زیست شناسی درباره عشق زمینی چه می گوید؟

مجله دیجی کالا - مهدی مومن زاده: او را می بینید و قلب تان شروع به تند تند تپیدن می کند. حسابی عرق می کنید و بدن شما هورمون هایی ترشح می کند که باعث می شود از درون گرم شوید. تقریبا هر چیز دیگر در اطراف خود را نادیده می گیرید و او تمام فکر و ذکرتان را به خودش مشغول می کند. این ها بعضی از فرایندهای زیست شناختانه ای هستند که وقتی در مراحل اولیه عاشق شدن هستید، رخ می دهد. عشق چنان بخش بزرگی از زندگی انسان را در برگرفته که بازتاب آن را به صورت کاملا گسترده می توان در هنر و فرهنگ تمدن انسانی دید.

در کتابخانه ها می توان یک عالمه داستان عاشقانه پیدا کرد و عشق درونمایه بیشتر فیلم و موسیقی ما را تشکیل داده است. ولی واقعا عشق چیست و چرا عاشق می شویم؟ آیا عشق و دوست داشتن مختص ما انسان هاست؟ آیا در موجودات زنده دیگر هم عشق وجود دارد؟ برای درک بهتر عشق از منظر زیست شناسی، بهتر است ریشه های آن بررسی کنیم؛ ریشه هایی که به میلیاردها سال قبل و سپیده دم حیات باز می گردد.


ریشه عشق زمینی را باید در تولید مثل جستجو کنیم. تولید مثل اسانس حیات روی زمین است و برای حفظ بقا به کار می آید. هرچند یک تک موجود زنده نمی تواند جاودان بماند، ولی می تواند موجوداتی مثل خودش را برجای بگذارد. همه موجودات زنده تولید مثل می کنند تا هرچند که خودشان رفتنی هستند، ولی نسلشان باقی بماند. ولی داستان به این سادگی ها هم نیست. از نظر زیست شناسی، عشقی که ما تجربه می کنیم هرچند که ریشه در همین غریزه دارد، ولی خیلی پیچیده تر از این حرف هاست. ما مغز بزرگی داریم که زندگی مان را فوق العاده پیچیده تر از زندگی بسیاری دیگر از موجودات زنده کرده است. ما پدیده ای به نام احساسات را درک می کنیم.

سپیده دم حیات روی زمین حدود ۴ میلیارد سال پیش رخ داد. میلیاردها سال طول کشید تا موجودات زنده، پیچیده و پیچیده تر شوند. خیلی سریع که در طول تاریخ به جلو حرکت کنیم، به ۶۰ میلیون سال پیش می رسیم. زمانی که اولین «نخستی سانان» (Primates) به وجود آمدند. به مرور زمان بعضی از نخستی سانان صاحب مغز بزرگ تری شدند. مغز بزرگ موهبت بزرگی بود که باعث شد این پستانداران به مراتب باهوش تر از دیگر موجودات زنده باشند و زندگی پیچیده تری داشته باشند. ولی مغز و در نتیجه سر بزرگ تر، یک مشکل بزرگ به وجود آورد. سر جنین بعضی از نخستی سانان آن قدر بزرگ بود که نمی توانست به راحتی از کانال زایمان عبور کند.

به همین دلیل است که گوریل، شامپانزه و البته انسان، زایمان سختی دارند. در نتیجه نوزادان این گونه ها تقریبا نارس به دنیا می آیند و بسیار ضعیف و ناتوان هستند. نوزادان نیاز به مراقبت شدید مادر دارند و در نتیجه زمان کودکی خیلی طولانی می شود. طولانی شدن زمان کودکی و سال ها نیاز به مراقبت تا رسیدن به سن بلوغ، خطرات زیادی برای کودک دارد. در بسیاری از نخستی سانان امروزی، مادری که صاحب بچه است نمی تواند تا زمانی که بچه از شیر او بی نیاز شده، دوباره جفت گیری کند. نری که قصد جفت گیری با آن مادر را دارد، اول باید بچه اش را بکشد. این جور کودک کشی ها در بین گونه هایی مثل گوریل ها، میمون ها و دلفین ها رایج است.


«کیت اوپی» از کالج دانشگاهی لندن و همکارانش ایده خیلی جالبی دارند. تقریبا روابط بین نرها و ماده های یک-سوم نخستی سانان از نوع «تک همسری» (Monogamy) است. اوپی و همکارانش در سال ۲۰۱۳ گفتند که احتمالا رفتار تک همسری برای جلوگیری از کودک کشی بوجود آمده است. گروه او برای اینکه بفهمند جفت گیری و فرزندپروری چگونه در طول تکامل تغییر کرد، شجره نامه نخستی سانان را به دقت مطالعه کردند. تحقیقات آن ها نشان داد که کودک کشی، موتور محرک رفتار تک همسری در ۲۰ میلیون سال گذشته بوده است.

بعضی دیگر از گونه های نخستی سانان راه حل دیگری برای این مسئله پیدا کردند. به همین دلیل است که همه نخستی سانان تک همسر نیستند. برای مثال شامپانزه ها و بونوبوها در روابط جنسی بسیار بی قید و بند هستند و این بی قید و بندی در رابطه، احتمال کودک کشی را کم می کند. نرها بچه ها را نمی کشند چرا که نمی دانند کدام بچه مال خودشان است و کدام بچه مال خودشان نیست. ولی در آن گونه هایی که نرها و ماده ها به هم وفادار هستند و پیوند محکمی دارند، از آن جا که نرها می توانند از ماده ها مراقبت کنند، شانس بقای فرزندان و کشته نشدن توسط نرهای دیگر بیشتر می شود. اوپی می گوید که تکامل برای این گونه ها، تک همسری را ترجیح داده است.

اوپی می گوید که مراقبت بیشتر نرها باعث شد جوامع انسان های اولیه بزرگ شوند. این اتفاق به نوبه خود باعث بزرگ و بزرگ تر شدن مغز شد. شواهد و مدارکی برای این موضوع وجود دارد. زمانی که مغز شروع به بزرگ شدن کرد، همکاری بیشتر شد و گروه های اجتماعی بزرگ تر شدند. ما می توانیم روند افزایشی زندگی در گروه های اجتماعی بزرگ تر را از تقریبا دو میلیون سال پیش و گونه «هومو ارکتوس» ببینیم.

نیاز به مراقبت از فرزندان در دوران طولانی کودکی نخستی سانان، باعث شد که نرهای بسیاری از آن ها برای حفاظت از بچه ها در کنار جفت خود باقی بمانند.

نظر می رسد در مغز بزرگ ما قسمت هایی وجود دارد که مسئول ایجاد احساسات عاشقانه هستند. «استفانی کاچیوپو» از دانشگاه شیکاگو در ایلینویز به مطالعه تصاویر fMRI قسمت هایی از مغز که مرتبط با عشق بودند پرداخت. او فهمید که بیشتر حالت های شدید و انتزاعی عشق وابسته به منطقه ای از مغز به نام «شکنج زاویه ای» (Angular Gyrus) هستند. این منطقه از مغز به خصوص در رابطه با جنبه هایی از زبان مثل کنایه، تشبیه و استعاره شناخته می شود. به هر حال این قضیه معنی دار به نظر می رسد چرا که بدون زبان پیچیده نمی توانیم جنبه های مختلف احساسات خود را بیان کنیم. مثلا شاعران و نویسندگانی که می توانند احساسات را خیلی خوب بیان کنند، احتمالا بخش شکنج زاویه ای مغزشان خیلی فعال است. بخش شکنج زاویه ای مغز فقط در انسان و میمون های بزرگ جثه یافت می شود.

کاچیوپو می گوید: «ما دقیقا نمی دانیم که این [شکنج زاویه ای] در میمون ها چه کاری انجام می دهد.» چرا که آزمایش های تکمیلی fMRI در میمون ها انجام نشده اند. بنابراین ما نمی دانیم که شامپانزه ها چه احساسی درباره جفتشان دارند. یافته های کاچیاپو این ایده که رشد مغز باعث به وجود آمدن عشق شد را تقویت می کند.

البته این نظریه که کودک کشی باعث شروع این فرایند شد، خود محل مناقشه است. همه دانشمندان با نظر اوپی که کودک کشی منجر به به وجود آمدن تک همسری شد موافق نیستند. انسان شناسی به نام «رابرت ساسمن» از دانشگاه واشنگتن در سن لوییس میسوری یکی از کسانی است که به این ایده شک دارند. او می گوید که هر دو پدیده تک همسری و کودک کشی چنان رفتارهای غیر معمولی هستند که ربط دادن آن ها به عشق نا محتمل است.

مطالعه ای که در سال ۲۰۱۴ انجام شد نشان می هد که تک همسری در نتیجه «استراتژی مراقبت از جفت» تکامل یافت. یعنی اینکه نرها با ماده ها می مانند تا مطمئن شوند کسی با او جفت گیری نمی کند. یک سال بعد، مطالعه ای دیگر، تکامل گروهی دیگر از نخستی سانان به نام «لمورها» را مورد بررسی قرار داد. این مطالعه نشان داد که رقابت بر سر ماده باعث تشویق وفاداری نرها به ماده ها می شد.

اوپی موافق نیست. او می گوید که روش های این پژوهش نمی توانند برای توضیح تک همسری شدن کافی باشند. واقعیت این است که بسیاری از نخستی سانان تک همسری ندارند و مشکلی برای آن ها پیش نمی آید. ولی یک چیز مشترک بین همه نخستی سانان وجود دارد. همه آن ها دارای رابطه مادر-فرزندی خیلی قدرتمندی هستند. ساسمن می گوید: «این [رابطه مادر-فرزندی قوی] حتی درباره نخستی های شب زی که تنها زندگی می کنند هم صادق است.» او می گوید فرایندهای مغزی که باعث پیوند مادر-فرزند می شوند، به نوعی برای به کارگیری در عشق رمانتیک بین دو جفت هم به عاریه گرفته شده اند.


شواهدی از علم عصب شناسی نشان می دهد که او درست می گوید. با این تفاوت که در عشق بین دو جفت، مرحله اول تمایل جنسی است. ما به فرد دیگری احساس جاذبه می کنیم. تماشای او باعث ترشح هورمون هایی می شود که احساس خوبی به ما دست می دهد. دوست داریم که برای همیشه با او باشیم. در این هنگام قسمتی از دستگاه لیمبیک یا سامانه عصبی احساسی ما که اتفاقا یکی از بخش های باستانی مغز انسان است، فعال می شود. این شامل «اینسولا» (Insula)، قسمتی که مرتبط با تجربیات شدید احساسی هست هم می شود. «جسم مخطط شکمی» هم به شدت فعال می شود. این قسمت مربوط به فرایند پاداش مغز است و مثلا وقتی یک چهره جذاب می بینیم فعال می شود. نگریستن به چهره کسی که به او علاقمند هستیم، باعث فعال شدن فرایند پاداش مغز می شود.

وقتی علاقه وارد مرحله بعدی یعنی عشق رمانتیک می شود، باز هم دستگاه لیمبیک نقش مهمی ایفا می کند. این دستگاه دو هورمون دوپامین و اوکسی توسین را ترشح می کند و باعث پیوند دو نفر می شود. کاچیوپو می گوید معنیش این است که لذت شدید از مرحله علاقه جنسی به طور مستقیم به عشق ختم می شود. عشق از دل «میل» (Desire) بیرون می آید. شما نمی توانید عاشق کسی شوید که به او تمایل نداشته اید.

همزمان بعضی دیگر از قسمت های مغز غیر فعال می شوند. مثلا پژوهش ها نشان داده اند که «قشر پیش پیشانی» غیر فعال می شود. این قسمتی است که در تصمیم گیری های منطقی نقش دارد. «توماس لوییس» که عصب شناسی از دانشگاه کالیفرنیا در سان فرانسیسکو است می گوید: «در این مرحله ما مجنون می شویم. کسانی که عاشق هستند نمی توانند به خوبی دنیای اطراف را حلاجی کنند.» عاشق ها نمی توانند فرد مورد نظر را به خوبی ارزیابی کنند. هورمون سروتونین که معمولا کمک می کند احساس آرامش کنیم هم سرکوب می شود. میزان سروتونین در مغز کسانی که مبتلا به اختلال روانشناختی شدید وسواس فکری هستند هم کم است.


لوییس می گوید: «چیزی که تکامل از عاشق شدن می خواهد این است که دو نفر به مدت طولانی با هم باشند و بارداری رخ دهد.» ولی وقتی رابطه جنسی و بارداری رخ می دهد، دیگر زوجین به آن شدت عاشق هم نیستند. بعد از چند ماه، مرحله همراهی و مصاحبت شروع می شود. در این مرحله میزان سروتونین و دوپامین نرمال می شود. ولی احساس نزدیکی به کمک اوکسی توسین بیشتر باقی می ماند. اگر ترشح اوکسی توسین را در یک گونه تک همسر مثل موش صحرایی متوقف کنید، دیگر این حیوان تک همسر باقی نمی ماند.

لوییس می گوید: «چیزی که باعث پیوند افراد به یکدیگر می شود دوپامین و احساسات شدید نیست. بعد از آن هم سیستم پاداش وجود دارد، ولی ملایم تر است.» این جریان ما را به گفته ساسمن باز می گرداند که گفت عشق رمانتیک از پیوند بین مادر و فرزند آمده است. پیوند طولانی مدت یک زوج شبیه به پیوند بین مادر و فرزند است و بیشتر به فرایندهای هورمونی بستگی دارد. پژوهش ها نشان می دهند که در انسان و حیوان، جدایی از فرد مورد علاقه، نوعی درد احساسی بوجود می آورد. ما برای دوری جستن از درد، همراه یکدیگر باقی می مانیم.

دستگاه لیمبیک نقش مهمی در همه مراحل عشق ایفا می کنند. بسیاری دیگر از پستانداران و حتی خزندگان دارای شکل هایی از دستگاه لیمبیک هستند. این بدین معنی است که این قسمت از مغز خیلی قبل تر از نخستی سانان شروع به تکامل کرده است. کاچیوپو می گوید: «قدیمی ترین قسمت های مغز درگیر برقراری پیوند هستند و این قسمت ها در بسیاری از گونه ها به صورت فعال شده وجود دارند.» به زبان دیگر، مغز حیوانات از صدها میلیون سال پیش برای اشکالی از عشق تکامل یافته است. زمانی که مغز اجداد ما بزرگ تر شد، پیچیدگی قسمت مربوط به عشق مغز هم افزایش یافت. چه این عشق بر اثر کودک کشی یا پیوند با مادر به وجود آمده باشد چه غیر از آن، ما می توانیم از آن متشکر باشیم. ما موفقیت گونه خود را به عشق مدیون هستیم.