه های اجتماعی تعیین کننده همه معیارهای برتر و بهتر بودن است. شرکت های وابسته به صنعت زیبایی هم دائما تبلیغ می کنند تا به نوجوانان و زنان ثابت کنند زیبایی می تواند عامل بسیاری از موفقیت ها باشد (البته در برخی موارد در جامعه امروز ما، چندان هم بی راه نمی گویند!) خود معیارهای زیبایی هم تغییر کرده. دو دهه پیش در ایران لاغری می توانست یک عامل منفی در زیبایی ظاهری یک دختر باشد، اما حالا برعکس شده. در این اکولوژی جدید، هر فرد رسالتی عرفانی برای زیباتر بودن برای خودش قائل است و به همین دلیل شاهد شکل گرفتن فرهنگی هستیم که در آن فداکاری و دیگری خواهی دیگر چندان ارزش شمرده نمی شود و هر فرد از دیدن یا برخاستن زیبایی خودش لذت می برد. به همین دلیل، با اینکه ایرانی ها دومین مصرف کننده بزرگ مواد آرایشی و اولین مشتری جراحی زیبایی در دنیا هستند، این تلاش ها برای آنها به موفقیت در زندگی عاطفی نینجامیده.»


این هم فقط عکس است

بعضی از کاربران شبکه های اجتماعی هم هستند که گرفتن عکس های سلفی را جزیی از فعالیت مجازی شان کرده اند و آن را دوست دارند. نگاه آنها به این عکس ها نوعی سرگرمی و شریک کردن دیگران در لحظه هایشان است و فکر می کنند از این طریق می توانند به دوستان مجازی شان نزدیکتر شوند.

صادق چناری، عکاسی که در فیس بوکش بارها عکس سلفی از روزهای زندگی اش منتشر کرده، درباره علت این کارش می گوید: «من دوست دارم زندگی ام تا جایی که ممکن است به صورت شیشه ای باشد. یعنی همه چیزم را به اشتراک بگذارم و دوست دارم با سلفی گرفتن، دوستان مجازی ام را حقیقی تر کنم. سلفی راحت ترین و نزدیک ترین شیوه عکاسی است و باعث می شود خود من به عنوان عکاس جزیی از عکسم باشم و در حس عکس شریک باشم. وقتی سلفی می گیریم، بقیه کسانی که در عکس هستند هم حس نزدیکی و مشارکت بیشتری دارند، طوری که انگار خودشان دارند عکس می گیرند.»

از بین کارشناسان هم کسانی هستند که دید مثبتی به این ماجرا دارند و آن را در حد معقولش نفی نمی کنند. حمید ضیایی پرور، محقق رسانه های اجتماعی که خودش هم در بعضی از شبکه های اجتماعی فعال است، درباره رواج عکس های سلفی به چلچراغ می گوید: «به نظر من رواج عکس های سلفی از چند زاویه قابل تامل است. اول اینکه در این شیوه عکاسی، فرد در مرکز توجه قرار دارد. جوان به طور غریزی نیاز به توجه دارد. نوع لباس و سبک پوشش نوع رفتار جوان ها و نوجوان ها عمدتا حاکی از این نیاز است. جوان ها و نوجوان ها به ویژه دختر خانم ها چند بار در روز به تصویر خود در آینه نگاه می کنند. حتی هنگام عبور از کوچه و خیابان از هر فرصتی برای دوباره دیدن تصویر خود استفاده می کنند. می خواهد نگاه در رفلکس شیشه یک فروشگاه باشد یا آینه و شیشه یک خودرو. چرا؟ چون می خواهد همیشه تصویر لحظه ای خود را در ذهن داشته باشد. تا در بهترین حالت باشد. دوم اینکه در این شیوه عکاسی، فرد با ثبت حضورش در یک رخداد، آن را مستند کرده است. اینطوری اثبات می کند که عکس از جای دیگری برداشت نشده است و قدیمی نیست. مال خود خود اوست. سوم اینکه در بسیاری از موقعیت ها، عکاس چاره ای جز این ندارد. سلفی تنها راه عکاسی از خودش است. در سلفی های دسته جمعی هم این شیوه به دلیل حاضر بودن همه افراد در عکس بهترین شیوه عکاسی است. در عکاسی های سنتی و به ویژه با دوربین های معمولی، همیشه یک نفر در عکس های دسته جمعی غایب بود؛ عکاس! در نهایت اینکه من این شیوه عکاسی را به هیچ وجه نادرست یا غیرموجه نمی بینم. هر چه که مردم بپسندند، حتما خوب است. خرد جمعی و گرایش عمومی خیلی کم اشتباه می کند.اصلی ترین مخاطب عکس، خود فرد و دوستان و اطرافیانش هستند. پس وقتی او و اطرافیانش از این شیوه عکاسی، لذت می برند، ما چه کاره هستیم که بخواهیم انتقاد کنیم.»

اینطور که این کارشناس رسانه می گوید: «بروز هر پدیده ای در محیط شبکه های اجتماعی مجازی زمینه ها و دلایل خاص خود را دارد. اگر عکس های سلفی در این شبکه ها رایج شود، شک نداشته باشید بخش عمده ای از مردم از این شیوه خوششان آمده است. یکی از کارکردهای رایج رسانه در هر کشوری، سرگرمی است. هر چیزی که افراد را سرگرم کند، مورد استقبال قرار می گیرد. کارکرد بازی های رایانه ای و مبتنی بر موبایل یا کنسول یا اینترنت هم سرگرمی است. سرگرمی همان چیزی است که از نظر روانشناسی باعث فراموشی مشکلات روزمره و رایج زندگی می شود. شما از هر چیزی که حتی برای دقیقه ای از زندگی روزانه منفکتان کند، لذت می برید. موسیقی و لطیفه گویی هم همین کارکرد را دارد.»

سلفی معروف هنرمندان در اسکار پشت سر خودش موجی از سلفی های اسکاری را بین کاربران شبکه های اجتماعی به راه انداخت و همه سعی می کردند مثل این جماعت عکس بگیرند.


عکس های سلفی در رسانه های دنیا

شبکه های اجتماعی جهانی شده اند و به همین ترتیب مسائل و سوال های آن هم جهانی شده است. همین داستان در کشورهای دیگری که جوانان شان در شبکه های اجتماعی فعال هستند، موضوعیت دارد و مسئله رسانه هاست. گذاشتن عکس برای پروفایل تقریبا اولین کاری است که هر عضو جدید شبکه های اجتماعی انجام می دهد. موبایل های هوشمند جدید که دوربینشان برای عکس گرفتن از خود آینه ای می شد هم به ماجرا کمک کرد و هر کسی می توانست از خودش عکس بگیرد. کم کم کار از گرفتن عکس پروفایل فراتر رفت و به ثبت کردن لحظه های مختلف رسید. نیویورکر در گزارشی در ژوییه ۲۰۱۳ ریشه عکس های سلفی را به عکس پروفایل شبکه های اجتماعی نسبت داد و نوشت سلفی هایی که برای عکس پروفایل مای اسپیس با کمترین کیفیت گرفته می شدند، حالا با کیفیتی بالا در فیس بوک برگشته اند.

قضیه بعد از اینکه دیکشنری آکسفورد کلمه «سلفی» را کلمه سال ۲۰۱۳ نامید، بیشتر بالا گرفت و سایت های مختلف هر کدام دیدگاهی را نسبت به این عکس ها منتشر کردند. سایت جزبل با انتقاد از این انتخاب نوشت: «عکس های سلفی به راهی تبدیل شده اندکه افراد از طریق آن خودشان را نشان دهند و به خودشان ببالند.»

این سایت مدعی شد زنان بیشتر به عکس های سلفی گرایش دارند و از آن علیه خودشان استفاده می کنند، چون به نظر می رسد می خواهند بگویند زیبایی و جذابیت شان مهمترین چیزی است که دارند. افراد در شبکه های اجتماعی موقع انتشار عکس هایشان انتظار واکنش کاربران دیگر را دارند و انگار که از آنها می خواهند ظاهرشان را تایید کنند.

گاردین در گزارشی این پرسش را مطرح کرد که آیا عکس های سلفی می توانند باعث خودشیفتگی، اعتیاد، بیماری روانی و حتی خودکشی شوند؟ این گزارش از قول روانشناسان به این سوال پاسخ مثبت می دهد و از مردی به نام دنی بومن می گویدکه بعد از ۲۰۰ بار عکس گرفتن از خود موفق نشد عکسی که باب میلش باشد بگیرد و اقدام به خودکشی کرد.


او گفته بود حدود ۱۰ ساعت در روز برای گرفتن عکس سلفی وقت صرف می کرد. روانپزشک او گفته عکس گرفتن زیادی از خود می تواند باعث ناراحتی های روانی و اختلال نارضایتی از بدن شود که تمایل به خودکشی را بالا می برد. از طرف دیگر اغراق کردن در گرفتن عکس سلفی می تواند باعث خودشیفتگی شود. روانشناسان می گویند مردم از چنین خطرهایی که شبکه های اجتماعی می تواند برایشان داشته باشد، آگاه نیستند.

هافینگتون پست درباره همین موضوع با اسطوره نارسیس شوخی کرده و نوشته بود که او چند سال زود به دنیا آمد چون فقط می توانست در آب تصویر خودش را ببیند. می توانید تصور کنید با یک عکس سلفی، نارسیس خودشیفته چقدر می توانست خوشحال شود؟

البته همه این گزارش ها هم نگاه منفی به عکس های سلفی ندارند. بی بی سی در ژانویه ۲۰۱۴ در گزارشی نوشت سلفی به محبوبترین شیوه عکاسی در زمانه ما تبدیل شده. ما در طول عمرمان از روی صورت دیگران و واکنش هایشان متوجه موضوعاتی می شویم اما کمتر شانس این را داریم که صورت خودمان را ببینیم. عکس های سفی این فرصت را فراهم کرده اند.

تایم در گزارشی در سپتامبر ۲۰۱۳ از قول یک محقق روانشناسی رسانه نوشت: والدین و متخصصان بیش از حد سلفی ها را تحلیل می کنند. اولا که عکس گرفتن از خود آنقدر هم پدیده تازه ای نیست. فقط حالا که بیشتر مردم موبایل دوربین دار دارند، مورد توجه قرار گرفته. علاوه بر این روش برخورد جوانان با تکنولوژی، با بزرگسالان فرق دارد. عکس های سلفی برای نوجوانان و جوانان صرفا یک تصویر است که به آنها اجازه می دهد وضعیت و تجربه هایشان را به اشتراک بگذارند، نه چیزی بیشتر از این.