اگر ایران تنگه هرمز را ببندد، چه خواهد شد؟

تابناک: تلاش دولت ترامپ برای از بین بردن توانایی ایران در صادرات نفت بر مبنای مفهوم غلطی است که بقیه جهان در خط مشی ایالات متحده حرکت خواهند کرد؛ اما آیا رئیس جمهور دونالد ترامپ واقعا به این فکر کرده که اگر ایران با بستن تنگه هرمز ـ که روز به روز نفت بیشتری از مسیر آن جریان می‌یابد ـ تلافی جویی کند، چه بلایی بر سر سلامتی اقتصادی جهان می‌آید؟

فشار دولت ترامپ برای کاهش صادرات نفت ایران به صفر، وارد مرحله ی بحرانی جدیدی شده است. ایالات متحده از تمدید معافیت هایی که شش ماه پیش به هشت کشور از جمله چین، هند، ترکیه، ژاپن و کره جنوبی و ... برای خرید نفت ایران داده بود، سر باز زده است. علاوه بر این، ایالات متحده حاضر از پذیرفتن یک دوره «پایانی» که در آن کشورهای متضرر بتوانند به تدریج خود را از منابع انرژی ایران دور کنند، نیز امتناع کرد. این بدان معناست که از یکم ماه می هر کشوری که از ایران نفت خریداری کند، تحت مجازات ایالات متحده قرار خواهد گرفت.

ایران نیز طبق معمول به تصمیم آمریکا مبنی بر عدم تمدید مجدد معافیت های صادرات نفت پاسخ داده است و دریاسالار علیرضا تنگسیری، فرمانده نیروهای دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، در ۲۳ آوریل هشدار داد که اگر منافع ایران در تنگه هرمز که طبق قوانین بین المللی یک آبراه بین المللی است، انکار شود، ما این تنگه را خواهیم بست.

روز بعد، ۲۴ آوریل، این تهدید، توسط جواد ظریف، وزیر خارجه ایران تشریح شد که بیان کرد: کشتی ها می توانند از طریق تنگه هرمز عبور کنند، اگر ایالات متحده قصد ادامه رعایت قوانین تعامل، قوانین بازی، کانال های ارتباطی و پروتکل های غالب را داشته باشد، به رغم این واقعیت که ما حضور ایالات متحده در خلیج فارس را ذاتا بی ثبات کننده می دانیم، قصد نداریم اقداماتی علیه آمریکا انجام دهیم؛ البته تا الان.

تنگه هرمز یکی از بحرانی ترین خطوط دریایی در جهان است که روزانه حدود ۱۸.۵ میلیون بشکه تولیدات نفت خالص و تصفیه شده را به سراسر دنیا منتقل می کند؛ تقریبا معادل ۲۰ درصد از کل نفت تولید شده در جهان.

در میان تحلیلگران انرژی، توافق کلی وجود دارد که هر گونه بسته شدن تنگه هرمز منجر به عواقب فاجعه بار برای اقتصاد جهانی خواهد شد. مشخص نیست که آیا ایران در مورد تهدید بستن آن جدی است یا نه؟!

حسن روحانی، رئیس جمهور ایران، در ماه ژوئیه ۲۰۱۸، پس از تصمیم دولت ترامپ برای خروج از توافق هسته ای ایران (برنامه جامع اقدام مشترک، یا JCPOA)، تهدید کرد که ایران تنگه ها را برای مقابله با تحریم های جدید اقتصادی ایالات متحده خواهد بست؛ اما خونسردی غالب شد و ایران به دنبال راه دیپلماتیک افتاد و با سایر امضاکنندگان برجام همکاری کرد تا راه هایی برای دور زدن تحریم های ایالات متحده پیدا کند.

در زمان مناسب برای مداخله، تلاش های ایران برای ایجاد یک راه حل دیپلماتیک، از بین رفته است، زیرا اروپا قادر نیست و یا تمایل ندارد یک جایگزین معنادار برای سیستم جامعه ارتباطات مالی بین المللی بین بانک جهانی (SWIFT)، که یک شبکه مالی مستقر در بلژیک، برای نقل و انتقالات مالی بین مرزی برای بیش از ۱۱ هزار مؤسسه مالی در بیش از ۲۰۰ کشور و از سراسر جهان است، ایجاد کند. از آنجا که هیأت مدیره SWIFT شامل مدیرانی از بانک های ایالات متحده است، قانون فدرال اجازه می دهد تا دولت ایالات متحده بانک ها و تنظیم کننده هایی را که در نقض قانون های ایالات متحده عمل می کنند، مجازات کند. به این ترتیب، هر گونه معامله مالی که شامل ایران یا هر نهاد دیگری تحت تحریم ایالات متحده شود، باعث می شود تا تحریم های ثانویه بر شخص یا نهاد تسهیل کننده معامله اعمال شود.

ایران سابقه دور زدن تحریم های آمریکا را دارد و در حالی که هدف قرار گرفتن صادرات نفت ایران توسط دولت ترامپ به اقتصاد جمهوری اسلامی ایران لطمه می زند، همچنان با اعتماد به نفس می تواند به فروش نفت به مقدار کافی ادامه دهد تا بتواند اقتصاد خود را در جریان نگاه دارد. رهبر انقلاب اسلامی، آیت الله علی خامنه ای، در سخنرانی اخیر اعلام کرد که تلاش آمریکا برای جلوگیری از فروش نفت ایران شکست خواهد خورد. آیت الله خامنه ای گفت: جمهوری اسلامی ایران هر مقدار نفتی را که نیاز داشته باشد و بخواهد، صادر خواهد کرد.

با این حال تفاوت عمده بین سال ۲۰۱۸ و امروز وجود دارد. تصمیم اخیر دولت ترامپ برای اعلام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGC) به عنوان یک سازمان تروریستی، مسأله فروش نفت ایران و واکنش آمریکا را در پاسخ به این مسأله پیچیده کرده است.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مدت هاست که تحت تحریم های ایالات متحده قرار گرفته است. در سال ۲۰۱۲، وزارت خزانه داری ایالات متحده، دفتر کنترل دارایی های خارجی (OFAC)، اعلام کرد که شرکت ملی نفت ایران (NIOC) "عامل یا وابسته" سپاه پاسداران بوده و در نتیجه تحت تحریم های تعریف شده در قانونی "کاهش تهدید ایران و حقوق بشسر سوریه ۲۰۱۲ (ITRSHRA)" قرار دارد. سایر شرکت های نفتی ایران نیز، از جمله شرکت صنایع پتروشیمی کرمانشاه، شرکت پتروشیمی پردیس، شرکت توسعه نفت و گاز پارسیان و پتروشیمی شیراز، در ارتباط با سپاه عنوان شدند.

در حالی که در سال ۲۰۱۲ ایالات متحده مصمم بود که اطلاعات کافی برای اتصال شرکت ملی نفتکش ایران (NITC) به عنوان وابسته به سپاه پاسداران وجود دارد، تحت نظام تحریم کنونی در سال ۲۰۱۸ خطوط کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران (IRISL) و NITC به طور کامل در لیست سیاه وارد شده اند.

با پیوند بخش عمده ای از ظرفیت صادرات نفت ایران به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ایالات متحده در مواجهه با اعمال "صفر" در فروش نفت ایران، درهای دیگری را به سوی ابزارهایی به جز تحریم های اقتصادی گشوده است. هر گونه محموله نفتی در حال انتقال ایران به عنوان دارایی یک سازمان تروریستی طبقه بندی می شود، از جمله هر کشتی ایرانی که نفت را حمل می کند.

به همین ترتیب، هر کشتی از هر کشوری که نفت ایران را حمل می کند، می تواند به حمایت مالی از یک سازمان تروریستی طبقه شده و به این ترتیب مورد ممنوعیت، مصادره و یا تخریب شود. این تمایزی است که جهان در هنگام ارزیابی تهدیدهای فعلی ایران برای بستن تنگه هرمز آن را ندیده است. تحریم نهادهای ایرانی از جمله سپاه یک چیز است - ایران به لحاظ تاریخی به اندازه کافی راه برای شکست چنین تلاش هایی یافته است. اما اگر دولت ایالات متحد اقدامات فیزیکی در ممانعت از توانایی ایران در حمل و نقل نفت ایجاد کند، موضوع کاملا متفاوت است. این امر یک خط قرمز برای ایران خواهد بود و همچنین یک جرقه برای آن که تمام حمل و نقل دریایی از طریق تنگه هرمز را خاتمه دهد.

تا کنون ایالات متحده هیچ گونه تمایل به تقابل فیزیکی با دریانوردی ایران نشان نداده است. در واقع، آنگونه که فرمانده کل ارتش ایران، محمد باقری، اخیرا به خبرنگاران گفت کشتی های دریایی و تجاری ایالات متحده که از تنگه هرمز عبور می کنند، همچنان به پرسش های ارسال شده توسط نیروهای دریایی سپاه پاسداران که مسئول تأمین بخشی از آبراه های استراتژیک ایران هستند پاسخ می دهند - یک واقعیت عجیب با توجه به اینکه سپاه پاسداران به عنوان یک سازمان تروریستی تعیین شده است، یعنی نیروی دریایی ایالات متحده آزادانه با تروریست ها ارتباط برقرار می کند و با آنها هماهنگ است.

باقری اعلام کرد: همانطور که نفت و کالاهای کشورهای دیگر از طریق تنگه هرمز عبور می کند، محمولات ما نیز از این طریق منتقل می شود، اگر نفت خام ما از طریق تنگه هرمز عبور نکند، نفت خام دیگران نیر عبور نخواهد کرد. باقری در تشریح این امر گفته: این به آن معنی نیست که ما قصد داریم تنگه هرمز را ببندیم. ما تا زمانی که اعمال خصمانه دشمنان ما گزینه دیگری به ما ندهد قصد نداریم تنگه را تعطیل کنیم. اما در چنان روزی کاملا قادر به بستن آن خواهیم بود.

چالش اصلی زمانی رخ خواهد داد که تلاش ایالات متحده برای رساندن صادرات نفت ایران به صفر شکست بخورد - و اکثر ناظران بر این باورند که این اتفاق خواهد افتاد. جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران، بیان کرده که "ایران دارای یک مدرک دکترا در دور زدن تحریم هاست" و پیشینه تاریخی حرف او را تأیید میکند. اگر ثابت شود دولت ترامپ قادر به تعطیل کردن توانایی ایران برای فروش نفت از طریق تحریم ها نیست و نتواند آن چیزی را که "فعالیت های شوم" ایران در خاورمیانه توصیف می کند متوقف سازد، فشار بیشتری را برای انجام کاری موثر - هر کاری- برای رسیدن به اهداف سیاست های تعیین شده، احساس خواهد کرد، به ویژه در طول مسیر انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۲۰، که در آن دولت ترامپ هرگز نمی خواهد خوراکی به دست مخالفان سیاسی خود بدهد.

از آنجایی که هر گونه تلاش برای محدود کردن یا توقف حمل و نقل از طریق تنگه هرمز به وضوح به عنوان یک اقدام تحریک آمیز توجیه کننده مداخله نظامی دیده می شود، بسیار نامحتمل است که ایران در این زمینه اقدامات جدی انجام دهد. در عوض، ایران به احتمال زیاد به دنبال افزایش تدریجی محدودیت هایی خواهد بود که مبنای تفسیر قانونی آن از کنوانسیون حقوق دریای ۱۹۸۲ سازمان ملل متحد است، که به ایران برای کنترل "آب های مرزی" به گستردگی حداکثر ۱۲ مایل دریایی فراتر از خط ساحلی خود مجوز می دهد. هر کشتی که از مسیرهای شمال و شرق از تنگه هرمز برای دسترسی به خلیج فارس استفاده می کند، باید از طریق آبهای داخلی ایران عبور کند.

بر اساس این کنوانسیون، ایران مجاز است تا مانع از ترانزیت آزاد برای کشورهایی مانند ایالات متحده که کنوانسیون را تصویب نکرده اند، شود. اگر ایالات متحده مانع حمل و نقل دریایی ایران شامل محمولات نفتی شود، به احتمال زیاد ایران تنگه هرمز را به روی دریانوردی ایالات متحده، با اشاره به کنوانسیون ۱۹۸۲ به عنوان توجیهی برای آن، خواهد بست. ایالات متحده یا مجبور به عقب نشینی است (که بعید است) و یا مجبور به استفاده از نیروی نظامی می شود، که در نهایت این کشور را در چشم حقوق بین المللی به عنوان متجاوز تعیین می کند.

بحث نظامی در مورد توانایی ایران برای بستن تنگه هرمز و توانایی ایالات متحده برای پاسخ دادن به چنین تهدیدی مشخص نیست - هیچ شرکت بیمه هیچ تانکر نفتی را که خواهان رفت و آمد در آب های مورد مناقشه است را پوشش نخواهد داد. تأثیر اقتصادی هرگونه بسته شدن تنگه، فاجعه بار و پایدار خواهد بود. حتی اگر ایالات متحده در یک درگیری نظامی بر تنگه هرمز مسلط شود ـ ومشخص نیست آیا کار را بکند یا نه ـ هر پیروزی ذاتا عبث خواهد بود، چرا که ایالات متحده سلامت اقتصاد ملی خود و بقیه جهان را، قربانی غرور و گستاخی کرده است که نمی تواند منافع ملی را به نحوی معنادار پیش برد.