متهم اصلی مرگ جنگل‌ها در ایران؛ انسان‌ها

خبرآنلاین: حسین آخانی استاد محیط زیست دانشگاه تهران از وضعیت جنگل‌ها در ایران و عوامل تهدید‌‌کننده موجود می گوید.

در تعطیلات نوروز حجم زیادی از جنگل‌های شمال ایران در شهرهای لاهیجان، سیاهکل، لنگرود، شفت و ماسال بر اثر آتش‌سوزی از بین رفت، این بار اولی نیست که هزاران درخت و موجود زنده بر اثر بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی گردشگران از بین می‌رود.

طبق تحقیقات بیشترین علل وقوع این آتش‌سوزی‌ها خطای انسانی بوده است که به بهانه برافروختن آتش برای ماجراجویی منجر به بهای گزاف از بین رفتن مساحت وسیعی از جنگل ها منجر می شود.

از سوی دیگر در ده سال اخیر با توجه به شروع جهانی موج تغییر اقلیم و افزایش دما و خشکسالی این آتش‌سوزی‌ها بیشتر هم شده است. بدون شک نابودی و فقدان جنگل ها ضربه ای عظیم و جبران ناپذیر بر اکوسیستم ایران وارد می‌کند، ضربه ای که حتی با کاشتن درخت و احیای جنگل ها بازهم جبران‌پذیر نیست، چراکه در دل درخت ها و گونه‌های گیاهی هزاران گونه از حیات وحش هم زندگی می‌کنند.

همچنین، مدیریت غلط و بی‌توجهی و سوءاستفاده برخی از افراد نیز به تخریب بسیاری از این جنگل‌ها دامن می‌زند. بهره‌برداری نادرست از قبیل قطع و برداشتن غیر اصولی درختان به منظور فروش چوب آنها و یا ساختن ویلا و شهرک سازی و تبدیل جنگل ها به مراتع و اراضی کشاورزی؛ اتفاقاتی ست که در نهایت منجر به فرسایش و از دست رفتن کیفیت خاک، وقوع سیل، تغییرات آب و هوایی و از دست رفتن هزار گونه با ارزش از گیاهان و حیات وحش می‌شود.

اما با وجود گسترش این خسارت‌های زیانبار، آیا قانون بازدارنده‌ای برای منع این جرائم در کشورمان وجود دارد؟ چقدر در زمینه حفظ و حراست از این منابع با ارزش طبیعی فرهنگ سازی می‌شود؟ هر ساله برای احیای جنگل‌ها چه اقداماتی در نظر گرفته و انجام می‌شود؟

در این خصوص با حسین آخانی استاد محیط زیست و عضو هیات‌علمی دانشکده علوم دانشگاه تهران به گفتگو نشستیم.

مشروح این گفت‌وگو به این شرح است:

در سال های اخیر وضعیت جنگل‌های کشور چگونه بوده است؟ چه حجمی از پوشش‌های جنگلی ایران کاسته‌شده‌است و جنگل‌ها با چه تهدید‌هایی مواجه بوده‌اند؟

انواع و اقسام تهدیدها به جنگل های ایران صدمه وارد می‌کند که شاید مهم‌ترین آنها جنگل‌تراشی است و همچنین تغییر کاربری جنگل‌ها و انواع و اقسام فعالیت‌ها مثلا فرض بفرمایید ساخت و ساز، ویلا‌سازی، یا حتی وجود دستگاه‌های دولتی که به این مناطق تجاوز می کنند و از همه مهم‌تر هم بحث قاچاق چوب است که متاسفانه می شود گفت که در تمام جنگل‌های شمالی ما با این پدیده مواجه هستیم، اما در سال‌های اخیر ما با یک موج ناباورانه از شیوع آتش‌سوزی مواجه بوده ایم که اگرچه آمار درستی از میزان این آتش سوزی‌ها در دست نیست ولی در ده سال اخیر صدها مورد آتش‌سوزی داشتیم که مساحت زیادی از جنگل‌ها را از بین برده است و متاسفانه طبیعی است که با این آتش سوزی‌ها نه تنها بسیاری از گونه‌های با ارزش جنگلی را از دست می‌دهیم، گونه هایی که بعضی از آنها ممکن است عمرشان به بیش از صد سال هم برسد بلکه ازاین طریق راه تجاوز بیشتر به جنگل هم فراهم می‌شود که می‌تواند زمین‌خواری را به همراه داشته باشد.

طبیعتا بعد از این که جنگل‌ها تضعیف می‌شوند، شیوع حمله‌های آفت ها و گونه‌های مهاجم به این مناطق اتفاق می افتد و در نتیجه متاسفانه با ارزش ترین ذخیره‌گاه‌های جنگلی خود را نه تنها در شمال بلکه در زاگرس و غرب کشور هم از دست می دهیم. من حتی در جنوب هم در سفرهایی که داشتم شاهد آتش سوزی‌های متعدد بودم و در نتیجه خیلی از گونه‌های گیاهی ما بر اثر این آتش سوزی‌ها از بین می روند.

در تعطیلات نوروزی شاهد آتش‌سوزی در جنگل‌ها بودیم که منجر به تخریب چندین هکتار جنگل در شمال شد. به نظر شما چه عواملی در این آتش سوزی‌ها نقش دارند؟

ببینید آتش سوزی‌های طبیعی تا آنجا که می‌دانیم اصلا در ایران رخ نمی‌دهد، تقریبا امکان آن صفر است مثلا اینکه در اثر رعد و برق این اتفاق بیافتد در ایران سابقه ندارد، در بسیاری از مناطق دنیا مثل مدیترانه آتش سوزی‌های طبیعی داریم که انسان هیچ نقشی در به وجود آمدن آن ندارد. بنابراین بر اساس دانش ما در ایران آتش سوزی ها نمیتواند منشا طبیعی داشته باشد و تقریبا می شود گفت که صد در صد منشا انسانی دارد.

در این آتش‌سوزی‌های اخیر تغییرات آب و هوایی بیشتر نقش داشت یا خطای انسانی؟

چیزی که باعث تشدید آتش‌سوزی‌ها می شود تغییر اقلیم است. مثلا همین پدیده خشکسالی که در چند ماه اخیر داشتیم و گرم شدن بیش از حد هوا که به خصوص در شمال کشور اتفاق افتاد، خب طبیعی است که این امر شرایط را برای گسترش آتش‌سوزی مستعد می کند، منتها خود آتش‌سوزی‌ها منشا انسانی دارد دلیلش هم کاملا مشخص است. ببینید ما در سال‌های اخیر به دلیل توسعه بیش از حدی که در جاده‌های کشور داشتیم از یک طرف و از طرف دیگر رشد بیش از حد تعداد خودروهای شخصی در کشور این امکان را فراهم کرد که در تمام طول سال به طور اعم و در تعطیلات عید و تابستان به طور اخص حجم بسیار بالایی از گردشگران وارد مناطقی بشوند که در گذشته امکان دسترسی به این مناطق نبود و از طرفی هم ما با دو مشکل اساسی مواجه هستیم. اولین مشکل این است که از نظر فرهنگی آموزش های لازم به مردم داده نمیشود، بسیار مهم است که اگر مردم برای استراحت و تفریح به این مناطق می روند ارزش منابع طبیعی و جنگل را بدانند.

چه رفتارهای غلطی از سوی مردم می‌تواند منجر به آتش‌سوزی در جنگل‌ها شود؟

متاسفانه بر اساس بسیاری از عادت های غلطی که خانواده های ایرانی دارند به محض اینکه وارد این مناطق می شوند شاخه های درختان را شکسته و شروع به آتش درست کردن برای پخت و پز و غیره می کنند. در بسیاری از موارد این آتش ها را خاموش نمیکنند که نتیجه اش این آتش سوزی ها میشود. برخی از آتش سوزی ها که اثبات شان به تحقیقات زیادی نیاز دارد به طورعمد رخ می دهد مثلا درگیری های محلی که وجود دارند یا اینکه عده ای زمین خوار هستند و به دنبال این هستند که زمینی را از بین ببرند که بعدا بتوانند بهانه ای برای تصاحب زمین ها داشته باشند یا مورد دیگری که در مناطق حفاظت شده ما سابقه داشته است به خصوص در پارک ملی گلستان، این است که شکارچی های غیرقانونی وارد مناطق می شوند و اقدام به آتش سوزی می کنند اما مساله بسیار مهمی که من بارها در نوشته ها و مصاحبه های خود یادآوری کرده ام و متاسفانه تا به حال هم به آن توجه نشده این است که ما یک قانون مناسب برای مبارزه با آتش سوزی در جنگل ها و طبیعت نداریم. مساله آتش سوزی یک جرم و جنایت بزرگ است و من شخصا اعتقادم بر این است که آتش سوزی در جنگل ها با عملیات تروریستی هیچ فرقی ندارد برای اینکه شما وقتی جنگل را آتش میزنید نه تنها به منابع طبیعی صدمه وارد می کنید بلکه جان انسان ها را هم به خطر می اندازید.

قانونی در زمینه مقابله با این سهل‌انگاری‌ها وجود دارد؟

خیلی از این آتش سوزی‌ها باعث می شود که بسیاری از انسان‌ها مثلا جنگل بان‌ها محیط بان‌ها یا کسانی که در آتش نشانی هستند در حین اطفا حریق جانشان به خطر بیافتد. بنابراین خسارت های بسیار سنگینی وارد می شود و با توجه به این خسارت ها در همه این سال‌ها ما هنوز هیچ قانونی نداریم .بنده در سفری که به آمریکا داشتم شاهد این بودم که در مناطق مدیترانه و خیلی از مکان‌های دیگر روشن کردن آتش جرم است و هزار دلار جریمه دارد. در صورتی که ما در کشور خودمان چنین قانونی نداریم و هر کسی هر جایی دلش می خواهد آتش روشن می کند و طبیعی است که منجر به این بی نظمی می شود که الان شاهد آن هستیم.

چه راهکارهایی برای احیای جنگل‌ها وجود داد و چه میزان شاهد این اتفاق هستیم؟

این یک بحث بسیار تخصصی است، به هر حال جنگل وقتی آتش می گیرد بسته به این که میزان آتش‌سوزی چقدر است نوع مدیریتی که برای بازگشت جنگل اعمال می شود متفاوت است، ممکن است در مواردی آتش‌سوزی مختصر باشد که با یک مدیریت مناسب بعد از چند سال جنگل برگردد و یا ممکن است حجم آتش‌سوزی زیاد باشد و لازم باشد با کارهای اکولوژیکی فرایند تداوم جنگل تسریع شود ولی واقعیت امر این است که من در کل خیلی خوشبین نیستم به دلیل اینکه سازمان مسئول حفظ منابع طبیعی کشور که همان سازمان جنگل‌ها و مراتع است، سازمانی است که متاسفانه سابقه خوبی در حفظ و حراست از جنگل‌های ما ندارد.خیلی جاها همین سازمان باعث شده که گونه های خارجی را وارد طبیعت ایران کند. معمولا این سازمان از جنگل‌های مصنوعی که در خیلی از موارد هم از گونه‌های خارجی و مضر تشکیل شده، حفاظت می کند ولی به جنگل‌های خدا دادی که واقعا غنای بسیار زیادی دارد و جزء میراث طبیعی کشور است، توجهی نمیکند.