جزییات اتصال فوری تهران به «حومه»

روزنامه دنیای اقتصاد: شهرداری تهران و دو مجموعه دولتی با امضای یک توافق سه‌جانبه موضوع اتصال فوری ریلی تهران و شهرهای حومه را کلید زدند. طی این توافق قرار است در یک سال پیش‌رو زمینه پوشش سفرهای میان تهران و حومه از طریق یک راهکار موقتی اما فوری و کم‌هزینه فراهم شود. اگرچه راهکار اصلی اتصال ریلی پایتخت و شهرهای حومه ایجاد خطوط «قطار حومه‌ای» است، اما از آنجا که این روش بسیار پرهزینه و زمانبر بوده و تامین مالی و اجرای آن با چالش روبه‌رو است، این توافق سه‌جانبه توانسته راه حلی را از مسیر همکاری مشترک شرکت راه‌آهن، شرکت عمران شهرهای جدید و شهرداری تهران ارائه دهد که از ابتدای سال ۹۸ بخشی از آن قابلیت بهره‌برداری خواهد داشت.

طی این توافق سه‌جانبه تهیه برنامه هماهنگ برای توسعه قطارهای حومه‌ای تهران به‌عنوان اقدامی بلندمدت مورد تاکید قرار گرفته است. اما در عین حال یک مسیر میانبر برای اتصال ریلی تهران و حومه پیشنهاد شده که به نظر می‌رسد قابل اجرا بوده و در کوتاه‌مدت می‌تواند با پوشش بخشی از سفرهای بین حومه و پایتخت، از یکسو مشکل ترافیک صبحگاهی در مبادی ورودی شهر را برطرف و از سوی دیگر امکان بهره‌گیری از ظرفیت بلااستفاده سکونت در برخی شهرهای حومه‌ای را نیز ایجاد کند.

ویژگی مهم این توافق سه‌جانبه ایجاد هم‌راستایی و هم‌افزایی میان سه نهادی است که پیش از این هر یک به تنهایی برای اتصال ریلی تهران - حومه تلاش می‌کردند. شهرداری تهران، شرکت عمران شهرهای جدید و شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران در سال‌های گذشته بدون هماهنگی با یکدیگر در تلاش بودند بخشی از سفرهای روزانه شهروندان از حومه به تهران و بالعکس را با ارتقای ظرفیت‌های ریلی اعم از مترو و خطوط راه‌آهن پوشش دهند. اما هر یک از این نهادها به تنهایی به امکانات مالی، زیرساختی، زمین و ظرفیت‌های مورد نیاز دیگر به شکل محدود دسترسی داشتند و به همین خاطر تلاش‌های انفرادی آنها به موفقیت منتج نشد. نمونه این تلاش‌های ناموفق، متروی پرند است که سال‌ها از کلنگ‌زنی آن می‌گذرد اما هنوز مورد بهره‌برداری قرار نگرفته است.

هدف از توافق سه‌جانبه مذکور این است که بخشی از جمعیت شناور تهران که هر روز با انگیزه اشتغال، تحصیل، درمان یا هر دلیل دیگری ناگزیر هستند بین محل سکونت خود و «شهر مادر» در تردد باشند، با استفاده از ظرفیت خالی خطوط راه‌آهن و نیز اراضی حریم ریلی در خطوط تهران - حومه دست‌کم تا زمانی که «شبکه قطار حومه‌ای» شکل بگیرد، جابه‌جا شوند. روزانه حدود ۵۴۰ هزار خودرو از شهرهای حومه‌ای به تهران وارد و همین تعداد نیز در بعدازظهر از شهر خارج می‌شود و به این ترتیب دست‌کم یک میلیون و ۲۵۰ هزار شهروند ساکن حومه، هر روز برای امور گوناگون به پایتخت به‌عنوان شهر مادر مجموعه شهری تهران سفر می‌کنند.

راهکار اصولی و دائمی پوشش سفرهای حومه - تهران که در بلندمدت باید اجرا شود، ایجاد «شبکه یکپارچه قطار حومه‌ای» است. این شبکه به گفته محسن پورسیدآقایی، معاون حمل و نقل و ترافیک شهردار تهران شامل خطوطی است که از شهرهای حومه تهران آغاز شده و ضمن پوشش تمام شهرهای حومه‌ای اطراف که در مسیر قرار دارد، در شهر مادر نیز عمدتا از طریق مسیر زیرزمینی و تونل امتداد پیدا می‌کند و دست‌کم در سه نقطه از شهر ایستگاه دارد. قطارهای حومه‌ای سریع‌السیر بوده و عمدتا مسافت بین حومه تا اولین ایستگاه شهر مادر را حول و حوش 15دقیقه طی می‌کند. آنچه اکنون در قالب توافق سه‌جانبه و به‌عنوان برنامه یک‌ساله اتصال ریلی فوری تهران به حومه در دستور کار قرار گرفته، اگرچه فاقد برخی ویژگی‌های قطار حومه‌ای است، اما در عین حال می‌تواند موقتا بخشی از سفرهای ساکنان حومه به وسیله خودروی شخصی را حذف کند و قدری از ترافیک معابر ورودی و خروجی تهران بکاهد.

شهرداری تهران در دهه 80 و زمانی که مطالعات طرح جامع حمل و نقل و ترافیک پایتخت را از طریق یک شرکت مشاور انجام داد، 4 خط اکسپرس (سریع‌السیر) برای اتصال حومه - تهران را نیز به‌عنوان خطوط پیشنهادی طراحی کرد، اما از آنجاکه هیچ قانونی برای الزام شهرداری به اجرای خطوط حومه‌ای وجود ندارد، این برنامه هرگز جنبه عملیاتی و اجرایی پیدا نکرد. در عین حال طی توافق جدید که تحت عنوان «برنامه هماهنگ برای توسعه قطارهای حومه‌ای تهران» میان شهرداری، شرکت عمران شهرهای جدید و شرکت راه‌آهن صورت گرفته، قرار شده در بازنگری مطالعات یکپارچه حمل و نقل ریلی شهر تهران و حومه، کریدورها و خطوط حومه‌ای راه‌آهن به‌عنوان بخشی از خطوط اکسپرس و با اولویت پوشش ۴ شهر جدید شامل پردیس، پرند، هشتگرد و اندیشه دیده شود. بر این اساس قرار است الزامات مشترک بین راه‌آهن و شهرداری تهران برای احداث و بهره‌برداری از این خطوط با توجه به مطالعات فوق تهیه شده و مبنای عمل قرار گیرد.

طی این توافق طرفین پذیرفته‌اند از کریدورهای ریلی موجود شامل مترو و به ویژه خطوط راه‌آهن به‌صورت مشترک استفاده شود؛ به این معنا که در مسیر پرند - تهران بخشی از شبکه ریلی مترو که تکمیل شده در اختیار راه‌آهن قرار گیرد و برای جابه‌جایی مورد استفاده قرار گیرد و در خطوط راه‌آهن تهران - حومه نیز از دو طریق این هم‌افزایی ممکن شود. راه اول این است که خطوط ریلی موجود که قطارهای راه‌‌آهن با سرفاصله زمانی بالا در آن تردد می‌کند، در ساعات خالی میزبان ناوگان «ریل‌باس» باشد و به این ترتیب ظرفیت خالی موجود برای جابه‌جایی سفرهای تهران - حومه مورد استفاده قرار گیرد.

راهکار دوم نیز ایجاد خط ریلی دوم در حریم خطوط موجود است. شرکت راه‌آهن برای افتتاح مسیر دو خطه راه‌آهن تا شهر پرند با سرفاصله حداکثر نیم ساعت از ابتدای سال ۹۸ اعلام آمادگی کرده است. پورسیدآقایی در این رابطه به «دنیای اقتصاد» گفت: در قالب این طرح قرار است از اراضی خطوط ریلی موجود استفاده و یک خط مجزای ریلی میان این دو شهر اجرا شود. به گفته وی، با توجه به اینکه ریل‌های موجود راه‌آهن از حریم آزاد برخوردار هستند، در این اراضی خط حومه‌ای جدیدی احداث خواهد شد. در گام بعدی این خطوط جدید در ایستگاه راه‌آهن تهران یا ایستگاه‌های موجود خطوط مترو در نزدیکی حومه نظیر ایستگاه آزادگان در خط ۳ به «ایستگاه تبادلی» مجهز شوند و به این ترتیب شبکه موجود ریلی به متروی تهران نیز متصل شود.

در مفاد توافق‌نامه مذکور که اخیرا منعقد شده و در اختیار «دنیای اقتصاد» قرار گرفته است نیز قید شده که با توجه به برنامه راه‌آهن برای احداث ایستگاه تبادلی جوانمرد قصاب و ایستگاه جدید شهر ری، شهرداری تهران ضمن موافقت برای احداث آنها و برقراری ارتباط با مترو، در زمینه واگذاری زمین همکاری لازم را انجام دهد. همچنین احداث ایستگاه تبادلی در مجاورت ایستگاه متروی ترمینال جنوب مورد پذیرش قرار گرفته و مقرر شده هماهنگی لازم از سوی شهرداری و متروی تهران برای ارتباط مسافری برقرار شود. در این توافق‌نامه درخصوص قطار برقی شهر جدید پردیس نیز مقرر شده طراحی آن بر مبنای ادامه مسیر خطوط اکسپرس تهران دیده شود. همچنین مقرر شده درباره موضوع بهره‌برداری از قطار برقی هشتگرد - گلشهر در کارگروه مشترک سه‌جانبه بحث و تصمیمات لازم اتخاذ شود. همچنین به منظور سهولت دسترسی مسافران مترو و راه‌آهن به بلیت، مجوز استفاده از زیرساخت و سیستم مشترک برای فروش و پذیرش کارت بلیت‌های متروی تهران به شرکت راه‌آهن برای سیستم فروش مکانیزه بلیت صادر شد.

حبیب‌الله طاهرخانی، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت عمران شهرهای جدید نیز در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد»، با تاکید بر اینکه همواره سیاست توسعه حمل و نقل بر سیاست توسعه شهرها در کشورهایی همچون ژاپن و کره جنوبی که دارای الگوهای بسیار موفقی در ایجاد سکونتگاه‌های جدید هستند، تقدم داشته است، افزود: طبیعی است پس از ورود ریل به یک منطقه، جمعیت نیز به آن سو روانه شده است. از این رو در دوره کنونی به دلیل مزایای زیاد سیستم حمل و نقل ریلی اعم از توانایی در ارائه خدمات سطح انبوه به ویژه برای قشر کم‌درآمد و تعداد بسیار زیاد واحدهای مسکن مهر مستقر شده در این نواحی و همچنین کمک به محیط زیست و کاهش تولید آلاینده‌ها، این نوع حمل و نقل در اولویت قرار گرفته و به دنبال گسترش آن هستیم. وی خاطرنشان کرد: در اطراف پایتخت ظرفیت ریلی متعلق به راه‌آهن وجود دارد که تاکنون برای حمل و نقل مسافران حومه‌ای به سمت شهر مادر یعنی تهران به دلیل تفاوت ساختار آن استفاده نشده است. طاهرخانی ادامه داد: برای شکل‌گیری شبکه قطار حومه‌ای زمان و هزینه زیادی لازم است از این رو می‌توان در شرایط فعلی از ظرفیت بستر موجود استفاده کرد؛ به این ترتیب که ابتدا خطوط ریلی موجود دو خطه شود و سپس تواتر تعداد ناوگان اعزامی را کوتاه کنیم تا ساکنان حومه بتوانند از این ظرفیت برای جابه‌جایی استفاده کنند. آن‌گونه که معاون وزیر راه و شهرسازی گفته است، دو خطه شدن سایر خطوط ریلی خارج از توافق مذکور اعم از تهران - گرمسار و تهران - ورامین نیز در دستور کار آتی قرار خواهد گرفت.

به گزارش «دنیای اقتصاد»، سیستم ریلی ساده‌ترین، سریع‌ترین و ارزان‌ترین مد حمل و نقل درون‌شهری محسوب می‌شود که در مجموعه‌های شهری عمده کشورهای جهان - منظور از مجموعه شهری ترکیبی جداناشدنی از شهر مادر و شهرهای حومه آن است - علاوه بر نفوذ مویرگی در عمده مناطق و محله‌های درون کلانشهر، حومه را به کلانشهر نیز متصل می‌کند. در قالب این توافق سه‌جانبه اخیر نیز قرار است این خلأ در تهران تا حدی رفع شود و ظرفیت‌های ریلی تحت اختیار دولت و شهرداری پایتخت که تاکنون به‌خاطر اقدامات جزیره‌ای، هر کدام به‌صورت جداگانه و بیگانه از دیگری، سرویس‌دهی ناقصی به مجموعه شهری تهران را بر عهده داشتند، با طرح مشترک دولت و مدیریت شهری در جهت حل مشکل ترافیک تهران، با هم پیوند بخورند.

اگرچه در حال حاضر برخی از شهرستان‌ها و حتی شهرهای جدید اطراف تهران با ریل به تهران متصل هستند، اما قطار در حال حرکت روی این خطوط، بیشتر از آنچه در حمل و نقل روزانه ساکنان حومه نقش و کارکرد موثر داشته باشد، برای مسافران مقطعی و سفرهای نامنظم و ناپیوسته قابل استفاده است. این در حالی است که با اجرای توافق جدید، تعداد ناوگان در حال سرویس‌دهی و سرفاصله تردد قطارها به شکل قابل ملاحظه‌ای کاهش خواهد یافت.

شکل‌گیری این ظرفیت به‌عنوان راهکار فوری و موقتی اتصال ریلی تهران به حومه علاوه بر نقشی که در کاهش ترافیک ایفا خواهد کرد، می‌تواند موجب استفاده از ظرفیت بلااستفاده سکونت در برخی از شهرهای جدید شود. پرند یکی از شهرهایی است که تعداد واحدهای مسکونی آن به مراتب از جمعیت ساکن بیشتر است و علت بی‌استفاده ماندن واحدهای مسکونی نیز همین عدم دسترسی به شبکه حمل و نقل عمومی میان این شهر و شهر مادر است. این در حالی است که با حل مشکل مذکور قطعا تمایل به سکونت در این شهر افزایش خواهد یافت. به این ترتیب به نظر می‌رسد شرایط برای اجرای این راه حل فوری ریلی تا زمان ایجاد شبکه یکپارچه حمل و نقلی در تهران که شاید حتی در افق ۵ سال بعد نیز محقق نشود، کاملا فراهم است و دستگاه‌های ذی‌ربط حتی برای تامین مالی پروژه‌ها نیز متناسب با مقررات، اعلام آمادگی کرده‌اند.