آغاز غربالگری آب ژرف با بنیاد مستضعفان

روزنامه شرق نوشت: طرح مطالعاتي پر سروصداي استخراج آب‌هاي ژرف در «سيستان» با ورود بنياد مستضعفان در حالي كليد خورد كه هنوز هم بر سر بهره‌برداري احتمالي از آن در آينده، نگراني‌ وجود دارد. نگراني‌ای كه بيشتر ظن اهمال‌كاري مسئولان براي مديريت بهينه آب را پررنگ‌تر مي‌كند. مرتضي افتخاري، ‌رئيس مؤسسه تحقيقات آب، در گفت‌وگو تأكيد مي‌كند كه دو طرح‌ مطالعاتي در زمينه آب‌هاي ژرف، صرفا تحقيقاتي است و اولويت نخست وزارت نيرو، اصلاح الگوي مصرف و جلوگيري از ولخرجي در عرصه آب است، با‌اين‌حال او در اين گفت‌وگو سوءاستفاده و سهم‌خواهي استان‌ها از بهره‌برداري احتمالي از آب‌هاي ژرف را رد نمي‌كند و درباره آنها هشدار مي‌دهد.

افتخاري در اين گفت‌وگو از دو طرح مطالعاتي در سطح كشوري و نقطه‌اي خبر مي‌دهد كه در طرح نخست، تمامي استان‌هاي كشور با نگاهي به مرزها تا پايان سال آتي زير تيغ بررسي‌ قرار مي‌گيرند و در طرح دوم، چهار استان يزد، كرمان، خراسان جنوبي و سيستان‌وبلوچستان در بوته آزمايش قرار مي‌گيرند. او مي‌گويد: «در دو مرحله كشور را غربال مي‌كنيم تا به نقاطي مثل سيستان كه احتمال دارد آب در آنجا وجود داشته باشد، برسيم». ‌رئيس مؤسسه تحقيقات آب از ١٢ كشوري خبر مي‌دهد كه در راستاي استخراج آب‌هاي ژرف وارد عمل شده‌اند و از آب‌هاي تجديدناپذير خود هم بهره‌برداري کرده‌اند. ١٢ كشوري كه از جمله كشورهاي بسيار كم‌آب و خشك جهان محسوب مي‌شوند و هنوز وضعيت ايران با اين كشورها تفاوت چشم‌گيري دارد.

حال سؤال اينجاست تخصيص ۲۵ میلیارد تومان هزينه براي تنها يك طرح مطالعاتي در زمينه آب‌هاي ژرف در استان سيستان‌وبلوچستان در كنار اختصاص حدود ٤٣٠ میلیارد تومان اعتبار براي طرح احيا و تعادل‌بخشي آب‌های زیرزمینی كه تاكنون حدود ۴۹ درصد آن تأمين شده است، چه معنايي مي‌تواند داشته باشد؟ این در‌ حالی است که اعتباری که برای کل طرح‌های مربوط به بهبود بهره‌برداری و حفاظت از منابع آب کشور در سال ۱۳۹۶ ابلاغ شده، به مبلغ ٨١٧ میلیارد تومان اعتبار از محل منابع عمومی است و قیاس این ارقام، اين نگراني را براي بسياري از كارشناسان به وجود مي‌آورد كه نكند هنوز هم تمركز وزارت نيرو بر مديريت عرضه است و مديريت تقاضا سهم اندكي از اين ميدان دارد. آيا بهتر نيست وزارت نيرو يا مؤسسه تحقيقات آب، براي رفع اين نوع نگراني‌ها، نام طرح‌هايي را كه در مديريت تقاضا در ‌دست ‌بررسي است، اعلام و ارقام تخصيص‌يافته به آنها را به‌صورت رسمی علنی كنند؟

‌ به‌تازگی موضوع طرح مطالعاتی استخراج آب‌های ژرف در سیستان مطرح شده است. این مطالعات به صورت پایلوت مطرح شده یا طرح‌های دیگری هم در دست بررسی است؟

در بحث آب‌های ژرف دو مطالعه داریم؛ مطالعات استانی که در نقاط خاصی انجام می‌شود و مطالعات کشوری که برای کل کشور است. در مؤسسه، درگیر مطالعات کشوری هستیم؛ اما مطالعات استانی از طرف شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران انجام می‌شود.

‌طرح مطالعاتی‌ای که در سیستان در حال اجراست، دقیقا با چه اهدافی انجام می‌گیرد؟

کاری که در سیستان انجام می‌شود، به ‌معنای اتمام کار و بهره‌برداری نیست. باید مشخص شود چاهی که حفر می‌شود، در عمقی که پیش‌بینی شده، به آب می‌رسد یا خیر. پس از آن معلوم شود منشأ این آب از کجاست. بعد از مشخص‌شدن منشأ، باید معلوم شود این آب تجدیدپذیر است یا تجدیدناپذیر. آب تجدیدپذیر یعنی اگر آب را برنداریم؛ مثل سال‌های قبل از دستمان خارج خواهد شد؛ بنابراین عقل حکم می‌کند این آب را استفاده کنیم. بسته به اینکه آب تجدیدپذیر یا تجدیدناپذیر باشد، اقدامات متفاوتی انجام خواهد شد. اگر آب تجدیدپذیر بود که طبیعتا باید استفاده کنیم؛ چون ممکن است در صورت استفاده‌نکردن به خلیج فارس یا دریای عمان وارد شود. اگر آب تجدیدناپذیر بود، اگر میزان آب زیاد باشد، فقط برای آب شرب استفاده‌اش توجیه پیدا می‌کند؛ نه برای آب کشاورزی و صنعت. نکته بعدی که باید بررسی شود، این است که کیفیت آب به چه صورت است. آیا برای استفاده مناسب است یا نه. نکته دیگر ارزش اقتصادی استحصال در مقایسه با دیگر روش‌های تأمین آب است. همان‌جا دریا داریم و می‌توانیم آب را شیرین کنیم. آیا این آب در مقایسه با آب‌شیرین‌کن به لحاظ اقتصادی توجیه دارد یا نه. این موضوعات باید بررسی شود؛ بنابراین درحال‌حاضر که قرار است چاه حفر شود، صرفا کار مطالعاتی است و باید دید به کجا ختم خواهد شد.

‌این اتفاق گویا به‌ جز سیستان در جاهای دیگر هم انجام می‌شود؟

بله؛ ولی اطلاعات دقیقی ندارم. ظاهرا در خراسان‌جنوبی، یزد و کرمان و سیستان‌وبلوچستان انجام می‌شود. شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران اطلاعات دقیق‌تری در این زمینه دارد.

‌مطالعات کشوری آب‌ ژرف به چه صورت است؟

یک‌سری نقاط در کشورمان هست؛ مثل سیستان که نقل‌قول‌های محلی و قدیمی درباره وجود آب از سوی کشاورزان بومی شنیده شده است. در جلساتی که در وزارت نیرو با متخصصان مربوطه برگزار شده است، به نتایجی رسیده‌اند که در کدام نقاط ممکن است آب وجود داشته باشد و محدوده را مشخص کرده‌اند. یک‌سری عملیات با معاونت علمی فناوری ریاست‌جمهوری در منطقه انجام شده و تقریبا به نقاطی رسیده‌اند. در واقع ترکیب یک‌سری کارهای تجربی با یک‌سری کارهای علمی.

اما یک‌سری نقاط هم هستند که به لحاظ تجربی کاری در موردشان انجام نشده یا صحبتی در مورد اینکه آب در آن مناطق وجود داشته باشد، وجود ندارد، اما عقل حکم می‌کند در کل کشور تحقیق کنیم. بنابراین هم در سطح کشور و هم در مناطق مرزی این موضوع را رصد كرديم تا مشخص شود در چه بخش‌هایی احتمال بیشتری برای وجود آب ژرف وجود دارد که در موردشان مطالعه و تحلیل کنیم. به عبارتی در دو مرحله کشور را غربال می‌کنیم تا به نقاطی مثل سیستان که احتمال دارد آب در آنجا وجود داشته باشد، برسیم.

درجه اهمیت بهره‌برداری از آب‌های ژرف در قیاس با روش‌های دیگر چقدر است؟

نکته کلان‌تری عرض می‌کنم. اولا مسئله اصلی ما در کشور، اصلاح الگوی مصرف است. استمرار روندی که در مصرف آب و انرژی داریم، برای کشور تهدید محسوب می‌شود. بنابراین مهم‌ترین کاری که باید انجام دهیم، این است که مصرفمان را حتما اصلاح کنیم چون اگر این کار را نکنیم به این معناست که می‌خواهیم با فرض وجود آب‌های جدیدتر، آنها را هم به همان روال قبل مصرف کنیم که منطقی نیست. مثل پدر خانواده‌ای که فرزندانش ولخرج هستند و این پدر، کارهای شیفت دوم و سوم می‌گیرد، درحالی‌که باید ابتدا مسئله‌ ولخرجی را حل کند. مسئله اصلی‌ ما اصلاح مصرف است و اکنون که دکتر اردکانیان به وزارت نیرو آمده‌اند، به صورت اصلاح رویکرد در وزارت نیرو مطرح شده است تا روند مصرف آب را در همه بخش‌ها و نه فقط بخش شرب اصلاح کنیم، به‌ویژه در کشاورزی این رویه باید حتما اصلاح شود. در واقع آبی که در کشور مصرف می‌شود باید ارزش پیدا کند و باعث بهره‌وری و تولید بیشتر شود. این نکته خیلی مهم است. اما در پاسخ به سؤال شما، به نظرم این درجه اهمیت بستگی دارد به اینکه مطالعات به چه حجم آبی ختم می‌شود. اگر به حجم‌های کمی از آب ختم شود، اهمیت خیلی پایین‌تری دارد. اگر به آب‌های تجدیدناپذیر ختم شود در مقابل آب‌های دیگر اهمیت کمتری دارد، چون آب‌های تجدیدناپذیر را برای نسل‌های آینده هم نیاز داریم و نمی‌توانیم از آنها استفاده کنیم. اگر این فاکتورها را در آینده مشخص کنیم، می‌توانیم به این سؤال پاسخ دهیم که اگر حجم آب ‌میلیاردی باشد، می‌توانیم روی آن حساب کنیم یا نه. بنابراین باید منتظر نتایج مطالعات کشوری و نقطه‌ای باشیم که تعیین‌کننده خواهد بود.

‌تجربه موفقی در استخراج آب ژرف در کشورهای دیگر هم وجود داشته؟

بله، چندین کشور هستند که لیبی یکی از آنهاست. الجزایر، مصر، بحرین، قطر، عربستان، اردن، امارات، لیبی، عمان، تونس، یمن و استرالیا از جمله کشورهایی هستند که در حال بهره‌برداری از آب‌های ژرف هستند که البته آب‌های ژرف مورد بهره‌برداری آنها از نوع تجدیدناپذیر است. در بعضی از این کشورها، احجام آب‌های ژرف کشف‌شده، بسیار بالاست. ما هم اگر آن حجم‌ هزار‌میلیاردی آب را داشته باشیم، برایمان مشکلی ایجاد نخواهد کرد که به‌عنوان آب شرب از آن استفاده کنیم. چون مقدار زیادی نیست. البته ما کلا باید مدیریت آب را اصلاح و سعی کنیم به مدیریت درست آب در کشور جهت‌گیری دهیم. اگر آب‌های ژرف هم گریبان‌گیر در سهم‌خواهی‌های استانی شود، از مسیر خودش منحرف می‌شود و باید مدیریت درستی اعمال شود و فقط برای آب شرب باشد. همه این موارد الزامات موضوع است و نباید از دستمان خارج شود. باید کنترلش کنیم. اگر این آب‌ها را هم بی‌رویه مصرف کنیم، می‌تواند مشکلاتی برایمان پیش بیاورد. از سویی، اگر خودمان را با کشورهای دیگری که از این آب‌ها استفاده می‌کنند مقایسه کنیم، باید مقایسه همه‌جانبه داشته باشیم نه صرفا در مصرف. ممکن است آن کشورها، محدودیت‌ها و خط‌قرمزهایی را لحاظ کرده باشند. ما هم باید با مدیریت درست، این آب‌ها را استفاده کنیم.

پرداختن و جلب توجه وزارت نیرو به این موضوع خاص که در قیاس با اولویت‌های دیگر در مراحل بالایی قرار ندارد، آیا سبب نمی‌شود توجه پیمانکاران و کارفرمایان خاص به این موضوع جلب شود و مثل خیلی از اتفاقاتی که بر سر انتقال آب و سدسازی‌ها رخ داد، با مسئولان سیاسی و تصمیم‌ساز، رایزنی‌هایی صورت بگیرد؟

چنین تفکری ندارم. احساس می‌کنم وزارت نیرو متولی تأمین آب کشور است و باید حق دهیم که در موضوعات مختلفی برای تأمین آب کشور کار کند. البته به این معنا نیست که به موضوع آب‌های ژرف نپردازد. باید حتما در مطالعات به این موضوع بپردازند اما نکته اینجاست که در وزارت نیرو به نظرتان چقدر انرژی ما در مورد آب‌های ژرف است؟ در وزارت نیرو کارهای مختلف با احجام مختلف انجام می‌دهیم و این هم گوشه‌ای از کارهای ماست. این موضوع همه زندگی وزارت نیرو نشده. وقتی با من مصاحبه و سؤال کنید حتما در این موضوع پاسخ می‌دهم اما به این معنی نیست که همه انرژی‌مان بر سر این موضوع است.

منظور من بر سر اولویت‌بندی‌هاست.

اولویت‌بندی داریم. اما به نظرم به مردم هم باید در حد کلیات اطلاع‌رسانی شود تا متوجه باشند که مسئولان به فکر تأمین آب و اصلاح الگوی مصرف هستند، اما اگر وارد جزئیات شویم، به جز ابهام و بدبینی ممکن است سوءاستفاده‌هایی شود؛ نمی‌گویم به طور قطع اما این احتمال وجود دارد. بنابراین باید به مردم اطلاع‌رسانی کنیم که بدانند ما در موارد مختلف کار می‌کنیم و اولویت‌ها را هم بگوییم.

زمان‌بندی برای پروژه تحقیقاتی چقدر است؟

کاری که اکنون در سیستان انجام می‌شود تا اواخر یا اوایل مهرماه سال آینده طول می‌کشد اما کاری که در مطالعات کشوری انجام می‌دهیم تا اواخر سال آینده ادامه خواهد داشت.