آغاز پایان سیاه؛ آیا فیس‌بوک به آخر خط رسیده است؟

هفته نامه همشهری شش و هفت - خشایار مریدپور: ماجرای تاسیس، گسترش و موفقیت خیره کننده فیس بوک و خالق آن یعنی مارک زاکربرگ آن قدر شبیه داستان های خیالی بود که حتی از روی آن فیلم سینمایی هم ساخته شد. برای بیش از یک دهه، فیس بوک قله های موفقیت را یکی پس از دیگری فتح کرد و هیچ چیز جلودار آن نبود. این شرکت موفق شد در کنار تثبیت خود به عنوان بزرگترین شبکه اجتماعی جهان با بیش از ۲ میلیارد حساب کاربری فعال، با خریدهای موفق مثل اینستاگرام، واتس آپ و Oculus به یکی از غول های فناوری ارتباطات هم تبدیل شود

اما همیشه فواره پس از رسیدن به اوج سقوط می کند و از قرار فیس بوک هم از این قاعده مستثنی نیست. مسئله حریم خصوصی کاربران و استخراج اطلاعات آنها برای مقاصد تجاری که پایه مدل تجاری شرکت هایی مثل فیس بوک و گوگل است، بالاخره مشکل ساز شد و این شرکت را با اولین بحران واقعی پس از تاسیس روبرو کرد. طوفان از آنجا شروع شد

که خبر دزدی اطلاعات شخصی پنجاه میلیون کاربر (بیشتر در آمریکا) برای استفاده در کمپین های تبلیغاتی انتخاباتی توسط شرکتی به نام Cambridge Analytica منتشر شد و باعث شد تا بحث امنیت اطلاعات کاربران در فضای مجازی و مسئولیت شرکت هایی مثل فیس بوک و گوگل دوباره تبدیل به بحثی داغ شود. بحرانی که پس از دو هفته هنوز ابعاد جدیدی پیدا می کند و باعث افت ارزش سهام این شرکت به میزان 18 درصد و خسارت 80 میلیارد دلاری به آن شده است. آنچه باید در این باره بدانید و درس هایی که باید درباره حفظ حریم خصوصی خود از این ماجرا بگیرید در ادامه می آید.

از تست شخصیت تا دزدی اطلاعات شخصی

ماجرا چند روز مانده به عید و با درز کردن خبر استفاده غیرقانونی از اطلاعات خصوصی کاربران برای مقاصد تجاری و تایید این ماجرا با گزارش تفصیلی نشریات معتبری مثل گاردین و نیویورک تایمز شروع شد. داستان از این قرار است که یک شرکت خصوصی مشاور در امور تبلیغات انتخاباتی به نام Cambridge Analytics که در انتخابات سال 2016 برای کمپین ترامپ هم فعالیت کرده است، به وسیله یک اپلیکیشن تست شخصیت اطلاعات حدود 50 میلیون کاربر فیس بوک (که بیشتر در منطقه آمریکای شمالی ساکن هستند) را استخراج کرده است.

سپس این شرکت با توسعه یک نرم افزار اختصاصی و دسته بندی کاربران در پروفایل های شخصیتی (که خودشان در تنظیم آنها کمک کرده بودند) اقدام به پیش بینی تمایلات انتخاباتی آنها کرده و با نمایش تبلیغات هدف دار بر نتیجه انتخابات سال قبل ریاست جمهور آمریکا تاثیرگذار بوده است. این شرکت که در زمینه تحلیل بزرگ داده ها و اجرای کمپین های تبلیغاتی آنلاین فعالیت می کند و به مشتریانی از سراسر جهان خدمات می دهد اطلاعات مورد نیاز خود را از طریق یک اپلیکیشن ثالث به نام «thisisyourdigitallife» کسب می کرده است.

یکی از کارکنان این شرکت به نام الکساندر کوگان با پرداخت وجه به کاربران فیس بوک به نام شرکت در مطالعات دانشگاهی از آنها می خواست که در یک آزمون تفصیلی شخصیت شرکت کنند. هر چند به گفته یکی از مدیران فیس بوک «این ادعا که این موضوع یک دزدی اطلاعات است کاملا نادرست است. الکساندر کوگل از تمامی کسانی که برای استفاده از این اپلیکیشن ثبت نام کرده بودند درخواست دسترسی به اطلاعات شان را کرده بود و تمام این افراد رضایت خود را اعلام کرده بودند. این افراد به دلخواه خود این اطلاعات را فراهم کرده بودند، به هیچ سیستمی نفوذ نشده بود و هیچگونه گذرواژه یا اطلاعات حساس فردی دیگری به سرقت نرفته بوده است.»

ولی مشکل افکار عمومی اصلا این موضوع نیست! مشکل از آنجا شروع می شود که این برنامه به صورت خودکار و بدون اطلاع افراد، داده های مرتبط با دوستان آنها را هم فارغ از این که از برنامه مورد نظر استفاده کرده بودند یا نه، استخراج می کرده است. داده هایی که طبق سیاست حریم خصوصی فیس بوک، تنها می تواند برای بهبود تجربه کاربری به کار رود و نمی توان آنها را در اختیار کسی قرار داد. اما به جای این کار کوگان و همکارانش با استخراج اطلاعات حدود 50 میلیون نفر از حدود 270 هزار شرکت کننده در این تست شخصیت و تولید یک نرم افزار اختصاصی برای استفاده در انتخابات آمریکا این اطلاعات را به دونالد تراپم فروختند.

در سال 2014 رئیس شرکت Cambridge Analytica کسی نبود جز استیو بنون که بعدها به سمت مشاور ترامپ هم انتخاب شد. خود شرکت فیس بوک در سال 2016 متوجه رفتار خارج از قرارداد شرکت CA شد، اما از قرار ماه ها طول کشید تابه این شرکت دستور بدهد که اطلاعات استخراج شده را پاک کند، شرکت CA اخطار فیس بوک را جدی نگرفت و از قرار فیس بوک هم برای اطمینان از موضوع پیگیری انجام نداده بود. تنها پس از علنی شدن رسوایی بود که فیس بوک متوجه شد چه کلاه گشادی سرش رفته و نخستین واکنش این شرکت تهدید به شکایت از رسانه های منتشر کننده خبر بود. مدیرعامل و موسس فیس بوک، مارک زاکربرگ پنج روز بعد از شروع ماجرا بالاخره سکوت خود را شکست و در پستی در صفحه شخصی خود در فیس بوک نوشت:

«من [در این مدت] در حال کار بر روی پیدا کردن علت دقیق مشکل و اطمینان حاصل کردن از رخ ندادن دوباره چنین حوادثی بوده ام.» او در ادامه قول داد که شرکت تمامی اپلیکیشن هایی که پیش از 2014 به مقادیر زیاد داده های شخصی دسترسی داشته اند را مورد بررسی قرار خواهد داد. گفتنی است فیس بوک از سال 2014 دسترسی اپلیکیشن های ثالث به اطلاعات دوستان کاربران را مسدود کرده بود. البته این نخستین بار نیست که یک غول فناوری با مسئله نقض حریم خصوصی کاربران مواجه می شود و تمامی نام های بزرگ و شناخته شده جهان فناوری دیجیتال سابقه مواجهه با این مشکل را داشته اند.

افشای اطلاعات بیش از یک میلیارد حساب کاربری در یاهو یکی از بزرگترین رسوایی های اطلاعاتی در همین سال اخیر است که البته به دلیل خاتمه فعالیت این وب سایت قدیمی خیلی ابعاد بزرگی پیدا نکرد اما تشدید حساسیت ها درباره تاثیرگذاری شبکه های اجتماعی و خبرهای جعلی بر روند انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۶، افزایش آگاهی و حساسیت عمومی درباره ارزش اطلاعات شخصی کاربران و مسئولیت شرکت ها در قبال آنها باعث واکنش شدید و سریع به این موضوع در سطح بین المللی شد. مدیران فیس بوک به کنگره آمریکا و پارلمان بریتانیا احضار شده اند تا درباره سیاست ها و اقدامات انجام شده برای حفاظت از اطلاعات بیش از ۲ میلیارد کاربر خود توضیح دهند.

به علاوه بسیاری از شخصیت های مطرح جهان فناوری هم از این فرصت برای انتقاد از فیس بوک و جدی نگرفتن امنیت اطلاعات کاربران آن استفاده کرده اند. از جمله مدیرعامل اپل، تیم کوک، اخیرا در مصاحبه ای بیان کرده که این وضعیت نتیجه برخورد با مشتریان به عنوان محصول و تلاش برای کسب درآمد از مشتری به جای محصول است. ایلان ماسک، مدیرعامل شرکت اسپیس ایکس و تسلا هم صفحات این شرکت ها در فیس بوک را تعطیل کرد و اعلام کرد که دیگر از این پلتفرم استفاده نخواهد کرد. تمام اینها در کنار موج منفی احساسات کاربران و سکوت چند روزه مدیران فیس بوک در آغاز داستان باعث شده تا طی چند روز این شرکت حدود ۱۸ درصد از ارزش خود را از دست بدهد و حدود ۸۰ میلیارد دلار خسارت به سهامداران آن وارد شود.

چرا قدر حریم خصوصی خود را نمی دانیم؟

اگر سرقت و سوءاستفاده اطلاعات شخصی ۵۰ میلیون کاربر فیس بوک می تواند باعث یکی از بزرگترین رسوایی های اطلاعاتی جهان شود، تصور کنید حجم داده ای که خود شرکت از بیش از ۳ میلیارد حساب کاربری فعال خود دارد، چقدر می تواند باشد؟ واقعیت این است که فیس بوک تقریبا همزمان با بستن رخنه امنیتی که موجب استخراج صنعتی اطلاعاتی میلیون ها کاربر شده بود، دروازه بزرگتری را گشوده است. شبکه مخاطبان فیس بوک که به برنامه های طرف سوم اجازه می دهد کاربران را دنبال کرده و هر جا بتوانند تبلیغات هدف دار خود را به آنها نشان دهند.

البته این معضل تنها مختص کاربران فیس بوک نیست و در دنیای امروز تقریبا بدون فروش هویت دیجیتالی خود به یکی از غول های فناوری نمی توانید همگام با فناوری روز پیش بروید. آیا تاکنون با خودتان فکر کرده اید چرا باید شرکتی مثل گوگل از آن طرف کره زمین اطلاعات محیطی و نقشه ترافیک شهر شما را به صورت آنلاین به شما ارائه دهد؟ چرا باید بدون پرداخت هیچ هزینه ای به شما اجازه ذخیره نامحدود اطلاعات، محتوی چند رسانه ای و اطلاعات مکتوب داده شود؟ حقیقت این است که سرویس دهنده های بزرگی مثل گوگل، اپل، سامسونگ، فیس بوک، توییتر، اینستاگرام و غیره تمامی خدمات فراگیر و بسیار کاربردی خود را تنها در ازای یک چیز به ظاهر بی اهمیت در اختیار شما قرار می دهند:

دریچه ای به حریم خصوصی شما. بیشتر درآمد شرکت های اینچنینی نه از تبلیغات و خدمات ارائه شده به اعضاء که از تحلیل بزرگ داده ها و فروش نتایج این تحلیل ها به مشتریان خاص به دست می آید. با دنبال کردن تمامی فعالیت های شما در فضای مجازی این شرکت ها به شناختی بسیار عمیق از کاربران می رسند که در بهترین حالت برای نمایش تبلیغات هدف دار و در بدترین حالت می تواند برای سوءاستفاده از شما به کار رود. حتی اگر خودتان را جزو کاربران حرفه ای بدانید که حداقل اطلاعات شخصی را با سرویس دهنده ای اینترنتی به اشتراک می گذارند و نکات پایه در حفظ حریم شخصی را رعایت می کنند، باز هم با اطلاع از وسعت دسترسی این شرکت ها به چند و چون زندگی خود وحشت خواهید کرد.

گوگل هم فرقی با فیس بوک ندارد و مدل تجاری آن عملا بر اساس داده های به دست آمده از کاربران استوار است و فقط شاید بتوان آن را کمی شفاف تر دانست. اگر می خواهید خودتان ببینید و شوکه شوید، کافی است در گوگل عبارت «My Activity» و «Location History» را جستجو کنید تا مشاهده کنید چطور تمام حرکات و فعالیت شما در فضای مجازی بدون کم و کاست ثبت شده است. با افزایش محبوبیت دستیارهای هوشمندصوتی مثل Alexa یا Google Home حتی دیگر مکالمات شما هم از گوش های همیشه شنوا و تشنه ای که شناخت و فروش بیشتر به شما را دارند ایمن نخواهد بود.

این یک واقعیت تلخ است که با فاصله گرفتن از این شرکت های بزرگ هم نمی توان خیلی حاشیه امنی داشت. کارگزاران بزرگ اطلاعاتی از جمله Experian و Equifax (که احتمالا تاکنون نام آنها را هم نشنیده اید و باید هم همین طور باشد) ماموریت دارند هر نوع اطلاعات ممکن از کاربران آنلاین و غیرآنلاین را جمع آوری و ذخیره کنند. شرکت های امنیتی هر یک برای خود پایگاه داده های اختصاصی دارند و هر روز بیشتر و بیشتر سرشار از انواع دوربین های نظارتی و تشخیص هویت می شود. متاسفانه متخصصین بزرگ علوم کامپیوتر سال هاست که درباره موضوع انباشت اطلاعات فردی و نقض حریم خصوصی هشدار می دهند و با این حال امروز د ر جایگاهی که نباید قرار گرفته ایم.

به گفته ریچارد استالمن، موسس جنبش نرم افزار آزاد GNU و رهبر جنبش نرم افزارهای آزاد، کاربران این سرویس ها را ساده لوح می نامد و می گوید: «محکوم کردن کاربران ساده انگاری است، چرا که بسیاری از اینها از تبعات حقیقی انتشار اطلاعات خود بی اطلاع هستند و انتظار بیشتری هم نمی توان داشت. نمی توان از عامه مردم انتظار داشت حجم اطلاعاتی که از پایگاه های داده مجتمع قابل استخراج است را درک کنند.» ولی واقعا نباید این طور باشد. همان طور که انتظار می رود پزشکان از بیمار رضایت همراه با آگاهی کامل اخذ کنند، کاربران سرویس های مختلف اینترنتی که با اطلاعات شخصی آنها سروکار دارند هم باید به ابعاد مختلف آن چه در هنگام ثبت نام و ساخت حساب کاربری با آن موافقت می کنند آشنا باشند.

بیشتر ما سال ها پیش در هنگام ساخت حساب کاربری در سایت های مختلف بر روی I Agree کلیک کرده ایم و نمی دانیم از آن زمان تاکنون موافقت ما با سرویس دهنده مورد نظر چه تغییراتی کرده و تا چه حد راه جاسوسی از زندگی دیجیتالی خود را باز گذاشته ایم. واقعیت این است که آینده حریم خصوصی کاربران و اشخاص تا حد زیادی وابسته به خود ما و تصمیمی است که برای سرنوشت حریم خصوصی خود خواهیم گرفت. هر چند در تمام دنیا قوانینی برای اعمال مسئولیت بیشتر بر استخراج بزرگ داده ها از کاربران در حال تصویب است اما تا نگاه عمومی به داده های شخصی به عنوان ارزشمندترین دارایی فردی در دوران مدرن عوض نشود، نمی توان به تغییرات بزرگ امیدوار بود.

مراقبت از هویت و اطلاعات در فضای مجازی

هر چند این رسوایی بار دیگر مسئله حریم خصوصی و مقدار اطلاعاتی که شرکت هایی مثل اپل، فیس بوک و گوگل از زندگی روزمره، تمایلات و رفتارهای کاربران خود دارند را دوباره به مرکز توجه آورده، اما نمی توانیم در دنیای امروز بدون استفاده از هیچ یک از این سرویس ها به راحتی زندگی کنیم. زندگی روزمره ما به حدی به این فناوری های ارتباطی وابسته شده که تصور دنیای پیش از اینترنت و گوشی های هوشمند تقریبا غیرممکن شده، اما این به آن معنی نیست که هیچ کاری در این زمینه از شما بر نمی آید. در واقع می توانید با رعایت چند نکته کلی ساده تا حد امکان از اطلاعات خود حفاظت کنید.

مهم ترین کار سختگیری در ساخت حساب کاربری در سایت های مختلف است. فقط به این دلیل که ساختن حساب کاربری رایگان است نباید در هر وب سایت، انجمن گفتگو، اپلیکیشن یا شبکه اجتماعی پروفایل شخصی ایجاد کنید. در هنگام مراجعه به وب سایت ها به امنیت آنها توجه کنید. سایت هایی که در آدرس آنها به جای http عبارت https نمایش داده می شوند امنیت بیشتری دارند. بالاترین سطح امنیت را هم می توانید در وب سایت هایی پیدا کنید که در کنار عبارت https یک قفل سبزرنگ هم نمایش داده می شود. هر چقدر در سایت های بیشتری ثبت نام کنید، دریچه های بیشتری به زندگی دیجیتالی خود خواهید گشود. بسیاری از وب سایت ها اطلاعات کاربران را در قالب فایل های متنی کوچک که Cookie نامیده می شوند ذخیره می کنند که در بسیاری از موارد می توانند برای سوءاستفاده از شما و یا سرقت اطلاعات بکار روند.

قدم بعدی دقت به تنظیمات حریم خصوصی در شبکه های اجتماعی، سرویس های مختلف و اپلیکیشن های موبایل و بررسی دسترسی هایی است که به آنها می دهید. بسیاری از ما هرگز وارد بخش تنظیمات حریم خصوصی سرویس های مختلفی که از آنها استفاده می کنیم نشده ایم و از امکاناتی که برای حفاظت بیشتر از اطلاعات کاربران تعبیه شده خبر نداریم. پس تا حد ممکن خودتان را با این تنظیمات آشنا کنید و از ابزارهایی که برای حفاظت از حریم شخصی در اختیار شما قرار داده شده حداکثر استفاده را ببرید.

موضوع دیگر عدم انتشار بیش از حد اطلاعات شخصی در شبکه های اجتماعی است. متاسفانه در بسیاری از موارد شاهد اشتراک گذاری اطلاعات و تصاویر بسیار شخصی هموطنان آن هم به صورت عمومی و قابل دسترسی برای همه هستیم. صفحات عمومی در شبکه های اجتماعی مختص اشخاص مشهور، دولت ها، سازمان ها، شرکت ها و کسب و کارهای اینترنتی است. اگر قرار نیست در هیچ یک از این حالات در فضای مجازی حضور داشته باشید، از ایجاد صفحات و پروفایل های عمومی و قابل دسترس برای همه پرهیز کنید. ذخیره سازی تصاویر شخصی و اطلاعات حساس در حساب های کاربری در شبکه های اجتماعی هرگز ایده مناسبی نیست چرا که در کنار امکان سوءاستفاده از اطلاعات شما توسط هکرها و دزدهای هویت، ارائه اطلاعات شخصی مفصل به شرکت هایی مثل گوگل و فیس بوک مثل دادن گلوله به کسی است که قصد شلیک به شما را دارد!

مثل دنیای واقعی در جهان مجازی هم هیچ چیز رایگان نیست و همیشه با سرویس های رایگان در اینترنت به عنوان مظنونین احتمالی برخورد کنید. همیشه از خودتان سوال کنید که چرا این شرکت باید چنین خدماتی را به رایگان به من بدهد؟ معمولا سرویس های پولی امنیت بیشتری برای شما و اطلاعات تان فراهم می کنند و بهتر است تا حد ممکن از هیچ برنامه رایگانی استفاده نکنید.

کاربران ایرانی به دلیل محدودیت های موجود در زمینه پرداخت های اینترنتی خیلی میانه ای با نرم افزارهای اصل و سرویس های پولی ندارند. در بعضی موارد هم راه گریزی نیست و مثلا نمی توانید از امکانات گوشی های هوشمند بدون ساختن حساب کاربری در گوگل یا اپل استفاده کنید. در این موارد هم بهتر است باهوش باشید و تا حد ممکن خودتان از اطلاعات تان محافظت کنید.

درباره دسترسی هایی که به سرویس های مختلف با اپلیکیشن ها می دهید دقیق و سختگیر باشد و مثلا از خودتان بپرسید که چرا باید یک بازی از شما بخواهد به دوربین فهرست مخاطبان با پیامک های شما دسترسی داشته باشد؟ در نسخه های جدیدتر اندروید امکان اعطای دسترسی به صورت مجزا وجود دارد و مثلا می توانید به تلگرام دسترسی به دوربین با میکروفن را ندهید که بسته به انتخاب شما و شرایط می تواند حاشیه امنیت شما را بالا ببرد. همچنین یک نکته مهم دیگر استفاده از برنامه های تهیه شده از منابع معتبر است. از دانلود و نصب اپلیکیشن با برنامه های کامپیوتری از فروشگاه های اینترنتی متفرقه، ناشناس و مشکوک پرهیز کنید.

در نهایت باید به سرویس تعیین موقعیت مکانی اشاره کنیم که به صورت دائم موقعیت جغرافیایی شما را در اختیار تمام برنامه هایی که به آنها دسترسی داده اید می گذارد. سرویس هایی مثل گوگل مپز یا شبکه های اجتماعی مکان محور مثل Foursqaure به طور دائم تحرک شما را ثبت و ارسال می کنند. یک ترفند، احتیاطی مناسب غیرفعال کردن سرویس موقعیت مکانی در تنظیمات گوشی و استفاده نکردن از برنامه هایی است که برای اجرا نیازمند دسترسی به موقعیت شما هستند.