پول؛ این غول جادو و چرک کف دست

هفته نامه کرگدن - روناک حسینی: پول یکی از عجیب ترین اختراعات بشر است. عده ای آن را چرک کف دست می دانند، بعضی ها ضامن همه خوشبختی های بشری، سعدی در گلستان رسما قناعت را بر دارندگی فضیلت می دهد و طبق باورهای کلاسیک، مال و منال را باعث دردسر زیاد می داند و آداب درویشی را تجویز می کند، اما واقعیت این است که آموزه های سعدی و امثال او این روزها فقط در دانشگاه ها تدریس یا در محافل شعر دکلمه می شوند، طوری که می توان گفت کسی چندان گوشش به این حرف ها بدهکار نیست...

باری؛ پول اختراعی است که این روزها قدرت زیادی دارد، درست مثل ماشین دست سازی که علیه سازنده اش طغیان می کند. پول می تواند جنگ به پا کند، با خودش مرگ و ویرانی بیاورد، آدم ها را افسرده کند یا برعکس، وضع زندگی بشر را دگرگون سازد، با خود سلامتی و کامیابی به ارمغان بیاورد و جهان را سرشار از شادمانی کند... اما این خاصیت عجیب پول از کجا می آید؟ آیا می توان گفت پول در مناسبات مختلف میان کشورهای دنیا، رل اصلی را ایفا می کند؟ احمد نقیب زاده، پژوهشگر و استاد علوم سیاسی، از نگاه جامعه شناسی سیاسی از پول و قدرتش می گوید.

ادعایی وجود دارد مبنی بر این که پول تعیین کننده تمامی مناسبات در دنیاست. این ادعا چقدر درست است؟ یک جور نگاه دایی جان ناپلئونی است یا بهره هایی از واقعیت دارد؟

- پول از زمان پیدایش تاکنون، نقش بسیاری در مناسبات گوناگون جهان داشته است. اگر پول نبود دولت های امروزی هم وجود نداشتند؛ چرا که دولت ها متکی بر سیستم اداری هستند و این سیستم هم بر پایه پول به وجود آمده است. اگر یک سیستم حکومتی نتواند حقوق کارکنانش را با واحد پولی پرداخت کند، نمی تواند سیستم اداری گسترده ای بسازد که فرامین و دستورات و مقررات را به اجرا در آورد.

چیزی که از روز اول مطرح بوده، رابطه میان دال و مدلول است. این که این رابطه به چه میزانی برقرار است و مبلغی که با واحد پولی پرداخت می شود نماینده چه میزان از کالا یا خدمات است. این رابطه ارزش واقعی پول را نشان می دهد. متاسفانه در حال حاضر این رابطه بسیار مخدوش است؛ چرا که بعد از مدتی، پول جای مفهوم اقتصاد را گرفت. به عبارت دیگر، اقتصاد به مفهوم پول فروکاسته شد و پول هم ممکن است از هر طریقی به دست بیاید. پول را می توان از راه دزدی، رشوه و فساد به دست آورد، در حالی که قرار بود پول نماینده میزان کالا یا خدمات باشد.

چه چیزی این قدرت را به پول داد؟

- هر چه جلوتر آمدیم، رابطه پول با مدلول کمتر شد و این خود فضای جداگانه ای ایجاد کرد. به خصوص که پول بعد از مدتی نهاد مخصوص خود را یافت؛ یعنی بانک ها. بانک ها نهادی بودند که کارهای پولی انجام می دادند. نقش آفرینی پول به اندازه ای رسید که از اقتصاد جدا شد و برای خود علم جداگانه ای می طلبید، طوری که اقتصاددانان به تنهایی نمی توانستند با دانش اقتصاد قدیمی مسائل پولی را هم حل کنند؛ چرا که پول با اندک دستکاری و قبض و بسطی می تواند خیلی از مناسبات اقتصادی را به هم بریزد.

زمانی لنین گفت در عصر امپریالیسم، بانک ها، صنایع و کشاورزی در هم ادغام می شوند. در واقع این اتفاق افتاد و بعد نقش پول از این هم فراتر رفت؛ یعنی پول از صنعت و کشاورزی جدا شد و مقوله ای جداگانه ساخت، ولی بانک ها همچنان نماینده یا نهاد پدیده پول باقی ماندند. اگر بانک ها عملکرد درستی داشته باشند، می توان انتظار داشت که پول هم وظیفه خودش را به درستی انجام دهد. اگر بانک ها دچار فساد شوند، پول دچار مفسده می شود، پدیده پولشویی به وجود می آید و این پدیده می تواند کل نظام اقتصادی را به هم بریزد.

پولشویی چطور می تواند به نظام اقتصادی دنیا آسیب بزند؟

- شما پول بادآورده ای دارید که آن را از راه اختلاس، رشوه یا شیوه های غیرقانونی دیگری به دست آورده اید و می خواهید به آن جنبه قانونی دهید. ملکی می خرید و کمی صبر می کنید و بعد از مدتی می فروشید، یک گواهی هم می گیرید که پول تان را از راه فروش ملک به دست آورده اید. در کشورهای خارجی هم با این مدرک ممکن است اجازه دهند پول تان را بگذارید در بانک، یا شرکتی تاسیس کنید و بعد از مدتی ادعا می کنید پول را از طریق کارهای شرکتی به دست آورده اید. راه های بسیاری هست و تنها سیستمی سنجیده و نظارتی قوی می تواند جلوی این کار را بگیرد.

در دنیا این نظارت انجام نمی شود؟

- نبود این نظارت به خاطر خود پول است. لازم است سیستم بتواند در برابر پول مقاومت کند، اما در اغلب موارد پول می تواند مقاومت ها را بشکند. در کشورهایی مثل کشور ما که مقررات درستی بر سیستم پولی و بانکی حاکم نیست، پولشویی بسیار رواج دارد. متاسفانه ایران یکی از بدنام ترین کشورها در این زمینه است. آن چنان نظارتی وجود ندارد و وقتی هم پرده از فسادی برداشته می شود، افراد با مجازات اندکی رها می شوند. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته اروپایی، مقررات سختی وجود دارد. در این کشورها پول فقط باید وارد بانک شود و از بانک برداشت شود. اگر پولی از شما بگیرند ضبط می کنند و برای گذاشتن پول در بانک، مقررات خاصی وجود دارد. این طور نیست که خیلی راحت بشود پول ها را جابجا کرد.

ممکن است بگویید من می خواهم مقدار زیادی پول مثلا صد هزار دلار در جیبم بگذارم و به فلان کشور اروپایی بروم، ولی جلوی من را می گیرند و این حق را به من نمی دهند. این کار را نمی توانید بکنید، چون این پول می تواند باعث فساد شود. برای این که معلوم نیست کاری برای آن انجام شده یا کالایی مبادله شده و این پول نماینده آن کار یا کالاست یا خیر. زمانی که پول به یک هدف و مقصود تبدیل شود و تمام فعالیت ها به خاطر آن انجام شود، از هر راهی ممکن است کسب شود و این موضوع مفسده انگیز است.

زمانی بود که کشورها هواپیما و اتومبیل می ساختند تا پول به دست بیاورند، ولی الان بسیاری دیگر دنبال چنین چیزهایی نیستند. الان دنبال اطلاعاتند یا چیزهای دیگری که صرفا پول بیاورد. پول را از هر طریقی می شود کسب و از آن استفاده کرد. به همین دلیل کشورهای پیشرفته اروپایی تا جایی که توانستند سعی کردند بانک های شان را سالم نگه دارند، در عین حالی که البته گاه فسادهایی هم ظاهر می شود. آنها کار کردند که بانک های شان آیینه ای باشد برای تمام رفت و آمدهای پولی و با این شیوه، احتمال فساد کاهش پیدا کند. اگر شما پولی به دست می آورید، وارد بانک می شود و اگر پولی بر می دارید، از بانک بر می دارید. به این شکل معلوم می شود که پول از کجا آمده و کجا می رود.

گفتید پول خودش را از اقتصاد جدا کرده و هویت مستقلی دارد. این هویت مستقل می تواند به تولید و توسعه آسیب بزند؟

- این امر بسیار می تواند آسیب زا باشد، چرا که ممکن است ارکان اقتصادی کشور را از بین ببرد. اگر رابطه پول با مدلول مخدوش شود، دیگر نمی توانید انتظار داشته باشید که در ازای پول کاری انجام یا چیزی تولید شود. ممکن است پول از هر جایی وارد شود و دکان تولید را تخته کند. برعکس اگر این رابطه درست باشد، پول بسیار می تواند به کارهای اقتصادی سهولت ببخشد. وقتی شما می خواهید مبلغی را از کشوری به کشور دیگر ببرید و فعالیت اقتصادی انجام دهید، با نظام بانکی به راحتی این کار را صورت می دهید، در صورتی که در گذشته باید کالا یا طلا می بردید و ممکن بود در مسیر بسیار متضرر شوید. ماهیت پول جوری است که می تواند بسیار مفید باشد و از طرف دیگر بسیار صدمه بزند.

پول چقدر در مناسبات جهانی تاثیرگذار است؟ چقدر می تواند ارزش های جهانی را تعریف کند؟

- از زمان های گذشته همیشه به آدم های ثروتمند جور دیگری نگاه می کردند. آدم های ثروتمند هم اغلب کارهایی می کردند و شایستگی هایی از خود نشان می دادند و ثروتمند می شدند. رفته رفته این روند تغییر کرد. الان ممکن است کسی در مدت بسیار کوتاهی به ثروت برسد. گاهی این ثروت یک شبه قانونی به دست می آید و گاهی غیرقانونی. ممکن است زمینی داشته باشید و کشاورزی کنید و به شیوه کجدار و مریز امور اقتصادی تان را سامان دهید. بعد یک روز اتوبانی از کنار زمین شما می گذرد و زمین تان میلیاردها ارزش پیدا می کند.

پول بادآورده می تواند مفسده انگیز باشد؛ چرا که اغلب افراد نوکیسه فرهنگ داشتن پول را ندارند. اگر از راه غیرقانونی کسب شده باشد که چند بار بدتر است. این پول، مناسبات اقتصادی را به هم می ریزد. انسان های شریف از نظر اقتصادی فروتر می مانند و برعکس کسانی که می توانند هر کاری انجام دهند، ثروتمندتر می شوند.

برای مثال دهه بیست میلادی در آمریکا را در نظر بگیرید. در این دهه، انقلاب دوم صنعتی به وقوع پیوست و عده زیادی بی خود و بی جهت ثروتمند شدند. بعد بحران شدید اقتصادی پیش آمد و عده زیادی بیکار شدند، بی پول شدند و خودکشی کردند. نوکیسه ها شب های رقص برپا می کردند و می گفتند هر زوجی بتواند تا صبح برقصد مبلغ زیادی برنده می شود. فیلمی هست که این ماجرا را به تصویر می کشد. در آن وانفسا عده بسیاری با پول زیاد وسوسه می شدند و تن به این بازی می دادند. در آخر هم زوجی که این پول را برنده شدند، دیوانه شدند و پول ها را آتش زدند. ببینید انسان چقدر می تواند پست باشد که با پولش انسان های دیگر را مسخره کند و بازیچه قرار دهد! در جامعه ما هم از زمانی که سدها شکسته شد و نوکیسه ها به میدان آمدند؛ نظام سیاسی ما هم بیشترین ضربه را از همین نوکیسه ها می خورد. همین نوکیسه هایی که بی خود و بی جهت بهشان میدان داده و پولدار شده اند.

از نوکیسه ها خیلی صحبت می شود؛ حتی بعضی ها می گویند رواج نوکیسگی محصول وضعیت نابسامان اقتصادی است اما واقعا این نوکیسه ها چطور می توانند آسیب زا باشند؟

- اول این که نوکیسه ها به ارزش ها اعتنایی ندارند. کسی که بی خودی پولدار می شود؛ مقداری هم به مناسبات انسانی بی اعتقاد می شود. این افراد رفت و آمدهایی به نهادهای مختلف می کنند که از اساس به آنها ضربه وارد می کند. آنها شروع می کنند به رخنه کردن در دستگاه های مختلف و با پول می خواهند همه چیز را بخرند. می بینید که مدرک تحصیلی را به راحتی می خرند. به این شیوه جایگاه های مهم را هم کسب می کنند. این موجب مفسده ای می شود که نتیجه اش زائل شدن اعتماد مردم است؛ اما در جامعه مدرن، ضوابطی بر پول حاکم است تا آن را کنترل کند. این طور نیست که کسی از راه فساد و فحشا به پول برسد و مردم به او احترام بگذارند. البته که می تواند پرده پوشی کند، اما جامعه مدرن هم هر پولی را نمی پذیرد.

این پول چقدر در روابط کشورها با هم تعیین کننده است؟ مثلا در بحران خاورمیانه با حضور غرب در منطقه؟ یا قدرتی که عربستان سعودی دارد و نقشی که برای خود تعریف کرده است؟

- کاری که پول با یک جامعه می کند، در جامعه جهانی هم می تواند انجام دهد. کشورهای نوکیسه ای مثل قطر را ببینید که چه آتش هایی بر افروخته اند و گروه های تروریستی را تقویت کرده اند. دولت های دیگری هم که اقتصادی بیمار و ضعیف دارند و نیازمند پولند، به نوکیسه ها بها می دهند. به طور مثال عربستان را ببینید که درآمدش را از راه فروش نفت به دست می آورد. عرب ها در کشورهای مختلف دنیا، قصرهایی را می خرند که در حقیقت میراث فرهنگی کشورهاست و آنها را به ملک شخصی خودشان بدل می کنند. دولت ها چون به این پول نیاز دارند، ناچار به فروش املاک شان تن می دهند. خاصیت پول زمانی که به افراد قدرت داشتن و داشتن هر چه بیشتر را می دهد، مفسده انگیز است به خصوص که بی حساب و کتاب هم به دست آمده باشد.