حمله به قطر چگونه خنثی شد؟

روزنامه دنیای اقتصاد: هشت ماه از آغاز مناقشات کشورهای عربی منطقه می‌گذرد و هر یک از طرفین این منازعه تلاش کرده‌اند با جلب حمایت‌های بین‌المللی موضع خود را تقویت کنند. به نوشته نشریه فوربس، اما به‌نظر می‌رسد طرف قطری در این رقابت نفسگیر شرایط بهتری دارد؛ چراکه دولت آمریکا با ادامه تشویق طرفین به مصالحه، اکنون بر حمایت از دوحه تاکید می‌کند. در مقابل قطر نیز وعده داده است که بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار در اقتصاد آمریکا سرمایه‌گذاری کند که ۱۰ میلیارد دلار از این مبلغ در بخش زیرساخت خواهد بود.

هشت ماه از آغاز مناقشات کشورهای عربی منطقه می‌گذرد. در این مدت هیچ‌یک از طرفین حاضر به عقب‌نشینی از مواضع خود نشده‌اند و هر یک تلاش کرده‌اند با جلب حمایت‌های بین‌المللی موضع خود را تقویت کنند. نشریه معتبر فوربس با بررسی این روند نشان می‌دهد طرف قطری در این رقابت نفسگیر شرایط بهتری دارد.

به‌نظر می‌رسد تلاش‌های قطر برای دور زدن تحریم‌های متحدان سابقش نتیجه‌بخش بوده است. دولت آمریکا ضمن ادامه تشویق طرفین به مصالحه، اکنون بر حمایت از دوحه تاکید می‌کند. تحریم‌ها علیه قطر در ماه ژوئن سال گذشته میلادی آغاز شد. اگرچه بحرین، مصر، امارات‌متحده‌عربی و عربستان سعودی به‌طور هماهنگ آغازگر تحریم‌ها بودند، اما امارات‌متحده‌عربی و عربستان به وضوح نیروی محرکه این ماجرا بودند. این دو کشور قطر را به حمایت از تروریسم و بی‌ثبات کردن منطقه متهم می‌کردند. قطر این اتهامات را نپذیرفت و به سرعت در جهت تحکیم روابطش با سایر کشورهای منطقه نظیر ایران، ترکیه و عمان و همچنین کشورهای دیگر نظیر آمریکا گام برداشت. این تلاش‌ها اکنون به بار نشسته است و مقامات آمریکایی در گفت‌وگوی استراتژیک که هفته گذشته در واشنگتن برگزار شد بر تقویت مناسبات دوجانبه تاکید کردند. رکس تیلرسون، وزیر خارجه آمریکا در آغاز این گفت‌و‌گوها اعلام کرد: «قطر کشوری قدرتمند است و با آمریکا دوستی دیرینه دارد. ما روابط آمریکا- قطر را ارزشمند می‌دانیم و امیدواریم گفت‌و‌گوهای امروز به تعمیق روابط استراتژیک دو طرف منجر شود.»

تفاهم‌نامه‌های خارجی

از زمان اعمال تحریم‌ها در تابستان گذشته، دوحه سلسله قراردادهایی با آمریکا منعقد کرده که پاسخگوی برخی انتقادهای وارده است؛ از جمله آن می‌توان به یادداشت تفاهم مبارزه با تروریسم اشاره کرد که در ماه ژوئیه سال گذشته به امضای طرفین رسید و شامل به اشتراک گذاشتن اطلاعات، مقابله با تامین مالی تروریسم و موارد دیگر است.

در سلسله نشست‌هایی که در اواخر ژانویه سال‌جاری انجام شد آمریکا و قطر درخصوص یک معاهده هوانوردی نیز به توافق رسیدند که در سال‌های آینده بر انتشار صورت‌های مالی خطوط هواپیمایی قطر ایرویز و نیز افشای قراردادهای این خطوط هوایی با سایر سازمان‌های دولتی نظارت خواهد کرد. این معاهده در واکنش به اعتراض خطوط هوایی آمریکایی منعقد شد و مورد استقبال این شرکت‌ها قرار گرفت. این شرکت‌ها عقیده دارند خطوط هواپیمایی در کشورهای حاشیه خلیج فارس از کمک‌های ناعادلانه دولتی بهره‌مند می‌شوند. اد باستیان، مدیر شرکت دلتا این توافق را «گام اولیه مستحکمی در فرآیند شفاف‌سازی تجاری و پاسخگویی» می‌داند. دولت‌های آمریکا و قطر یادداشت تفاهم دیگری در جهت مبارزه با قاچاق انسان نیز امضا کردند و بیانیه مشترکی هم درخصوص منافع امنیتی مشترک صادر کردند. دو طرف متعهد شدند گفت‌و‌گوهای استراتژیک را نیز به‌صورت سالانه برگزار کنند.

قطر حمایت خود از اقتصاد آمریکا را نیز به سرعت اعلام کرد. شیخ محمد بن‌عبدالرحمان آل‌ثانی، وزیر خارجه قطر هفته گذشته در واشنگتن اعلام کرد این کشور بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار در اقتصاد آمریکا سرمایه‌گذاری خواهد کرد که ۱۰ میلیارد از این مبلغ در بخش زیرساخت‌ها صرف خواهد شد، همان بخشی که دونالد ترامپ به‌عنوان اولویت مطرح کرده است. همکاری‌های دفاعی نیز عامل مهمی در روابط دوجانبه است. جیمز متیس، وزیر دفاع آمریکا هفته گذشته خالد بن‌محمد العطیه، همتای قطری خود را «دوست من» نامید و به پیشینه طولانی روابط نظامی دو کشور اشاره کرد. این تاریخچه شامل پایگاه هوایی العدید نیز می‌شود که به‌عنوان مرکز نیروی هوایی آمریکا در منطقه مطرح است و بیش از ۱۱ هزار نفر از پرسنل نیروی هوایی آمریکا در آنجا اقامت دارند. قطر پیشنهاد گسترش این پایگاه را مطرح کرده است و هزینه این کار را نیز خود تامین خواهد کرد. حجم بالای خرید تجهیزات دفاعی آمریکایی از سوی قطری‌ها نیز موجب تقویت روابط شده است. از سوی دیگر قطر در ماه نوامبر سال گذشته میلادی با سازمان بین‌المللی کار (ILO) نیز به توافق رسید تا این سازمان بر بسته شدن پرونده یک شکایت علیه قطر نظارت کند. این شکایت در مورد اهمال دولت قطر در صیانت از حقوق کارگران مهاجر طرح شده بود.

سایر بازیگران بین‌المللی، ازجمله قدرت‌های اروپایی کوشیده‌اند به جبهه تلاش‌های میانجیگرانه کویت برای حل مناقشات بپیوندند. با وجود آنکه این تلاش‌ها هنوز به ترک مخاصمه منجر نشده است، به‌نظر نمی‌رسد سایر کشورها علاقه‌ای به جانبداری از یکی از طرفین داشته باشند. کشورهای تحریم‌کننده در واکنش به این شرایط تصمیم گرفته‌اند تا هر زمان که لازم باشد در بن‌بست فعلی باقی بمانند. آنها محتاطانه از اعتراض به تلاش‌های میانجیگرانه‌ای نظیر کویت و آمریکا اجتناب کرده‌اند، اما در برابر سایر تلاش‌ها برای مداخله در موضوع واکنشی نقادانه داشتند و بیانیه‌های سیاسی دوحه را ناکافی می‌دانند و آنها را بی‌اهمیت جلوه داده یا رد کرده‌اند. چهار کشور تحریم‌گر به تازگی در بیانیه‌ای که در ۳۰ژانویه منتشر شد گزارش کمیسیون عالی حقوق بشر در مورد قطر را «توصیفی گمراه‌کننده از بحران سیاسی موجود» خواندند و افزودند: «این گزارش بازتاب یک سوگیری آشکار به سود قطر است.»

جنگ فرهنگی

گام‌های اشتباهی از سوی تحریم‌کنندگان نیز برداشته شده است. به‌عنوان نمونه امارات‌متحده‌عربی ناچار شد یک اثر در موزه جدید‌التاسیس لوور ابوظبی را جایگزین سازد زیرا در نقشه مسیری که یک کوزه تاریخی پیموده بود، تصویر قطر حذف شده و جای آن را پهنه آبی دریا گرفته بود. موزه در اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «نقشه مذکور نواقص متعددی داشته و سواحل شبه‌جزیره عرب و مرزهای سیاسی کنونی در آن به درستی نشان داده نشده است.» وی وعده داد: «سازوکارهایی اتخاذ شده است که از بروز دوباره چنین اشتباهاتی پیشگیری خواهد کرد.» این ماجرا برای موزه‌ای که در ماه نوامبر ۲۰۱۷ افتتاح شد بسیار شرم‌آور بود. لوور ابوظبی مدعی است که یک موزه بین‌المللی است و از محدوده فرهنگ و تمدن بومی خود فراتر می‌رود. این مراکز فرهنگی خود به نوعی صحنه نبرد رقبا در حاشیه خلیج‌فارس بدل شده‌اند و هر کشور می‌کوشد در زمینه معماری نوآورانه و قوت مجموعه آثاری که در آنها به نمایش گذاشته می‌شود، از همسایگان خود پیشی بگیرد.

قطر خود با احداث موزه هنر اسلامی آغازگر این فرآیند بود. موزه هنر اسلامی توسط یک معمار چینی آمریکایی به نام ایم-پی ساخته شد و در سال ۲۰۰۸ گشایش یافت. لوور ابوظبی استاندارد تازه‌ای در منطقه ایجاد کرد. این بنا با مجموعه‌ای از بلوک‌های سفید ساخته شده و میزبان آثاری است که زیر یک سقف پهناور که به‌صورت شبکه فلزی ساخته شده است محافظت می‌شوند. این سقف‌ سایبانی بر فراز محوطه اصلی ایجاد می‌کنند و به ترتیبی نصب شده که به‌نظر می‌رسد در هوا معلق است. امواج خلیج‌فارس هم به پله‌های سنگی مجاور می‌خورند. لوور ابوظبی توسط ژان نول معمار فرانسوی طراحی شده است. اثر دیگر این معمار، موزه ملی قطر، قرار است به‌زودی در دوحه افتتاح شود. در این بنا نیز صفحات متقاطع در طول خط ساحلی قرار گرفته‌اند.

چرخش ترامپ

یکی از مهم‌ترین عوامل جلب حمایت بین‌المللی به سود قطر، مواضع متغیر ترامپ بود. به نظر می‌رسد رئیس‌جمهوری آمریکا در ابتدا از تلاش‌هایی که علیه قطر در جریان بود،‌ حمایت می‌کرد، این اتفاقات بلافاصله پس از سفر او به ریاض پایتخت عربستان سعودی رخ داد. او در ماه ژوئن در توییتی چنین نوشت: «در سفر اخیرم به خاورمیانه گفتم که دوره حمایت مالی از ایدئولوژی‌های افراطی به سر آمده است. رهبران به قطر اشاره کردند، ببینید!» با این وجود به تازگی او قطر را به خاطر نقشش در مبارزه با تروریسم ستوده است. محتوای تماس تلفنی ترامپ با شیخ تمیم بن حمد آل‌ثانی امیر قطر که توسط کاخ سفید منتشر شده حاکی از آن است که: «ترامپ بابت اقدام در مقابله با تروریسم و افراطی‌گری در همه اشکال آن از امیر قطر تشکر کرده است. قطر جزو معدود کشورهایی است که برای امضای یادداشت تفاهم دوجانبه در این خصوص پیشقدم شده است.»

به هر روی این تیلرسون است که تلاش‌های دیپلماتیک آمریکا در جهت حل مناقشات را رهبری می‌کند. اظهار نظرهای روزهای اخیر در واشنگتن نشان می‌دهد که فارغ از خواسته‌های عربستان و امارات از قطر، دولت آمریکا خواستار حل مناقشات در کوتاه‌ترین زمان ممکن است. تیلرسون ۳۰ ژانویه در سخنانی که به نظر می‌رسد خطاب به کشورهای تحریم‌کننده بود، گفت: «درحالی‌که مناقشات خلیج‌فارس به هشتمین ماه خود نزدیک می‌شوند، ایالات‌متحده به اندازه روزهای آغازین نگران است. این مناقشات ضررهای مستقیم اقتصادی و نظامی متوجه طرفین و همچنین آمریکا کرده است. دغدغه ما لفاظی و پروپاگاندایی است که به‌طور مستمر و روزانه در منطقه در میان اعراب و در شبکه‌های اجتماعی به راه افتاده است. طرفین باید از دامن زدن به لفاظی‌ها بپرهیزند و با خویشتن‌داری مانع از گسترش دامنه مناقشات شوند و در جهت دست یافتن به راه‌حل بکوشند.»