دو رویکرد متفاوت به کار خانگی زنان

ترانه بنی‌ یعقوب در روزنامه ایران نوشت: ظرف‌ها را می‌شوید و خشک می‌کند. لحظه‌ای می‌ایستد و نفس تازه می‌کند. یادش می‌آید کلی رخت چرک هم انتظارش را می‌کشد حالا نوبت روشن کردن ماشین لباسشویی است. قبل از روشن کردن ماشین یادش می‌آید که باید گوشت بیرون بگذارد تا یخش آب شود. کمی مانده تا بچه‌هایش از مدرسه برگردند. به ساعت نگاهی می‌اندازد؛ وای که برای آشپزی فقط یک ساعت زمان دارد.

کارشناسان به‌طور عمده در رابطه با کار زنان در خانه دو دیدگاه متفاوت دارند؛ یک دیدگاه در جست و جوی راهکاری است برای پرداخت مزد. این استدلال می‌گوید زنان خانه‌دار یا زنانی که هم در خانه و هم بیرون از خانه کار می‌کنند، بیش از مردان زحمت می‌کشند درحالی که کار آنها نه مزدی دارد، نه به چشم می‌آید و نه برابر و همسنگ با کار مردان سنجیده می‌شود بویژه وقتی که موضوع مهمی به نام تربیت فرزندان را هم به آشپزی و خانه‌داری و... اضافه کنیم. اما دیدگاه دوم می‌گوید زن در خانه فقط کار بدنی انجام نمی‌دهد و به‌عنوان مدیر عاطفی خانه و خانواده عملاً کاری عاطفی نیز بر عهده دارد ولی یک زن همه این کارها را با عشق و علاقه انجام می‌دهد و پرداخت مزد چه از طرف اعضای خانواده یا از طرف جامعه دون‌ شأن اوست، اما می‌توان تلاش کرد تا هم فرهنگ جامعه برای درک این مسأله بالا برود و هم زن خانه‌دار از طرف جامعه مزایایی مثل بیمه خانه‌داری دریافت کند یا در شرایط خاص مراقب و کمک حال زنان خانه دار باشد.

کار خانگی یا بازتولید

نجمه واحدی، کارشناس ارشد مطالعات زنان که سال‌هاست روی کار خانگی تحقیق می‌کند در گفت‌و‌گو با ما در این باره بیشتر توضیح می‌دهد. او شش سالی است صفحه کار خانگی را در فیسبوک و توئیتر راه‌اندازی کرده: «کار خانگی در ساده‌ترین تعریف خود، مجموعه کارهایی‌ است که جامعه عموماً آنها را تحت عنوان «خانه داری» می‌شناسد؛ یعنی کارهایی شامل پخت و پز،

شست‌و‌شو، رفت و روب، نظم دادن و مرتب کردن خانه. اما اگر بخواهیم تعریف دقیق‌تر و تخصصی‌تری از آن داشته باشیم، می‌توان این‌طور گفت که ما به طور کلی دو نوع «کار» داریم؛ کارهای تولیدی و کارهای بازتولیدی. کارهای تولیدی به‌ کارهایی گفته می‌شود که شامل تولید کالاها و خدمات در جامعه می‌شود و عموماً همان چیزیست که ما نام «شغل» بر آن می‌گذاریم اما «کار بازتولیدی» به آن دسته کارهایی گفته می‌شود که هر شخصی که مشغول به «کار تولیدی» است، برای بقا و استمرار فعالیت‌های خود به آن کارها نیاز دارد. در واقع بدون کار بازتولیدی که ضامن بقای حیات و بقای فعالیت اشخاص است کار تولیدیی هم وجود نخواهد داشت. کار بازتولیدی، همان کار خانگی است. فراهم آوردن نیازهای اولیه‌ای مانند تغذیه و بهداشت و به‌طور کلی فراهم کردن امکان استراحت و آسایش و تجدید قوا برای هر شخص.»

به گفته او کار خانگی، متأسفانه به‌دلیل ماهیتش، از «ساعت کار»، «محل کار مجزا»، «روز تعطیل»، «مرخصی»، «بازنشستگی» و دیگر مزایای یک شغل بی‌بهره است و هرچند شاید جامعه به لحاظ معنوی کار خانگی را ارزشمند و پرزحمت بداند، اما واقعیت این است که کار خانگی و اشتغال بیرون از منزل، به طور متعادل در دو کفه یک ترازو قرار نمی‌گیرند.

یک میلیون تومان در سال

یکی از وعده‌های معاونت زنان ریاست جمهوری در دولت یازدهم که تا دولت دوازدهم همچنان در حد وعده باقی ماند، «ارزشگذاری اقتصادی کار خانگی» بود و اینکه سهم کار خانگی زنان در تولید ناخالص ملی کشور چقدر است؟ براستی ارزش اقتصادی کار خانگی زنان به چه میزان است؟

نجمه واحدی در این باره هم می‌گوید: «در قانون و شرع کار خانگی وظیفه زن نیست و برای آن ما به ازای مادی در نظر گرفته شده که «اجرت المثل» نام دارد. اما متأسفانه این اجرت المثل هم با واقعیت عینی که ما در زندگی‌های معمول می‌بینیم سنخیتی ندارد، به طور مثال، ارزش کار خانگی یک زن در شرایط عادی یک زندگی که شامل پخت و پز و آماده‌سازی وعده‌های غذایی، شست و شوی البسه و اتوکشی، تمیز و مرتب کردن فضاها، خرید مایحتاج و آماده‌سازی مواد غذایی و... است در شهری مانند تهران، شاید تا بیش از یک میلیون تومان هم ارزش اقتصادی داشته باشد؛ این نرخ را می‌توان براحتی با مقایسه بهایی که یک پرستار خانگی می‌گیرد، محاسبه کرد اما کارشناسان دادگاه‌های خانواده، هنگامی که زنی اجرت المثل خود را مطالبه کند، رقمی حدود سالانه یک میلیون تومان را برای آن در نظر می‌گیرند. یعنی تقریباً ۱۱ میلیون کمتر از آنچه باید در طول یک سال به او تعلق بگیرد. علاوه بر این، اجرت المثل با ماهیت کار خانگی هم سنخیتی ندارد؛ به طور مثال اگر مردی ادعا کند که او از زن «نخواسته» کار خانگی را انجام دهد و او خودش این کار را به میل خود انجام داده، زن دیگر مستحق دریافت اجرت المثل نیست. این در حالی است که کار خانگی، کار عاطفی هم هست و مشخصاً در بسیاری از خانواده‌ها، زن می‌داند که اگر کار خانگی را انجام ندهد، همسر و فرزندانش از آسایش و رفاه محروم خواهند شد.»

این همان مفهومی است که مریم کشاورز فعال حقوق زنان از آن به‌عنوان «کار عاطفی خانگی» نام می‌برد. یعنی همان اختصاص احساس، وقت و انرژی برای برطرف کردن مشکلات و نیازهای عاطفی دیگر اعضای خانواده. مثال آن هم شوهری است که بیرون از خانه با رئیس یا کارفرمایش بحثش شده و توقع دارد در خانه با مراقبت‌های عاطفی همسرش آن را برطرف کند یا بچه‌ها که هر کدام مشکلی دارند و متوقعند مادرشان با صبوری آنها را رفع کند و همه اعضای خانواده هم فکر می‌کنند مادرشان به‌دلیل نداشتن کار بیرون از خانه، توان و انرژی عاطفی و بدنی بیش از دیگران برای این کار دارد.

کار عاطفی چند؟

نجمه واحدی در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: «کار خانگی، به کار بدنی و کار عاطفی تقسیم می‌شود. کار عاطفی، اختصاص وقت، انرژی و احساس برای برطرف کردن مشکلات و نیازهای عاطفی دیگران، برای برطرف کردن مشکلات روحی و پاسخ دادن به نیازهای عاطفی است. «کار عاطفی» همان طور که گفته شد همراه و به موازات کار بدنی انجام می‌شود و به همین دلیل است که غیرقابل رؤیت باقی می‌ماند. به‌طور مثال در خانه نه تنها غذا پخته می‌شود، بلکه این غذا با توجه به حساسیت‌های غذایی خانواده، ذائقه غذایی آنها، بیماری آنها، یا وضعیت سلامتشان، به شکل و نوع خاصی پخته می‌شود. تغذیه، پوشاندن، شست و شو و مراقبت از کودک وجهی است که با وجه دیگر یعنی درک کردن نیازهای عاطفی و احساسی کودک رابطه متقابل دارد، پرستاری از یک کودک را نمی‌توان صرفاً یک کار بدنی دید، چرا که قطعاً با توجه به نیازهای عاطفی و احساسی کودک هم انجام می‌گیرد. عاطفی بودن کار خانگی، همان وجهی‌ است که جدا از اینکه اختصاص دستمزد به کار خانگی را سخت یا شاید غیرممکن می‌کند، برون سپاری کامل آن را نیز به بازار دشوار می‌کند.»