حاشیه کشف جسد مومیایی رضاخان ادامه دارد

روزنامه شرق نوشت: اردیبهشت ۱۳۲۹ بود که جسد مومیایی‌شده رضاشاه از مصر به ایران آورده شد و در آرامگاهی در شهر‌ری تهران خاکسپاری شد، اردیبهشت‌ ۱۳۵۹ آرامگاه رضا‌شاه به دستور صادق خلخالی، حاکم شرع، در ۲۰ روز ویران و حالا در اردیبهشت ۱۳۹۷جسدی مومیایی شبیه رضاشاه در محلی که زمانی آرامگاه او بود و حالا یک مدرسه علمیه است، پیدا شده و گمان می‌رود این مومیایی رضاشاه است.

بیل‌های مکانیکی که به قصد کندن چاه سرویس‌های بهداشتی در حال گودبرداری بودند، تقریبا در محلی که آرامگاه رضاشاه بوده، به یک مومیایی برخورده‌اند که تصویرش در روزهای گذشته در فضای مجازی منتشر شده است. فعالیت متوقف شده و کارشناسان میراث فرهنگی پس از ورود به محل کشف جسد تحقیقات را آغاز کرده‌اند؛ اما آیا جسد پیدا‌شده، رضاشاه است؟

رضا‌شاه که در سال ۱۳۰۴ به سلطنت رسید، در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ در حمله متفقین به ایران از بیم آنکه به دست روس‌ها نیفتد، با ضرب‌الاجلی که انگلیسی‌ها به او داده بودند، از سلطنت استعفا داد. او در ابتدا به جزیره موریس و از آنجا راهی ژوهانسبورگ در آفریقای جنوبی شد و در سال ۱۳۲۳ همان‌جا بر اثر سکته قلبی درگذشت.

آیا مومیایی مکشوف در شهرری، مومیایی رضاشاه است؟

بهمن انصاری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ، درباره جسد کشف‌شده در منطقه شهرری تهران به «شرق» می‌گوید: «بنابر یک سنت قدیمی، ‏در گذشته برای پیشگیری از تعرض‌های احتمالیِ آیندگان به پیکرِ شاه متوفی، معمولا جسد شاه را دورتر از جای تعیین‌شده دفن می‌کردند. مانند هرم خوفو در مصر که وقتی پس از سه ‌هزار سال، گروهی از سربازان هارون‌الرشید درِ هرم را یافته و برای تاراج طلا و جواهرات احتمالی، درون آن رفتند، اثری از جنازه فرعون در تابوت اصلی پیدا نکردند؛ یا بنابر نوشته‌های مورخان یونانی و رومی، هنگامی که مقدونیان ایران را فتح کردند و پاسارگاد را چپاول و تاراج کردند، اثری از بقایای بدن کوروش در تابوت اصلی نیافتند. چنانچه‌ به‌تازگی پژوهشگران فرضیه‌ای مطرح کرده‌اند که پیکر کوروش بايد در سقف آرامگاه یا به صورت ناشناس در زمینِ بیرونیِ آرامگاه مدفون شده باشد. بنابر گزارش‌های تاریخی، در اوایل انقلاب، هنگامی که آرامگاه رضاشاه به دستور آیت‌الله خلخالی تخریب شد، حفاری‌های عمیقی در مدفن رضاشاه انجام شد؛ اما اثری از پیکر او یافت نشد. به‌زودی عده‌ای فرضیه‌ای را مطرح کردند که محمدرضاشاه هنگام ترک ایران، پیکر رضاشاه را با خود از ایران خارج کرده و بعدها او را در مسجد رفاعی مصر به خاک سپرده است. به اعتقاد نگارنده، این داستان احتمالا از سوی خاندان پهلوی و برای جلوگیری از پیگیری‌های بعدی برای یافتن پیکر رضاشاه مطرح شده است. در روزهای اخیر در جریان حفاری‌هایی که در ضلع‌ غربی حیاط حرم شاه‌عبدالعظیم (ع) -که به باغ ‌طوطی مشهور است- برای بازسازی حرم در حال انجام بود، یک مومیایی مرموز از زیر خاک بالا آمد.

از همان ساعات نخست پیداشدن این مومیایی، حدس و گمان‌هایی مبنی بر آنکه مومیاییِ مکشوف، جنازه رضاشاه است، در شبکه‌های مجازی مطرح شد». او در ادامه افزود: «متأسفانه اجازه دیدار و بررسی این مومیایی فعلا صادر نشده است؛ اما با تکیه بر اسناد و گزارش‌های تاریخی و همچنین بررسی عکس‌هایی که از سوی مردمِ حاضر در صحنه از مومیایی گرفته شده است، به تحقیق بر این موضوع پرداخته شد و به نتایج مهمی دست یافتیم که در ادامه ذکر خواهد شد: در حیاط حرم شاه‌عبدالعظیم (ع)، از قدیم قبور متعددی موجود بود و پیداکردن استخوان در جریان حفاری‌هایی که برای توسعه یا مرمت ساختمان حرم بارها انجام گرفته است، چیز عجیبی نیست؛ اما باید توجه داشت که این بار ما نه با استخوان؛ بلکه با یک جنازه مومیایی‌شده طرف هستیم. سنت مومیایی‌کردن افراد در ایران هیچ‌وقت رواج نداشته است؛ بنابراین مومیایی فوق نمی‌تواند جنازه یک فرد معمولی باشد. تمام مستندات تاریخی، متفق‌القول گزارش کرده‌اند که پیکر رضاشاه پس از وفات در ژوهانسبورگ، ابتدا مومیایی شد و سپس با تشریفات ویژه به ایران منتقل شد.

بنابراین در تاریخ معاصر، تنها مومیایی مدفون در خاک ایران، رضاشاه پهلوی است». ‌نویسنده کتاب انقلاب مشروطه از آغاز تا انجام در پایان خاطرنشان کرد: «در محل اصلی مقبره رضاشاه پس از تخریب، حوزه علمیه شهرری بنا شد. مومیاییِ یافت‌شده، در مکانی بینِ حیاط حوزه علمیه و مقبره حضرت شاه‌عبدالعظیم (ع)؛ در مکانی موسوم به باغ طوطی، پیدا شده است. با علم به همان سنت قدیمی که در آغاز این نوشتار توضیح داده ‌‌شد، اگر این احتمال را بدهیم که خاندان سلطنتی و رجال سیاسی وقت، پیکر رضاشاه را در جایی غیر از محل‌ اصلی قبر دفن کرده باشند، باید پذیرفت که باغ طوطی مناسب‌ترین مکان برای این کار بوده است؛ چرا‌که از یک سو در نزدیک‌ترین فاصله به ساختمان آرامگاه قرار داشته است و از سوی دیگر به دلیل وجود قبور فراوان در اطراف آن، مکانی بود که قطعا کمتر مورد توجه آیندگان قرار می‌گرفت. تطبیق تصاویر منتشرشده از مومیایی با آخرین عکسی که از جنازه رضاشاه باقی مانده است، حکایت از شباهت شگفت‌انگیز مومیاییِ مکشوف با رضاشاه دارد.

فرم بینی، اندازه پیشانی، شمایل فک و از همه مهم‌تر نحوه قرار‌گیری دست چپ مومیایی روی سینه، دقیقا منطبق با آخرین تصویر ثبت‌شده از پیکر بی‌جان رضاشاه است. نکته مهم دیگر آن‌ است که روی ساعد سمت چپ دست مومیایی، هنوز پاره‌ای از لباس متوفی باقی مانده که از لحاظ شمایل و اندازه، به شکل عجیبی با یونیفرم نظامی رضاشاه -که در آخرین عکس، بر تن جنازه او دیده می‌شود- شباهت دارد. با توجه به موارد مطرح‌شده، به احتمال بسیار بالا، مومیاییِ جنجالیِ یافت‌شده در حیاط حرم شاه‌عبدالعظیم (ع)، مومیاییِ رضاشاه پهلوی است. خواسته بنده از میراث فرهنگی-به نمایندگی از جامعه پژوهشگران و مورخان ایرانی- این است که به دور از سیاسی‌کردن این رویداد، با این پدیده مهم به‌مثابه یک کشف تاریخی-علمی برخورد شده و زمینه را برای پژوهش‌های بعدی محققان، مهیا کنند».

کشف جسد رضاخان یک شیادی بزرگ

البته داستان مومیایی کشف‌شده سوی دیگری هم دارد؛ به‌عنوان‌مثال عبدالله شهبازی، پژوهشگر تاریخ، در کانال تلگرام خود نوشت: رضاشاه در چهارم مرداد ۱۳۲۳ در ژوهانسبورگ (آفریقای جنوبی) فوت کرد. جنازه را «مومیایی» ‌کردند و در مسجد رفاعی قاهره به امانت گذاشتند. در اردیبهشت ۱۳۲۹، زمانی که موج نفرت از رضاشاه در ایران فرونشست و فضای سیاسی آرام شد، جنازه ابتدا به مکه و مدینه و سپس به ایران منتقل شد و در ۱۷ اردیبهشت طی مراسم رسمی تشییع و طبق قواعد اسلامی در مقبره اختصاصی در شاه عبدالعظیم دفن شد.
روش «مومیایی» که برای حفظ جسد رضاشاه به کار رفته، روش متداول امروزین است که با «مومیایی» در مصر باستان تفاوت دارد. در «مومیایی» امروزین امعاء و احشاء را تخلیه و موادی به جسد تزریق می‌کنند که مانع از پوسیدگی و تعفن شود. در این روش برخلاف مصریان باستان جسد را با پارچه نمی‌پیچند. ‌طبق تعرفه سال ۱۳۹۶ پزشکی‌قانونی ایران هزینه «مومیایی»کردن جسد برای انتقال به خارج سه میلیون تومان است.

تصور سینمایی و عامیانه از «مومیایی» رضاشاه سبب شد که عکس منتشرشده از این جنازه به‌عنوان «مومیایی» رضاشاه به‌سرعت پخش شود. نگاهی به عکس جنازه که شبیه به «مومیایی»های مصر باستان بازسازی شده، به سادگی این شیادی را عیان می‌کند. در کنار عکس این «مومیایی»، عکس جنازه رضاشاه نیز وجود دارد که نشان می‌دهد او را به سبک مصر باستان «مومیایی» نکرده‌اند.

«مومیایی» شبیه به تصویر جسد رضاشاه در تابوت است که لباس به تن دارد. درحالی‌که رضاشاه را طبق مراسم اسلامی و بدون لباس و با کفن دفن کردند.

جنازه‌ای که در سالگرد تاج‌گذاری رضاشاه (۴ اردیبهشت ۱۳۰۵) مدعی شده‌اند به دست آمده و به او تعلق دارد، در محوطه «باغ طوطی» ‌و در عملیات توسعه شبستان حرم «کشف» شده. مقبره پیشین رضاشاه هم‌اکنون حوزه علمیه است.

عده‌ای اما خواستار آزمایش دی.ان.ای برای تعیین هویت جسد مومیایی شده‌اند و بنا بر گفته رئیس سازمان پزشکی‌قانونی کشور، احتمال شناسایی اجساد مومیایی‌شده از سوی پزشکی‌قانونی وجود دارد، اما امکان آن به شکل صددرصدی نیست. دکتر احمد شجاعی با بیان اینکه اجساد مومیایی‌شده و به‌ویژه تعیین هویت آنها امری دشوار و زمان‌بر است، گفت: برای شناسایی یک جسد مومیایی‌شده ابتدا باید بافت استخوان‌ها و بافت بدن بررسی شود و در صورتی که سالم باشد، DNA را از آن استخراج کرده و تحت آزمایش قرار داد.

جنازه تکه‌تکه‌شده را دوباره دفن کردند

خانواده پهلوی نیز نسبت به ماجرای پیداشدن جسد مومیایی در شهرری واکنش نشان داده‌اند.

به گفته یکی از منابع محلی، پریروز عصر، مراحل حفاری برای توسعه بخش غربی حرم حضرت عبدالعظیم در جریان بود و تیم حفاری در محل مقبره تخریب‌شده رضا‌شاه، مشغول برداشتن بقایای نخاله‌های حاصل از تخریب‌ مقبره در دل خاک بوده‌اند. در همین حین کارگران و ماشین‌آلات حفاری به سطحی بتنی می‌رسند که برای عبور از آن که استحکام زیادی داشته، به یک پیکور مکانیکی متوسل می‌شوند. در نهایت، موفق می‌شوند سطح بتنی را بشکنند، اما بر اثر شدت ضربات واردشده، جنازه ‌مومیایی از چند نقطه دچار شکستگی شده و بنا بر گفته یکی از کارگران، مومیایی در حالی پیدا شده که سه‌تکه شده بود. به گفته این منبع آگاه محلی، سلفی معروف یکی از شهروندان در کنار مومیایی رضاشاه هم کار یکی از رانندگان ماشین‌های مکانیکی حاضر در صحنه بوده. یک منبع محلی به روزآروز گفته که پس از خروج مومیایی از محفظه بتنی، آن را در یک محفظه فلزی قرار داده و در همان محدوده حرم حضرت عبدالعظیم مجددا دفن کرده‌اند. دیروز خلیل‌آبادی، رئيس کمیسیون میراث فرهنگی شورای شهر، گفته بود مومیایی کشف‌شده در همان محل دفن شده، ولی برخی دیگر از منابع خبر از انتقال مومیایی به بیرون از حرم داده بودند.

سنت مومیایی یک آیین خاک‌سپاری ایرانی نیست و شاید بتوان گفت که رضاشاه جزء معدود کسانی است که می‌دانیم پس از مرگ در مصر مومیایی شده و سپس به مدت شش سال در مسجد رفاعی قاهره به امانت گذاشته شد تا اینکه در اردیبهشت 1329، جسد مومیایی‌شده او پس از طواف کعبه در مقبره‌اش که همجوار حرم حضرت عبدالعظیم و در گورستان باغ‌طوطی بود دفن شد؛ درست همان‌جایی که جسد مومیایی پیدا شده است. شاید همین دلیل ساده که معمولا کسی در ایران به صورت مومیایی دفن نمی‌شود اولین گام برای شناسایی جسد کشف‌شده باشد؛ جسدی که هنوز ابهام هویتی آن برطرف نشده و حتی تولیت آستان حضرت عبدالعظیم حسني، پیداشدن آن را تکذیب کرده، اما با نگاهی دقیق‌تر به عکسی که هنوز صحت واقعی‌بودن آن برای رسانه‌ها فاش نشده، با عکس آخرین دقایق دفن رضاشاه شاید گره‌هایی باز شود.

به نظر می‌رسد هنگاهی که قبر رضاشاه تخریب می‌شد، صادق خلخالی هرگز جسد او را پیدا نکرد و حتی این موضوع مطرح شد که محمدرضا پهلوی جسد پدرش را از ایران برده است؛ شایعه‌ای که بعدها توسط فرح دیبا تکذیب شد. طبق گزارش برخی رسانه‌ها، جسد رضاشاه در محفظه‌ای بتنی و با انحرافی از محل سنگ قبر و در عمقی پایین‌تر از حد معمول دفن شده است. به نظر می‌رسد زمان تخریب مقبره، تنها زیر سنگ قبر را گشته‌اند که موفق به پیداشدن جسدش نشده‌اند، اما حالا بیل‌های مکانیکی جایی را گودبرداری کرده‌اند که کنار محل قبلی مقبره است و جسد پس از عبور از کنار یک سطح سخت پیدا شده. کشف جسد مومیایی اتفاق کوچکی نیست. او حتی اگر رضاشاه نباشد، بخشی از میراث فرهنگی ایران محسوب می‌شود و باید حفظ شود.