دار و ندار تهرانی‌ ها

خبرگزاری ایسنا: کسی نمی‌تواند وجود اختلاف بین استانداردهای زندگی در مناطق مختلف کلانشهر تهران را انکار کند. کافی است یک روز در یکی از مناطق شمالی پایتخت، سوار بر خط یک مترو شده و در ایستگاه‌های جنوب شهر پیاده شوید، فروشگاه‌های بالای شهر و پائین شهر را ببینید و یا حتی نگاهی به مبلمان شهری و پارک‌های شهر بیاندازید تا تفاوت را احساس کنید. این تفاوت‌ها بر کسی پوشیده نیست اما با آمار گویاتر می‌شوند و مهر تایید می‌خورند.

تهران، یکی از ۵ شهر پایلوت طرح سنجش عدالت در شهر

طرح سنجش عدالت در شهر (Urban HEART) در تابستان و پاییز سال ۱۳۸۷ در تهران، به دنبال معرفی ابزاری به نام "ابزار سنجش عدالت و پاسخگویی" توسط انستییتو کوبه ژاپن، وابسته به سازمان جهانی بهداشت، اجرا شد. در آن زمان، تهران به همراه چهار شهر دیگر از ۴ قاره، برای اجرای این طرح انتخاب شدند.

این مطالعه در ۲۲ منطقه شهرداری تهران روی ۲۲ هزار خانوار با جمعیتی معادل ۸۱ هزار نفر و در شش حیطه مختلف انجام شد. یافته‌های طرح سنجش عدالت در شهر، ابزار مناسبی برای سنجش نابرابری‌ها در خدمات اجتماعی ارائه می‌دهد. نتایج اولیه این طرح در حیطه محیط فیزیکی و زیرساخت، بیانگر وجود تفاوت‌های بسیار در دارایی‌های خانوار از جمله مسکن، خودرو، تلفن همراه، کامپیوتر و حتی آب لوله‌کشی و دسترسی به سرویس‌های بهداشتی است، که در ادامه به شرح آن‌ها می‌پردازیم.

۶۳ درصد مردم، مسکن ملکی دارند

از مباحث کلیدی در ریشه کن کردن فقر، ایجاد امکانی است که خانوار‌های کم‌درآمد بتوانند از دارایی‌های حقیقی که زمین و مسکن بارزترین آن‌هاست،‌ بهره ببرند. در واقع ظلم ناشی از تبعیض در برخورداری از دارایی‌های حقیقی مانند زمین و مسکن، بسیار بیشتر از دارایی‌های اعتباری مانند درآمد است. در تهران، هرچند به طور میانگین ۶۳ درصد مردم داری مسکن ملکی هستند، اما این رقم در مناطق مختلف، بسیار متفاوت است.

در مناطق شمالی، مانند منطقه یک و مناطق غربی و جدید تهران مانند منطقه ۲۱، این میزان به ۶۹ درصد می‌رسد. اگرچه در مناطقی مانند ۲،۳ و ۶ وضعیت مطلوبی از این نظر وجود دارد اما در مناطق جنوبی‌تر مانند منطقه‌های ۱۰،۱۲،۱۳،۱۵و ۲۲، این میزان به کمتر از ۶۰ درصد کاهش می‌یابد.

۱۲ درصد اختلاف بین اجاره‌نشین‌ها

اجاره‌نشینی در مناطق ۵ ، ۱۰ و ۱۵ بیشتر و در مناطق ۱ و ۳ کمتر است و میانگین این شاخص در کل شهر تهران ۲۹ درصد و اختلاف بین مناطق، حدود ۱۲ درصد است.

مسکن‌های غیرمعمولی و به دور از استانداردها

مسکن معمولی، به فضایی گفته می شود که حداقل یک اتاق، معمولا یک آشپزخانه و یک توالت دارد و تمام یا قسمتی از یک ساختمان را تشکیل داده و دارای ورودی اختصاصی به خیابان، کوچه، راه‌پله و یا راهروی مشترک است. با این تعریف، آمار ۵.۲ درصدی خانوارهای ساکن در مسکن‌های غیرمعمولی که عمدتا در مناطق جنوبی و برخی از محلات مرکزی تهران هستند، کمی تکان‌دهنده است. خصوصا این‌که این عدد در مناطقی هم‌چون منطقه ۱۷، به بیش از ۱۰ درصد هم می‌رسد؛ اما در مناطق شمالی شهر، این آمار بسیار کم‌تر و حتی قابل اغماض است.

به طور کلی، مناطق ۱۵ تا ۱۹ و منطقه ۹ در این زمینه وضعیت نامناسبی دارند و در طرح بازسازی بافت‌های فرسوده در شهر تهران نیز باید در اولویت جدی و خاص قرار گیرند.

اختلاف ۲۶درصدی سرانه مساحت و تعداد اتاق شمال و جنوب

همچنین با بررسی سرانه مساحت و سرانه اتاق، درمی‌یابیم این شاخص‌ها نیز نشان‌دهنده تفاوت معنادار بین مناطق مختلف تهران هستند. شاخص سرانه مساحت بین مناطق جنوبی و شمالی حدود ۲۶ درصد اختلاف را نشان می‌دهد. به علاوه، در مناطق برخوردار (مناطق ۶،۵،۳،۲،۱) اتاق‌ها تعداد کمتری از افراد خانوار (کمتر از ۱.۵ نفر ) را نسبت به مناطق کمتر برخوردار ۱۵ تا ۱۹(حدود ۲ نفر) در خود جای می‌دهد. این در حالیست که در برخی مطالعات مشابه در کشورهای صنعتی، سرانه اتاق یا به عبارتی شاخص شلوغی خانه بیش از یک نفر را نشان ‌دهنده‌ نابرخورداری دانسته اند.

اختلاف ۴۵ درصدی در مالکیت خودروی شخصی

یکی از شاخص‌های در نظر گرفته شده برای نشان دادن اختلاف طبقاتی و سطوح اقتصادی - اجتماعی، مالکیت خودروی شخصی است. بر اساس آمار‌های به دست آمده در بررسی شهرداری تهران، درصد خانوار‌های تهرانی که دارای حداقل یک خودرو بودند بین ۲۳ تا ۶۸ درصد در مناطق مختلف متغیر است. میانگین مالکیت خودوری شخصی در بین خانوارهای تهرانی حدود ۴۳.۶ درصد برآورد شده است که بیشترین میزان آن در مناطق ۳،۲،۱، ۵ و ۶ و ۲۲ و کمترین میزان آن در مناطق ۱۰ و ۱۵ الی ۱۸ دیده می‌شود.

تفاوت طبقاتی در داشتن فریزر

با توجه به فرهنگ جامعه ایرانی، مالکیت فریز به عنوان کالایی که تا حدی بیانگر قدرت خرید و توان کالایی خانوار برای ذخیره مواد غذایی است، در این بررسی مورد اشاره است. آمار ۹۱ درصدی مالکیت فریزر در منطقه یک و کاهش آن به ۵۷ درصد در منطقه ۱۷، نشان دهنده تفاوت قابل ملاحظه بین مناطق مختلف است. در مناطق ۵،۳،۲ و ۶ این آمار به بیش از ۸۵ درصد می‌رسد. از سوی دیگر، مناطق جنوبی ۱۹،۱۶،۱۵ و ۲۰ با درصد مالکیت کم‌تر از ۶۴ درصد، از محروم‌ترین مناطق در داشتن فریزر به عنوان یکی از ملاک‌های مالکیت به شمار می‌روند.

کمتر از ۳۷ درصد مناطق محروم رایانه شخصی دارند

شاخص یارانه شخصی، علاوه بر آن‌که تفاوت در طبقه اجتماعی افراد را نشان می‌دهد، نشان دهنده‌ میزان توسعه ارتباطات و فرهنگ جامعه نیز هست. در بررسی این شاخص نیز به وجود اختلاف معنا‌دار بین مناطق مختلف تهران پی می‌بریم. به گونه‌ای که هرچند میزان دسترسی به رایانه در منازل تهران به طور میانگین ۵۳ درصد برآورد شده است، اما این رقم در مناطق ۱ الی ۳ و ۵ الی ۶ بالای ۷۰ درصد و در مناطق ۱۵ الی ۱۹ زیر ۳۷ درصد است.

وضعیت نگران‌کننده برخی مناطق جنوبی از نظر دسترسی به حمام مستقل

یکی از اساسی‌ترین شاخص‌های رفاه اجتماعی در کشورهای در حال توسعه و کمتر در حال توسعه، دسترسی به حمام بهداشتی در منزل مسکونی است. اگر بخشی از مردم رایانه شخصی یا خودرو نداشته باشند در زندگی عادی آنها اشکالی پیش نمی‌آید اما اگر حمام هم نداشته باشند قضیه خیلی فرق می‌کند. این شاخص اگرچه در تهران در بیش‌تر مناطق تفاوت معناداری را نشان نمی‌دهد، ولی عدم دسترسی ۱۰ درصد خانوارها به حمام بهداشتی مستقل در منطقه جنوبی تهران(منطقه ۱۷) قابل توجه است.

این شاخص در مناطق عمده‌ای از شهر تهران نزدیک به ۱۰۰ درصد بوده و میانگین آن ۹۷.۷ درصد است. اما در این میان، برخی مناطق از جمله مناطق ۱۷، ۱۶ ، ۱۲ و ۲۰ وضعیت نگران کننده‌ای دارند.

مناطقی که دسترسی مستقل به آب ندارند

یکی از پرسش‌های مطرح شده در این طرح، دسترسی یا عدم دسترسی مستقل به آب لوله‌کشی بود. به این ترتیب که از خانواده‌ها سوال شد آیا حداقل یک شیر آب در واحد مسکونی آن‌ها وجود دارد و یا به صورت مشترک با یک خانوار دیگر دسترسی دارند؟ که در اکثر مناطق صدرصد خانوارهای مورد مطالعه، دسترسی به شیرآب مستقل در محل مسکونی خود داشتند و حداکثر اختلاف بین مناطق، صرفا در ۱.۵ درصد خانوارها مشاهده شد. یعنی کمتر از ۱۵ خانوار در منطقه ۱۷ دسترسی مستقل به آب لوله‌کشی نداشتند.

عدم دسترسی مستقل به آب لوله‌کشی صرفا در مناطق کمتر برخوردار تهران دیده می‌شود. ضمن اینکه کیفیت آب آشامیدنی نیز در مناطق مختلف متغیر است و تحقیقات نشان می‌دهد علی‌رغم این‌که اکثر مناطق تهران آب آشامیدنی سالم از جهت باکتریولوژیک و شیمیایی در اختیار دارند، اما نابرابری در کیفیت آب آشامیدنی نیز بین مناطق تهران مشاهده شد.

وجود تفاوت‌های معنادار متغیرهای ثروتی بین گرو‌ه‌های مختلف مردم

در مطالعه طرح سنجش عدالت در شهر، با استفاده از روش تحلیل مولفه‌های اصلی، و منظور نمودن ۱۲ متغیر از دارائی‌های خانوار، نسبت به تعیین وضعیت اقتصادی اجتماعی اقدام شد و همان‌طور که در جدول زیر آمده است، خانوارها به پنج گروه اصلی تقسیم شدند.

با بررسی جدول در می‌یابیم با بهبود وضعیت اقتصادی - اجتماعی از مقدار سرانه اتاق کاسته شده‌ است. این نشان می‌دهد در گروه‌های اقتصادی - اجتماعی مرفه‌تر، جمعیت کمتری به ازای هر اتاق وجود دارد و سرانه مساحت نیز روندی افزایشی داشته است. براساس نتایج مطالعات، تنها ۹ درصد از خانواده‌های فقیرترین گروه جامعه صاحب خودرو هستند. این درحالی است که نزدیک به ۱۰۰ درصد افراد گروه ثروتمندان دارای حداقل یک خوردو هستند. از طرفی داشتن موتور بیش‌تر در گروه‌های اجتماعی پایین دیده شده است. به گونه‌ای که تنها ۹ درصد از ثروتمندان دارای موتور بوده و در حدود ۱۴ درصد افراد فقیرترین گروه موتور داشته‌اند.

همچنین قریب به ۴۰ درصد خانواده‌های طبقه اقتصادی - اجتماعی فقیر جامعه مالک خانه بوده‌اند. از سوی دیگر، طبق این آمار نزدیک به ۹۵ درصد از خانواده‌های گروه ثرومتندان مالک خانه هستند و تنها ۱۲درصد از فقیرترین گروه جامعه رایانه شخصی دارند در حالی که در گروه ثروتمندان، این میزان به ۲۶ درصد می‌رسد.

از نظر امکانات ارتباطی، دیده می شود که در اکثر گروه‌ها، میزان دسترسی به تلفن ثابت حدود ۱۰۰ درصد است. هم‌چنین، در فقیرترین گروه جامعه به طور متوسط ۶۲ درصد دارای تلفن همراه بوده و از طرفی، در گروه ثروتمندان درصد مالکیت تلفن همراه، نزدیک ۱۰۰ درصد بوده است. در عین حال داشتن فریزر نیز در گروه‌های فقیر و غنی دارای تفاوت بارزی است. به گونه‌ای که در گروه فقیران ۲۶ درصد و در گروه ثروتمندان تقریبا ۱۰۰ درصد افراد، فریزر دارند. همچنین با دقت در جدول در می‌یابیم به ترتیب ۱۱ و ۱۲ درصد از فقیرترین گروه جامعه، دسترسی مستقل به حمام و توالت ندارند.

گزارش طرح سنجش در تمام شهرداری‌ها ارائه شده است

محمدمهدی گلمکانی - مدیرکل اداره سلامت تهران که اجرای این طرح را در سال ۸۷، به عهده داشته است، درباره‌ فعالیت های انجام شده پس از مشخص شدن آمار و نتایج طرح، می‌گوید: یکی از اقداماتی که انجام دادیم، ارائه گزارشی از نتایج طرح سنجش عدالت در شهر در تمامی شهرداری‌ها و در حضور شهرداران و معاونین آن‌ها بود و الان شهرداری‌ها نسبت به این مساله متوجه هستند.

وی تاکید می‌کند که رفع تمام نابرابری‌ها، تنها به دست شهرداری ممکن نیست و مدیریت یک‌پارچه شهری را، راهی برای کاهش نابرابری‌ها می‌داند.

گلمکانی می‌گوید وقتی مدیران نسبت به نابرابری‌ها شناخت پیدا می‌کنند، امکانات در این زمینه بسیج می شود و این قدمی رو به جلوست زیرا پیش از این اطلاعات کافی وجود نداشته است.

وی از تعریف مکانیسم‌های نظارتی برای به کارگیری ظرفیت‌ها در استفاده از این داده‌ها خبر می‌دهد و می‌گوید اگر مدیریت یک‌پارچه شهری داشته باشیم می توانیم در مناطق و محلات، مکانیسم‌های نظارتی قوی‌تری اعمال کنیم.

طرح سنجش، راهی برای مطالبه حقوق شهروندی

مدیرکل اداره سلامت استان تهران می‌گوید تنها اقدام عملی که الان در حال اجراست، آگاه کردن مردم است تا با توجه به داده‌های خروجی، بتوانند حقوق خود را مطالبه کنند.

وی یکی از راهکارها را این‌گونه معرفی می‌کند: مثلا مردم منطقه‌ای که خشونت در آن بالاست، به مسئولان هشدار می‌دهند و توجه آن‌ها را به رفع این مشکل جلب می‌کنند. پایه‌ی این پیگیری‌ها، اطلاعاتی است که طبق طرح، به دست آمده است.

گلمکانی با تاکید بر لزوم فرهنگ‌سازی در این مورد، بیان می‌کند که نتایج طرح سنجش عدالت در شهر، بهانه‌ای جدی و مستند است که می‌تواند جلب همکاری دستگاه‌ها و مشارکت مردم را به همراه داشته باشد.

وی امیدوار است که در چندسال آینده، بتوانیم شاهد مدیریت مبتنی بر شواهد علمی و نیازهای واقعی مردم باشیم ومعتقد است از آن جایی که طرح سنجش، ابزاری پویاست و می‌تواند برای مقایسه سال‌های مختلف به کار رود و مبنایی برای پیگیری دستگاه‌های کم‌کار باشد.

گلمکانی به توافق اخیر بین شهرداری و وزارت بهداشت نیز اشاره کرده، و می گوید: نتایج طرح سنجش می تواند به عنوان اطلاعات محوری به کار گرفته شده و با تعیین نقش دستگاه‌ها، روی این موضوعات کار شود.

طرح سنجش، تلنگری به مدیریت شهری

گلمکانی می‌گوید یکی از دغدغه‌های شهردار قبل از اجرای طرح سنجش، عملی کردن شعار کاهش فاصله‌ی شمال و جنوب بوده‌است که طرح سنجش به عنوان یک ابزار، تلنگری به مدیریت شهری بود زیرا در حقیقت این ابزار می خواست همین شعار را تحقق بخشد.

وی در ادامه، اقدام‌های صورت گرفته پس از منتشر شدن نتایج دور اول اجرای طرح را، این‌گونه توضیح می‌دهد: در آن زمان، معاون برنامه‌ریزی شهردار تهران، با توجه به دست‌یافته‌های طرح، منابعی را جا به جا کرد و به مناطق محروم فرستاد. طبق بررسی‌ها، تغییرات قابل توجهی درحیطه زیر ساخت‌ها در مناطق جنوبی ایجاد شده است به طوری‌که با اجرای طرح‌های فرهنگی، ورزشی و اجتماعی، وضعیت مناطق کم‌برخوردار، بهتر شده است.

گلمکانی تاکید دارد: اگر طرح سنجش عدالت، مبنایی شود، خیلی دقیق‌تر و مبتنی بر شواهد علمی، می توانیم به مردم بگوییم که براساس این مبانی در ارتقای سلامت برای محلات اقدامی انجام شده‌است یا نه !

به گفته‌ گلمکانی، طرح سنجش عدالت به صورت سه سال یک‌بار انجام می‌شود که دور دوم آن در سال ۱۳۹۰، به تفکیک محلات صورت گرفته‌ است.

نایب رئیس شورای شهر تهران با بیان اینکه طرح سنجش عدالت در شهر، اقدامی برای به دست آوردن اطلاعاتی برای برنامه‌ریزی شهری است، تاکید کرد: گزارش این طرح باید در نظام برنامه‌ریزی، مبنا قرار بگیرد.

مرتضی طلایی - نایب رئیس شورای شهر تهران - نیز در گفت‌وگو با ایسنا، در رابطه با طرح سنجش عدالت در شهر و چگونگی به اجرا درآمدن نتایج آن، با اشاره به ابعاد گوناگون این طرح در حوزه‌های سلامت و خدمات،‌ گفت: این طرح برای آن بود که برآوردی از نیازمندی‌های گوناگون شهر را شناسایی کنیم و مبنای برنامه‌ریزی خود قرار دهیم لذا پس از اعلام خروجی طرح سنجش عدالت در شهر، آن را در نظام برنامه‌ریزی سالانه مورد توجه قرار دادیم و اکنون هم در برنامه پنج ساله دوم، باز هم به این موضوع توجه کرده‌ایم.

وی با اشاره به شعار دوره سوم شورای شهر مبنی بر کاهش فاصله شمال تا جنوب و شرق تا غرب، گفت: شعار ما در این شورا، شعار «کاهش فاصله محل به محل» است.

طلایی تصریح کرد: به طور مثال محله‌های مسعودیه و هرندی در منطقه ۱۵، با وجود قرار گرفتن در یک منطقه، تفاوت‌های زیادی دارند که تلاش می‌کنیم آنها را کاهش دهیم و محله هرندی را به محله مسعودیه برسانیم.

طلایی با بیان اینکه اطلاعات مربوط به این اقدامات به نوعی به کمک طرح سنجش عدالت به دست آمده است، تاکید کرد: در مرحله دوم نیز متناسب با نیاز شهر این طرح صورت خواهد گرفت و در نظام برنامه‌ریزی حتما لحاظ خواهد شد.

وی در پاسخ به اینکه نتایج این طرح نشان دهنده آمار تکان‌دهنده از تفاوت‌های موجود در مناطق مختلف و نابرخورداری از امکاناتی مانند سرویس بهداشتی مستقل در مناطق جنوبی شهر است، گفت: همه این موارد به صورت خاص در برنامه‌ریزی‌ها پیش‌بینی شده است.

نایب رئیس شورای شهر پایتخت در رابطه با اجرای طرح عدالت در شهر در سال آینده، گفت: به نظر می‌رسد این طرح در سال آینده نیز اجرایی شود.

از سوی دیگر، محسن پیرهادی - عضو کمیسیون نظارت و حقوقی شورای شهر با بیان اینکه طرح سنجش عدالت بر اساس بلوک‌بندی‌ها و در مقیاس کوچک صورت گرفت، گفت: این طرح بر اساس مقتضیات محلی و بلوک‌بندی وارد برنامه‌ریزی می‌شود و در برنامه سال ۹۳ ارائه شده از سوی شهرداری به شورای شهر، قسمت‌هایی از این برنامه مبنا قرار گرفته است ، اما تا پیاده‌سازی به صورت دقیق فاصله زیادی داریم زیرا کار بسیار سختی است.

وی تاکید کرد: در این رابطه نه تنها نتایج طرح باید به عنوان اسناد فرادستی شورا برای برنامه پنج ساله دوم سال ۹۳ ملاک عمل قرار بگیرد، بلکه شورایاران هم که در مقیاس محله کار می‌کنند باید بودجه‌بندی شهرداری را دست بگیرند، زیرا بهتر از مدیریت شهری نیازهای محلات را می‌شناسند.

عضو کمیسیون نظارت شورا در پاسخ به اینکه آیا کمیسیون می‌تواند بر اجرا شدن نتایج نظارت کند، گفت: اگر شاخص مشخص شود و طرح سنجش عدالت در شهر مبنا قرار بگیرد، در آن صورت می‌توانیم عملکرد شهرداری را بر اساس آن بررسی کنیم و تطبیق دهیم اما ابتدا باید مشخص شود شاخص چیست.

پیرهادی در ادامه در پاسخ به اینکه آیا از زمانی که طرح صورت گرفته است،‌تاکنون مبنا قرار گرفته، گفت: قطعا از نتایج این طرح استفاده شده است زیرا کاری کارشناسی است که برای آن زحمت کشیده شده است. اما الان به عنوان کار مطالعاتی از آن استفاده می‌شود. این طور نبوده است که به طور کامل برنامه‌ریزی‌ها بر مبنای این طرح باشد.

همچنین رحمت‌اله حافظی - رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران با بیان اینکه نتایج این طرح به صورت مکتوب و رسمی تاکنون به کمیسیون ارائه نشده است و تنها در یکی از جلسات علنی برخی بخش‌های آن به صورت اختصار گفته شده‌است، تاکید کرد: تا زمانی که خروجی این طرح برای ما نیاید و مطالعه نشود، نمی‌تواند مبنایی برای تصمیم‌گیری‌های بعدی قرار گیرد.

اگرچه آمار ارائه شده مربوط به پنج سال قبل در پایتخت است اما زندگی همه ما در حال حاضر گویای آن است که شرایط ذکر شده در این آمار و گزارش همچنان صادق است و حتی در برخی از بخش‌ها فاصله شمال و جنوبی و یا مرفه و محروم بیشتر شده است و آن را می‌توان به تهران ۹۲ هم نسبت داد.