دریای خزر هم اسیر خشکسالی شد!

تابناک نوشت: مدتی است، سخن گفتن از شرایط بسیار بحرانی منابع آب و نیز کاهش چشمگیر بارش ها در بیشتر نقاط جغرافیایی کشور فراگیر شده و کمتر کسی را می توان یافت که به این خطر بزرگ واقف نباشد؛ خطری که مراجعه به آمار دقیق بارش در حوضه های آبریز، آن را ملموس تر و نگرانی ها را از آنچه فکرش را می کنید، بیشتر می کند.

پاییز و زمستان سال ۹۶ به عنوان دوران طلایی بارش در سال آبی جاری تمام شد و بارش های چندانی برای تأمین نیازهای حیاتی کشور در بخش های کشاورزی، صنعت و شرب رخ نداد. این مهم سبب خواهد شد که مردم و مسئولان ناگزیر به سمت بهره برداری بیشتر از منابع آبی گذشته باشند تا در صورت تکرار چنین رخدادی در آینده مشکلات کشور در این حوزه چندین برابر شود.

شرایط بحرانی سال آبی ۹۷-۹۶ و وضعیت نامطلوب بارش ها در پاییز و زمستان سال ۹۶ تنها محدود به فلات مرکزی کشور نبود و بسیاری از حوضه های اصلی آبریز کشور نیز در این میان اسیر بحران کم آبی شدند؛ شرایط اسفناکی که در مناطق شمالی کشور و حاشیه های ساحلی دریای خزر در صورت استمرار، می تواند آسیب های سنگین و بیشتری را همراه داشته باشد.

در حاشیه ساحلی دریای خزر و حوضه آبریز اصلی که با همین نام در این منطقه وجود دارد، زیر حوضه هایی مثل ارس، تالش، سفید رود بزرگ، رودخانه های بین سفید رود و هراز، هراز و قره سو، قره سو و گرگان و اترک وجود دارد که سابق بر این ها با بارش های فراوان به منطقه ای حاصلخیز و پرآب با مصارف آبی متعدد شناخته می شد.

این حوضه آبریز بر اساس داده های دقیق آماری، چند سالی هست به شکل نگران کننده ای با تغییرات محسوس جوی رو به رو و به رغم گذشته پرآب در بسیاری از نقاط، با کاهش منابع آبی رو به رو شده است.

خشکسالی و کمبود آب در این منطقه از آن جهت مهم و خطرناک تر است که می دانیم در این منطقه بر اساس وضعیت گذشته، سبک و الگوی زندگی عمومی با مصرف زیاد آب آمیخته و کشت محصولات آب بری چون برنج، چای و پنبه در کنار باغات میوه، بخش جدایی ناپذیر اقتصاد کشاورزی مردم حاشیه دریای خزر است.

نبود الگوی واحد و سازمان یافته توزیع آب شهری، وجود چاه های عمیق مجوزدار و فراوان و استقرار بسیاری از صنایع آب بر در این منطقه گواه دیگری است بر اینکه هر گونه تغییر محسوس و مؤثر در وضعیت آبی و بارشی این بخش از کشور با پیامدهای نامطلوب بیشتری مواجه خواهد شد.

مروری بر داده های بارشی زیر حوضه های حوضه آبریز خزر نشان می دهد، در هفت ماهه نخست سال آبی جاری به جز حوضه آبریز ارس و قره سو و گرگان، دیگر حوضه های آبریز با کاهش چشمگیر بارش مواجه بوده اند.

حوضه آبریز ارس که منطبق با بخش زیادی از جغرافیای استان های اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی است، در سال آبی جاری و تا کنون 183 میلی متر بارندگی را تجربه کرده است، در سال آبی گذشته 168 میلی متر بارندگی داشت که به نسبت سال قبل نزدیک 15 میلی متر افزایش بارندگی داشته است، حال آنکه متوسط بلند مدت بارندگی در این حوضه نیز 163 میلی متر بوده و این یعنی شرایط سال جدید حوضه ارس به نسبت گذشته مطلوب تر است.

با این حال، حوضه آبریز تالش - مرداب انزلی که بخش کوچکی از آن در استان اردبیل و مابقی در استان گیلان قرار دارد، در سال آبی جاری با کاهش بیش از 100 میلی متری باران رو به رو بوده است. در این حوضه و در سال آبی جاری تا کنون 511 میلی متر بارندگی صورت گرفته که به نسبت سال گذشته 170 میلی متر کاهش داشته است. بارش 511 میلی متری باران در سال جدید در حالی است که متوسط بلند مدت بارندگی در این حوضه نیز 676 میلی متر است.

حوضه آبریز سفید رود یکی دیگر از حوضه های آبریز مرتبط با دریای خزر است که استان هایی چون کردستان، زنجان، همدان، قزوین، البرز، آذربایجان شرقی و گیلان را شامل می شود و در این حوضه نیز در شرایط کنونی کاهش بارندگی ها محسوس است.

این حوضه در سال جاری و تا کنون 224 میلی متر بارندگی داشته که به نسبت سال گذشته 17 میلی متر کاهش یافته و نسبت به میانگین بلند مدت نیز کاهش نزدیک به 40 میلی متری را نشان می دهد.

حوضه آبریز رودخانه های بین سفید رود و هراز که به جز بخش کوچکی از آن که در استان قزوین است، ما بقی منطبق با جغرافیای استان های گیلان و مازندران است، در سال آبی جاری و تا کنون نسبت به سال آبی گذشته 60 میلی متر کاهش بارندگی داشته است.

بارش باران در این حوضه آبریز در حالی در سال جاری به 543 میلی متر رسیده که در سال گذشته در این حوضه 602 میلی متر و در میانگین 50 سال گذشته در این حوضه 580 میلی متر بارندگی رخ می داد.

حوضه آبریز هراز و قره سو از دیگر زیر حوضه های این منطقه است که منطبق بر استان های تهران، سمنان، گلستان و مازندران است و در سال آبی جاری و تا کنون 364 میلی متر بارندگی داشته است. این بارش در حالی است که این حوضه در سال آبی گذشته 268 میلی متر بارندگی و به نسبت سال گذشته بیش از 20 میلی متر کاهش بارندگی داشته است.

حوضه آبریز قره سو و گرگان ـ که به جز بخش کوچکی از آن که در استان های خراسان شمالی و سمنان جریان است ـ مابقی منطبق با جغرافیای استان گلستان است، در سال آبی جاری از معدود حوضه های آبریزی است که دارای افزایش بارندگی بوده است. در این حوضه در سال آبی جاری و تاکنون 295 میلی متر بارندگی رخ داده است که به نسبت سال گذشته 31 میلی متر افزایش و به نسبت میانگین بلند مدت تنها 2 میلی متر کاهش داشته است.

حوضه آبریز اترک که منطبق با جغرافیای خراسان شمالی و گلستان است نیز در سال آبی جاری به نسبت سال گذشته و بلند مدت دچار کاهش بارندگی محسوس شده است. در این حوضه در سال آبی جاری 157 میلی متر بارندگی رخ داد و این در حالی است که آمار سال گذشته بارندگی 200 میلی متری و آمار بلند مدت بارندگی 215 میلی متری را در این منطقه ثبت کرده است.

بر پایه بررسی های مذکور در حوضه آبریز دریای خزر ـ که عمده استان های شمالی کشور را در بر می گیرد و مجموع جمعیت شهروندان ساکن در آن تقریبا برابر با یک سوم جمعیت کشور است ـ به جز زیر حوضه ارس در شمال غربی کشور و نیز قره سو و گرگان در استان گلستان شامل کاهش بارندگی شده اند.

این کاهش ها در حوضه آبریز تالاب انزلی با کاهش ۱۷۰ میلی متری به ویژه به دلیل اکوسیستم خاص منطقه و خطراتی که حیات تالاب انزلی را تهدید می کند، بسیار نگران کننده به نظر می رسد.

همان طور که آمد، عمده نگرانی برآمده از کاهش بارندگی در مناطق شمالی کشور این است که در این مناطق، سبک و الگوی زندگی مردم، مبتنی بر مصرف زیاد آب است و اقتصاد کشاورزی و اقتصاد صنعتی منطقه نیز بر همین اساس طراحی و برنامه ریزی شده است.

در عمده بخش های این منطقه جغرافیایی، نظام مدیریتی مطلوبی برای موضوع آب وجود ندارد و سبک بهره برداری خانگی و کشاورزی از آب به شدت سنتی است؛ بنابراین، هر گونه تغییر در وضعیت بارندگی های این منطقه ـ که اتفاقاً جمعیت قابل توجهی از کشور را نیز در خود جای داده است ـ می تواند به خسارات جبران ناپذیری در این حوضه بدل شود و آسیب های اجتماعی فراوانی را به بار آورد.

این موارد همگی گویای این است که در این منطقه، باید نگاه مدیریتی به مقوله آب تغییر کند و مدیریت هوشمند و خردمندانه آبی در این حوضه آبریز جایگزین مدیریت سنتی شود.