بالاخره تلگرام به ایران می آید یا نه؟

روزنامه هفت صبح - فرید عطارزاده، محمدجواد ترابی: «وزیر ارتباطات: سرورهای تلگرام به ایران منتقل شد»، «مدیر عامل تلگرام: هیچ یک از سرورهای تلگرام (یا هر سروری با اطلاعات شخصی کاربران ما) به ایران منتقل نشده و آنجا نصب نخواهدشد.»

این دو خبر متناقض روز گذشته به فاصله زمانی کوتاهی از یکدیگر منتشر شدند و بار دیگر بحث و گمانه زنی هایی در مورد سرنوشت تلگرام منتشر شد. سرگذشت تلگرام و وزارت ارتباطات بیش از هر چیز به یک وصلت اجباری شبیه است. دو طرف به مزایای این پیوند آگاهند ولی همان طور می دانند که دل شان با این وصلت که خیلی هم با هم «جور» نمی شود، نمی رود.

هفته پیش بود که سیل عظیمی از خبرها در مورد تلگرام منتشر شده بود. معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در حاشیه الکامپ گفته بود: «طبق مصوبه شورای عالی فضای مجازی، شرکت های بین المللی که می خواهند در ایران کار کنند باید سرورشان به داخل ایران بیاید که برای این کار به آنها زمان و مهلت می دهیم و بهدلیل همین الزام تلگرام پذیرفته که بیاید، در غیر این صورت مشمول سیاست های مصوب خواهندشد.»

مطلبی که با واکنش پاول دوروف، مدیر و موسس تلگرام همراه شد: «شایعه عجیبی دست به دست می شود مبنی بر اینکه تلگرام می خواهد سرورهایش را به داخل ایران منتقل کند.ایده ای که برای اپلیکیشنی با محوریت حریم خصوصی نامعقول است.» او حتی از مصمم بودن تلگرام در اخذ این تصمیم نوشت: «مشخص است که تلگرام نمی تواند با توجه به سیاست های خود در رابطه با حریم خصوصی کاربران به چنین تقاضاهایی پاسخ مثبت دهد.

ما حریم خصوصی کاربران خودمان را تحت هیچ خطری قرار نمی دهیم، حتی اگر این تصمیم باعث مسدود شدن ما در برخی کشورها شود. ترجیح می دهیم بازاری بزرگ را از دست بدهیم (همان طور که در چین از دست دادیم) تا اینکه یک بایت از داده های خصوصی کاربران مان را قربانی کنیم.»

اما برخلاف این ادعا روز جمعه بود که تلگرام خبری از حضوری متفاوت در خاورمیانه و کشورهایی مثل ایران داد. در متنی که تلگرام به صورت رسمی منتشر کرده بود عنوان شده که آنها قصد دارند «شبکه های تحویل محتوا (CDN) رمزنگاری شده» را به ایران و برخی کشورهای خاورمیانه بیاورند... همه فکر می کردند این ماجراها تمام شده که روز گذشته صحبت های وزیر ارتباطات و مدیر تلگرام دوباره تناقض ها را بیشتر کرد.

حاشیه ها به همین جا ختم نمی شود. روز گذشته مدیر تلگرام در مورد برنامه های مشابه تلگرام که توسط افراد ناشناس ساخته شده هشدار داد. برنامه هایی که با یک جست و جوی ساده متوجه می شویم سودهای بی شماری نصیب کاربرانشان می کنند و امنیت آن ها را به خطر می ندازد. ماجرا از چه قرار است؟ سرورهای CDN چیست و با انتقال آن ها به ایران چه اتفاقی رخ می دهد؟ کدام شرکت های اینترنتی احتمال دارد میزبانی این حجم عظیم از دیتا را پشتبیانی کنند؟

وزیر و مدیر چه گفتند؟

برخی صحبت های وزیر ارتباطات و مدیر تلگرام که در روز گذشته مطرح شد را مرور می کنیم.

وزیر ارتباطات: «در نتیجه جلساتی که با مدیران تلگرام داشتیم، برخی از سرورهای این شبکه اجتماعی به کشور منتقل شده و قرار است در آینده نزدیک این شرکت، شبکه توزیع یا انتقال محتوا یا CDNهای خود را نیز به ایران منتقل کند. موضوع ورود سرورهای تلگرام به کشور اقدام بزرگی است و امیدواریم مذاکراتمان با مدیران تلگرام، ادامه پیدا کند... برخی با حرف های غیرتخصصی خود در به انجام رسیدن مذاکرات ما اختلال ایجاد کردند. اجازه بدهید تا ما گام به گام مذاکراتمان را پیش ببریم.»

مدیر تلگرام: «این اطلاعات نادرست است. هیچ یک از سرورهای تلگرام (یا هر سروری با اطلاعات شخصی کاربران ما) به ایران منتقل نشده و آنجا نصب نخواهدشد.»

کدامیک صحیح است؟ همانطور که پاول دوروف (مدیر تلگرام) در کانال تلگرامی خود نیز نوشته، به نظر می رسد مسئله ای که حاشیه ایجاد کرده، تفاوت در اصطلاح انتقال سرورهای تلگرام و CDNها و شبکه های انتقال محتواست. اگرچه ظاهرا خود تلگرام هم اذعان کرده که از CDNهای ایران برای فایل ها و در جهت افزایش سرعت انتقال داده استفاده خواهدکرد، اما بحث انتقال کامل سرورهای این شرکت صحیح نیست.

کدام سرورها آن را میزبانی می کنند؟

در میان این صحبت های متناقض یک نکته مهم تقریبا فراموش شده است. چه شرکتی قرار است میزبانی سرورهای CDN تلگرام را به عهده گیرد؟ مطمئنا انتقال چنین حجمی از اطلاعات نیاز به دیتا سنترهای پیشرفته و قابل اتکا دارد. از سوی دیگر انتقال این سرورها سوددهی قابل توجه ای برای شرکت میزبان خواهدداشت. تا حالا مسئولان وزارت ارتباطات در مورد شرکت میزبان این سرورها سکوت کرده اند اما جمع بندی اطلاعات ما را به سه شرکت می رساند.

در این رابطه مسعود سحرخیز کارشناس فناوری اطلاعات می گوید: «در حال حاضر در ایران ۲۳ دیتاسنتر ثبت شده داریم. برخی از آن ها متعلق به بانک ها و برخی نهاد و وزارتخانه هستند، در نتیجه ظرفیت میزبانی از سرورهای تلگرام را ندارند و از گزینه های احتمالی حذف می شوند. گزینه ها به حدود ۵ دیتاسنتر می رسد که به نظر می رسد گزینه اصلی وزارت ارتباطات شرکت افرانت باشد. سال گذشته نیز که بحث انتقال سرورهای تلگرام مطرح شده بود به صراحت از افرانت به عنوان آن نام برده شده بود.

بزرگ ترین دیتاسنتر کشور را این شرکت در سال گذشته افتتاح کرد و وزیر ارتباطات هم برای افتتاح آن رفته بود. بنابراین نشانه ها ما را به سمت این شرکت می برد. افرانت از سال گذشته که این دیتاسنتر را راه اندازی کرده تا حالا فعالیت خاصی نداشته و به نظر می رسد ظرفیت های سرورهای آن برای این اتفاق آماده سازی شده اند.

دیتاسنتر دومگاواتی افرانت در فضایی به وسعت 1500 متر مربع شامل سالن های سرور و تجهیزات زیرساخت IT با ظرفیت بیست هزار سرور ابری و ذخیره سازی 6 پتابایت اطلاعات احداث شده است. گزینه های بعدی احتمالی پارس آنلاین و آسیاتک هستند اما به دلیل آنکه ظرفیت های خود را روی پروژه های دیگری گذاشته اند و ظرفیت دیتاسنترهای آن ها نیز کمتر است برای این کار باید سرمایه گذاری ویژه ای انجام دهند.

با انتقال CDN چه اتفاقی می افتد؟

۱. کپی برابر اصل: شبکه تحویل محتوا یا همان CDN، در تعریف ساده آن، کپی محتوای اصلی است که روی سرورهای اصلی قرار گرفته؛ این شبکه در فاصله به مراتب کم (نسبت به سرورها) از کاربران قرار می گیرند و دسترسی آن ها به سرعتی بهتر را فراهم می کنند. بدین ترتیب که بسته های اطلاعاتی که پیش از آن فقط در مبدا و مقصد به کشورهای خاورمیانه مانند ایران می رسیدند، امکان ذخیره در شبکه های داخلی را می یابند.

۲. اطلاعات رمزنگاری شده لو نمی رود؟ یکی از نگرانی های کاربران لورفتن اطلاعات مربوط به حریم شخصی آنان است. از طرفی نهادهای ناظر دسترسی نداشتن برای نظارت بر محتوای تلگرام را موجب نگرانی می دانند. به هر حال تلگرام زیر بار پذیرش نظارت نرفته و این بار هم ذخیره اطلاعتش را فقط به صورت رمزنگاری شده به داخل خاورمیانه می آورد.

آن طور که خود تلگرام توضیح داده: «هر فایلی که به مراکز داده CDN ارسال می شود، با یک کلید منحصر به فرد با استفاده از تکنولوژی CTR- ۲۵۶- AES رمزگذاری می شود. CDN دسترسی به اطلاعاتی که ذخیره می کند ندارد، چرا که این کلیدها تنها در سرور MTProto (سرور رمزگذاری) اصلی و دستگاه کاربر قابل دسترسی هستند.» البته باید اشاره کرد که قابل رمزگشایی و نفوذ نباشد، گرچه که تا به حال این سد نفوذناپذیر عنوان شده است.

۳. اطلاعات پاک نمی شوند؟ همان طور که اشاره کردیم CDNها فقط یک کپی برابر اصل هستند. پاک شدن آنها، فقط دسترسی به محتوا را با تاخیر (به واسطه دورتر بودن سرورها) میسر می کند. تلگرام هم در همین باره نوشته: «در حالی که نقاط CDN فقط کپی های فایل رمزنگاری شده را ذخیره می کنند، فایل های منبع در سرورهای تلگرام ذخیره می شوند. کاربر پیام رسان اعلان دریافت فایل را از طریق سرور تلگرام می گیرد. در صورتی که نقطه CDN فایل مورد نظر را به کاربر نمی دهد، او این فایل را مستقیما از سرور تلگرام دریافت خواهدکرد.

۴. اصلا چرا تلگرام چنین تصمیمی گرفته است؟ تلگرام مدعی شده است: «ما از سرورهای توزیع شده خود برای افزایش سرعت دانلود در مناطق بدون سانسور که در آنها آزادی بیان تضمین شده است استفاده می کنیم و حتی در آن مناطق نیز به آنها اعتماد نمی کنیم. اما وقتی تلگرام در مناطق دیگر به شدت محبوب می شود، فقط می توانیم روی CDNها تکیه کنیم که با آنها از نقطه نظر فنی مانند سرویس دهنده های اینترنت (ISP) رفتار می کنیم و آنها فقط داده های رمزنگاری شده ای را که قادر به کشف رمز آن نیستند دریافت می کنند.

به لطف این فناوری، سرعت دانلود عکس ها و فیلم هایی که به صورت عمومی منتشر می شوند در مناطقی نظیر ترکیه، اندونزی، عربستان سعودی، هند، ایران و عراق به مراتب افزایش می یابد، بدون اینکه کمترین خدشه ای به امنیت وارد شود.»

مشخصا تلگرام با این تصمیم با یک تیر، دو نشان را زده است؛ هم به نوعی خواسته ایران را پذیرفته (گرچه فقط در ظاهر) و هم سرعت خدمات خود به کاربران ایرانی را هم افزایش داده و از یک تهدید برای خود فرصت ساخته است.

۵. چه محتواهایی به این شبکه وارد می شوند؟ همان طور که اشاره شد این شبکه کپی اطلاعات، برای دسترسی آسان تر کاربران فراهم می شود و فقط محتواهای محبوب در این شبکه جا دارند؛ تلگرام در شرح این تصمیم خودنوشته: «از نسخه ۴.۲ تلگرام ما از CDN رمزنگاری شده برای ذخیره فایل های کانال های عمومی با بیش از ۱۰۰ هزار عضو پشتیبانی می کنیم.» بدین ترتیب باید شاهد سرعت چشمگیر در بارگذاری محتواهایی با بیش از ۱۰۰ هزار عضو در آینده نزدیک باشیم هرچند که ممکن است در همین روزها CDNها در ایران فعال شده باشند و تاثیر خود را هم گذاشته باشند.

۶. چه نفعی برای ایران دارد؟ از لحاظ امنیتی و با توجه به رمزنگاری تلگرام، تقریبا این مورد هیچ فایده مستقیمی دست کم برای نظارت ندارد. اما در چرخه اقتصادی فناوری ارتباطات ایران نمی تواند بی تاثیر باشد. حتما تلگرام برای کرایه این CDNها وارد مذاکره با قول های فناوری ارتباطات ایران می شود و هزینه سنگینی را تقبل خواهدکرد، بدین ترتیب می توان انتظار داشت پول کلانی بدین ترتیب وارد کشور شود.

۷. واقعا ایران چنین بستری دارد؟ در حالی که تا پنج سال پیش سرورهای ایرانی در میزبانی سایت های کم حجم داخلی هم با مشکلاتی مواجه بودند، حال به لطف بهبود بستر و ظرفیت ها، گویی حرفی برای گفتن دارند و تلگرام می تواند آغازگر بستری باشد که منفعت اقتصادی بالایی برای حوزه فناوری اطلاعات ایران رقم می زند. CDNها آن نگرانی مدنظر نهادهای ناظر را رفع نمی کنند ولی به هر حال آمدن تگلرام به این سبک به داخل کشور، معامله ای برد-برد به حساب می آید.

هشدار به تلگرام های جعلی

تلگرام اما حاشیه های دیگری هم داشت. یکی از کاربران تلگرام در توییتر از پاول دوروف، موسس تلگرام درباره استفاده از برنامه های شبیه این پیام رسان مانند موبوگرام پرسید و گفت چرا اجازه می دهید این نرم افزارها از سرور شما استفاده کنند؟ پاول دوروف در پاسخ این کاربر به شکلی صریح گفت: «موبوگرام نرم افزاری است که در ایران ساخته شده و ارتباطی به ما ندارد و بسیار ناامن است، توصیه می کنم از آن استفاده نکنید.» همچنین کاربر دیگری با ارسال توییتی از دوروف پرسید: «بسیاری از کاربران به این خاطر از برنامه موبوگرام و برنامه های مشابه استفاده می کنند که این برنامه های قابلیت «روح» دارد.»

موسس تلگرام در پاسخ این کاربر گفت: «قابلیت روح به زودی از نرم افزارهای تلگرام غیررسمی حذف خواهندشد، زیرا این گونه قابلیت ها حریم شخصی افراد را نقض می کنند.» منظور از قابلیت روح چیست؟ برخی برنامه ها مانند تلگرام فارسی، موبوگرام و... توسط کاربران ایرانی ساخته شده اند که از محیط تلگرام استفاده می کنند اما امکانات بیشتری به کاربران می دهند. یکی از آن ها قابلیت روح است، قابلیتی که اجازه می دهد پیام ها را سین کنید ولی تیک سین برای فرستنده پیام ظاهر نشود.

این برنامه ها قابلیت های بی شمار دیگری نیز دارند اما نکته آنجاست که هیچ کس سازندگان آن ها را نمی شناسد. نکته عجیب تر آنکه برخی این برنامه ها با قیمتی در حدود 5 هزار تومان در «کافه بازار» به فروش می رسند و تا حالا در مجموع دو میلیون نفر آن را نصب کرده اند. ورژن های پولی این نرم افزارها تا حالا در حدود 500 هزار نصب داشته است...