حضور در استانبول با اره؛ جسد خاشقجی در قاهره

تابناک: در مصر به دنبال جسد باشید. این شاید آخرین حکم پرونده جمال خاشقجی روزنامه‌نگار سعودی باشد که ناپدید شدن وی هم‌زمان اسرار پشت پرده فراوان و رقابت‌های خاورمیانه را آشکار می‌کند.

نقاد همیشگی حکومت عربستان سعودی و یادداشت نویس گاه‌به‌گاه در روزنامه واشنگتن‌پست آخرین بار در ساعت ۱:۱۵ دقیقه بعدازظهر روز ۲ اکتبر در حالی مشاهده شده بود که برای گرفتن مدرکی ضروری برای ازدواج خود، وارد کنسولگری عربستان در شهر استانبول می‌شد. وی دیگر از کنسولگری بیرون نیامد.

اگر سرنوشت او در هاله‌ای از ابهام قرارگرفته و وقایع اولیه در این مورد هنوز جای مناقشه دارد، فقط به این خاطر است که همه‌چیز در مورد این پرونده - ازجمله وضعیت دوگانه ترامپ در واکنش به این ماجرا - به شکلی ـآشکار و رسوا در لایه‌های چندگانه سیاست منطقه پیچیده شده است.

بگذارید با این واقعیت شروع کنیم که علیرغم آنکه دیگر چیزی به نام آزادی مطبوعات و رسانه‌ها در ترکیه باقی نمانده است، جزئیات و گزارش‌های فراوانی از جمال خاشقجی، از زمانی که او جرئت کرد که از آستانه کنسولگری کشوری که از آن فرار کرده بود، عبور کند، از ترکیه به بیرون درز کرده است. چهار روز بعد از ۲ اکتبر مقامات ترکیه اعلام کردند که این منتقد در داخل کنسولگری عربستان مورد شکنجه و قتل قرارگرفته، بدنه او مثله شده و قطعات جسد وی از طریق چمدان دیپلماتیک به خارج از کنسولگری منتقل شده.

سه روز بعدازآن، شاهد ردپای امنیتی یکی از برجسته‌ترین متخصصان کالبدشکافی سعودی در استانبول هستیم که همان روز از طریق یکی از دو پرواز با جت‌های شخصی از ریاض به استانبول رسیده بودند. گزارش‌هایی منتشر شده که همراهان وی در این جت شخصی با اره‌های مخصوص به کالبدشکافی و بریدن استخوان به استانبول آمده‌اند.

ترامپ در واکنش به این گزارش‌ها گفته: شاید درنهایت در این ماجرا غافلگیر شویم، اما من به کل داستان مشکوکم.

رئیس‌جمهور آمریکا تشریح کرده است که چاره‌ای ندارد جز آنکه بگذارد سعودی‌ها آن‌طور که می‌خواهند رفتار کنند حتی اگر این رفتار به معنی سلاخی یکی از مقیمان ایالات‌متحده باشد (خاشقجی تحصیل‌کرده ایالت ایندیانا بود و اقامت دائم آمریکا را داشت). ترامپ داستان این معضله را به زبان دلار بیان کرده است: سعودی‌ها تعهد به پرداخت ۱۱۰ میلیون دلار به پیمانکاران امنیتی آمریکا داده‌اند که جریان جنگ هوایی آن‌ها در یمن را اجرایی می‌کند، یعنی یکی از فجیع‌ترین فجایع بشری در سطح جهانی، اما درنهایت شرکت‌های امنیتی قادر خواهند بود تا آمریکایی‌ها را استخدام کنند. «شغل» لغتی است که ترامپ بیان کرده است.

البته که معضله اصلی این است که دولت ترامپ همه‌چیز خود را برای حمایت از سعودی‌ها در برابر ایران گذاشته است. مخالفت با ایران مرکز سیاست‌های خاورمیانه‌ای ترامپ است. ترامپ اولین رئیس‌جمهوری نیست که وضعیت منطقه خاورمیانه را به یک دوگانه ساده تقلیل داده است: اسرائیل = خوب؛ ایران = بد. بقیه خاورمیانه هم شامل عرب‌ها است.

اما در منطقه خاورمیانه رمز و رازهایی نیز هست، و اسرار پیرامون خاشقجی بر روی بخشی از ماجراهای خاورمیانه پرتوافکنی می‌کند.

این پرونده نشان می‌دهد که رهبران ترکیه و عربستان در یک راستا قرار ندارند، آن‌ها باهم رقیب نیستند اما به‌شدت بر سر نحوه اداره امت مسلمان اختلاف عقیده دارند. و به خاطر این تنش است که ماجرای خاشقجی تا این حد عمومی شده است.

رئیس‌جمهور ترکیه یکی از طرفداران سرسخت اخوان المسلمین است. جنبش ۱۰۰ ساله‌ای که می‌خواهد اسلام و سیاست را باهم ازدواج دهد. افت‌وخیزهای زیادی داشته. در طی جنبش‌های موسوم به بهار عربی هوای تازه‌ای برای تنفس پیدا کرد اما از آن زمان به بعد طوفان بلایا به سراغش آمد. اردوغان با نشان دادن «چهار انگشت» سمبل «ربیعه» که به یاد قتل‌عام طرفداران اخوان المسلمین در سال ۲۰۱۳ در مصر و در پی سقوط حکومت اخوان المسلمین روی داد، اتحاد خود با این گروه را نشان داده است.

پادشاهی خودکامه عربستان سعودی از اخوان المسلمین نفرت دارد. همین‌طور از انتخاباتی که آن‌ها را به قدرت رساند. محمد بن سلمان ولیعهد عربستان در ماه مارس در مصاحبه‌ای با تایم گفت: درواقع هر جا یک تروریست می‌بینید، سابقه‌ای در اخوان المسلمین دارد. سعودی‌ها مشتاقانه از کودتایی که منجر به سقوط حکومت اخوان در مصر شد و میلیون‌ها نفر را به زیر حکومت نظامیان برد، حمایت کردند. امارات متحده عربی که در سیاست خارجی معشوق عربستان سعودی هستند، نیز به همین ترتیب.

درنتیجه هیچ تعجبی ندارد که از دو جت شخصی که در روز ناپدید شدن خاشقجی از عربستان وارد استانبول شده‌اند، یکی در مسیر بازگشت، در امارات توقف کرده باشد - که در مسیر ریاض است - و دیگری مسیر خود را به سمت مصر کج کرده باشد - که اساساً به‌هیچ‌وجه در مسیر ریاض نیست. این هواپیمای دوم به مدت ۲۴ ساعت در فرودگاه قاهره که توسط بیابان‌های وسیع محاصره شده، توقف کرده است. البته همه این‌ها به معنی آن نیست که بقایای جسد روزنامه‌نگار سعودی، در مصر پیاده شده یا اصلاً در این هواپیما بوده است، یا این‌که اساس روزنامه‌نگار ما به قتل رسیده باشد!

اما از وقتی‌که این جت‌های شخصی استانبول را ترک کرده‌اند، مسیری که پیموده‌اند شبکه‌ای از متحدین را نشان می‌دهد که اساساً دست ترامپ برای واکنش را تنگ می‌کند: از ریاض جایی که ترامپ اولین دور سفرهای خارجی خود را مهمان آن بوده، به امارات متحده عربی که حاکم آن بعد از انتخابات آمریکا مخفیانه برای دیدار با او به نیویورک رفته، به قاهره که توسط «آدم فوق‌العاده» - اشاره ترامپ به السیسی - اداره می‌شود. ایران در این نقشه جایی ندارد.

خاشقجی اما هیچ ارتباطی به ایران و اخوان المسلمین نداشت و ندارد. او طرفدار حقوق بشر بود و آزادی بیان. حقوق جهان‌شمولی که همیشه در عربستان سعودی با تهدید روبرو بوده است اما اکنون و از زمان به قدرت رسیدن بن سلمان که انتقادات را شخصی می‌بیند، از همیشه بیشتر تهدید می‌شود.

محمد بن سلمان در ماه مارس در همان مصاحبه با تایم گفت: هر مشکلی که در منطقه می‌بینید، رد پای ایران در آن است. اما این مشکل جدید هیچ رد پایی از ایران ندارد.